بعضی از زوج‌ها به‌علت ناباروری مرد نمی‌توانند بچه‌دار شوند. البته خبر خوب این است که مردان مرتب اسپرم جدید تولید می‌کنند و روش‌های مختلفی برای افزایش تعداد و تحرک اسپرم، بهبود شکل آنها، کاهش آسیب دی‌ان‌ای اسپرم و افزایش باروری مردان وجود دارد. تغییر سبک زندگی یکی از مهم‌ترین روشهایی است که می‌تواند احتمال باروری را افزایش بدهد. در این مقاله، روش‌های تقویت اسپرم برای بارداری را بیشتر بررسی می‌کنیم.
چیزهایی که باید درباره اسپرم بدانیم
اگر شما و همسرتان قصد دارید بچه‌دار شوید، لازم است درباره سلامت اسپرم و عوامل مؤثر بر باروری مردان بیشتر بدانید و از روشهایی برای بهبود کیفیت اسپرم و رسیدن به هدفتان استفاده کنید.
چرخه تولید اسپرم حدود ۴۰ تا ۸۰ روز طول می‌کشد، بنابراین بهتر است ایجاد تغییرات حداقل ۴۰ تا ۸۰ روز قبل از بررسی مجدد مایع منی (semen) یا استفاده از درمان‌های ناباروری مثل آی‌وی‌اف (IVF) یا آی‌یو‌آی (IUI) انجام شود.
سلامت اسپرم به عوامل مختلفی مثل کیفیت، تحرک، ساختار و زنده‌مانی اسپرم بستگی دارد که با آزمایش منی ارزیابی می‌شوند. این عوامل عبارت‌اند از:
- تعداد اسپرم: حدود ۱۵میلیون اسپرم در هر میلی‌لیتر مایع منی وجود دارد. تعداد کمتر اسپرم شانس باروری را کاهش می‌دهد. این تعداد صبح‌ها بیشتر است.
- تحرک اسپرم: برای باروری تخمک، اسپرم باید حرکت کند و از واژن، رحم و لوله رحمی عبور کند که به آن تحرک اسپرم می‌گویند. برای باروری باید حداقل ۴۰درصد از اسپرم‌ها تحرک داشته باشند. بنابراین تحرک خوب اسپرم و پیشروی آن مهم است.
- ساختار یا مورفولوژی اسپرم: اسپرم طبیعی سر بیضوی و دمی بلند دارد. تقویت مورفولوژی اسپرم به‌اندازه تعداد و تحرک اسپرم مهم نیست، اما اسپرم‌هایی با شکل و ساختار طبیعی احتمال باروری را افزایش می‌دهند.
کدام مشکلات باعث کاهش اسپرم می‌شوند؟
عوامل مختلفی ممکن است موجب مشکلات باروری در مردان شوند که عبارت‌اند از:
- مشکل در هیپوتالاموس و هیپوفیز (بخش‌هایی از مغز که پیام تولید تستوسترون و اسپرم را به بیضه‌ها می‌دهند)؛
- بیماری بیضه؛
- اختلالات انتقال اسپرم.
تقویت مورفولوژی اسپرم
شکل غیرطبیعی اسپرم در پزشکی تراتواسپرمیا نامیده می‌شود. بسیاری از محققان این ناهنجاری‌ها را به ۲ دسته اولیه و ثانویه تقسیم می‌کنند.
- ناهنجاری‌های اولیه: این ناهنجاری‌ها ارثی‌اند و نقایصی جدی هستند که می‌توانند بر توانایی اسپرم برای بارورکردن تخمک اثر بگذارند.
- ناهنجاری‌های ثانویه: این موارد کمتر جدی گرفته می‌شوند و معمولا به‌سبب مشکلی در انزال ایجاد می‌شوند.
بعضی از ناهنجاری‌ها مثل گلوبوزواسپرمیا، توانایی اسپرم برای بارورکردن تخمک را مختل می‌کنند. این اتفاق زمانی می‌افتد که اسپرم ترکیبات حیاتی لازم برای فعال‌کردن تخمک طی فرایند لقاح را از دست می‌دهد یا دی‌ان‌ای اسپرم قبل از تماس با تخمک باز می‌شود.
روش‌های تقویت اسپرم
۱. ترک سیگار
سیگارکشیدن تقریبا برای همه معیارهای باروری مردان مضر است. بر اساس یکی از پژوهش‌ها، اسپرم مردان سیگاری تا ۱۹درصد کمتر از مردان غیرسیگاری است. روی (زینک) یکی از مواد مغذی ضروری برای تولید اسپرم است و به نظر می‌رسد سیگارکشیدن میزان زینک مایع منی را کاهش می‌دهد و به اسپرم آسیب می‌زند.
۲. ترک الکل
الکل بر سلامت جنسی و باروری مردان اثر می‌گذارد، در کاهش کیفیت اسپرم نقش دارد، شکل، اندازه و تحرک اسپرم‌ها را تغییر می‌دهد و میزان تستوسترون را کم می‌کند. حجم و زنده‌مانی اسپرم با افزایش مصرف الکل کاهش می‌یابد. خوشبختانه این تغییرات برگشت‌پذیر هستند و ترک‌کردن الکل می‌تواند در تقویت مورفولوژی اسپرم و تولید آن نقش داشته باشد و آسیب دی‌ان‌دی اسپرم را کم کند. تولید اسپرم حدود ۸۰ روز زمان می‌برد، پس باید ۳ ماه قبل از اقدام برای باروری الکل را ترک کرد.
۳. درمان بیماری‌های مقاربتی
بیماری‌های مقاربتی (STD) در فرایند تولیدمثلی مردان نقش دارند. کلامیدیا می‌تواند موجب التهاب بیضه‌ها و در نتیجه انسداد اپیدیدیم شود. اپیدیدیم ارتباط بین بیضه و سیستم تولیدمثلی مردان را برقرار می‌کند. از طرفی این بیماری‌ها موجب عفونت منی می‌شوند و احتمال انتقال ویروس نقص ایمنی انسان یا اچ‌آی‌وی (HIV) را افزایش می‌دهند. ویروس HIV کیفیت منی مردان را کم می‌کند و با انتقال به خانم‌ها نرخ باروری را کاهش می‌دهد و احتمال سقط جنین را بیشتر کند.
۴. پرهیز از محیط‌های گرم
اسپرماتوژنز، یعنی تولید و رشد اسپرم بالغ، در بیضه انجام می‌شود. دمای بیضه تقریبا ۷ درجه کمتر از دمای بدن در حالت استراحت است. این دمای پایین‌تر برای اسپرماتوژنز موفق ضروری است. دمای بالاتر و استرس دمایی موجب افزایش سوخت‌وساز بیضه، کاهش تحرک اسپرم و افزایش درصد اسپرم‌هایی با نقص‌های عمده یا جزئی می‌شود. پس اگر قصد بارداری دارید، از محیط‌های خیلی گرم و بودن در حمام و وان آب داغ دوری کنید. اثر گرما برگشت‌پذیر است و به‌مرور از بین می‌رود.
۵. پرهیز از تماس با سموم
در چند دهه اخیر، سموم محیطی بیشتر شده‌اند. این سموم با اختلال در سیستم درون‌ریز مردان موجب ناباروری می‌شوند و بر کیفیت اسپرم اثر منفی می‌گذارند. بسیاری از مردان در محل کار خود در معرض سموم قرار می‌گیرند. بعضی از این سموم عبارت‌اند از:
- ترکیبات ارگانوکلره مثل آفت‌کش‌های حاوی کلر؛
- بیسفنول.آ (BPA) که برای تهیه پلاستیک استفاده می‌شود و در بسته‌بندی مواد غذایی، کنسرو و بطری آب کاربرد دارد. این ماده مثل استروژن عمل می‌کند و موجب کاهش تعداد اسپرم زنده و کیفیت منی می‌شود.
- آفت‌کش‌های ارگانوفسفره؛
- علف‌کش‌ها؛
- مواد شمیایی؛
- فلزات؛
- آلاینده‌های هوا.
این سموم ممکن است هر جایی باشند، از غذایی که می‌خوریم گرفته تا بطری‌هایی که در آشپرخانه استفاده می‌کنیم. همان‌طور که می‌دانید برای ازبین‌بردن آفتِ میوه‌ها و سبزیجات از آفت‌کش‌ها استفاده می‌کنند. متأسفانه این مواد فقط با آب از بین نمی‌روند و حتی می‌توانند موجب آلودگی آب شوند، در نتیجه در ماهی‌ها و گوشتی که می‌خوریم هم هستند.
۶. کاهش مصرف سویا
محصولات سویا حاوی فیتواستروژن است و مصرف زیاد آن می‌تواند با کاهش غلظت اسپرم مرتبط باشد. سویا در رژیم غذایی آسیایی استفاده زیادی دارد و به صورت شیر سویا و جایگزین گوشت استفاده می‌شود.
۷. پرهیز از چربی ترانس
چربی ترانس می‌تواند به صورت چربی ترانس طبیعی یا مصنوعی در غذاها وجود داشته باشد. نوع طبیعی آن در شیر و گوشت و نوع مصنوعی آن در غذاهای حاوی روغن نیمه‌هیدروژنه وجود دارد. این چربی با کاهش تعداد اسپرم مرتبط است.
۸. کاهش استرس
استرس مداوم در طول زمان می‌تواند مشکلات زیادی به همراه داشته باشد و یکی از پیچیده‌ترین علل ناباروری مردان است که بعد از تشخیص ناباروری مرد و ناموفق‌بودن لقاح آزمایشگاهی، حتی بیشتر هم می‌شود.
همچنین ارتباط مستقیمی بین مؤلفه‌های منی و استرس وجود دارد. از طرف دیگر استرس می‌تواند روی هورمون لوتئینیزه‌کننده (LH) و تولید تستوسترون اثر منفی داشته باشد که بر اسپرماتوژنز اثر می‌گذارد و کیفیت اسپرم را کاهش می‌دهد.
استرس‌های مرتبط با ناباروری عبارت‌اند از:
- فشارهای اجتماعی؛
- آزمایش؛
- تشخیص؛
- فرایند درمان؛
- شکست درمان؛
- هزینه‌های درمان ناباروری.
زوج‌هایی که تحت درمان باروری قرار می‌گیرند دچار افسردگی، اضطراب و کاهش کیفیت زندگی می‌شوند. استفاده از تکنیک‌های آرامش‌بخشی مثل یوگا، ورزش و مدیتیشن از جمله روش‌های عالی برای مقابله با استرس، به‌خصوص استرس مربوط به ناباروری، است. همچنین گاهی مراجعه به روان‌شناس به بیماران پیشنهاد می‌شود.
۹. خواب کافی
همه به خواب نیاز دارند. بر اساس مطالعات، خواب ناکافی می‌تواند موجب چاقی، دیابت و ناباروری شود. الگوی خواب می‌تواند در شکل، تعداد، زنده‌مانی و تحرک اسپرم نقش داشته باشد، به طوری که تعداد و زنده‌مانی اسپرم در مردانی که کمتر از ۶ ساعت خواب شبانه دارند کمتر است.
علاوه بر مدت خوابیدن، کیفیت خواب هم در باروری مردان نقش دارد و بهتر است ۷ تا ۸ ساعت خواب شبانه با کیفیت داشته باشید. از طرفی کاهش استرس با خواب بهتر در ارتباط است. بنابراین سعی کنید برنامه خواب منظمی داشته باشید.
۱۰. ورزش منظم سبک و حفظ وزن ایدئال
ورزش‌کردن فواید زیادی برای باروری و سلامتی دارد. این کار باعث تقویت قلب، بهبود عملکرد سیستم قلبی‌عروقی، کاهش استرس و بهبود کیفیت خواب می‌شود.
میزان تستوسترون در مردانی که مرتب ورزش می‌کنند بیشتر از سایر مردان است. البته افزایش توده بدن با کاهش تعداد و تحرک اسپرم مرتبط است. اگر مشکل باروری دارید و مرتب ورزش نمی‌کنید، روزی ۳۰ دقیقه تا ۶۰ دقیقه حرکات سبک را به برنامه روزانه‌تان اضافه کنید. بر اساس یکی از پژوهش‌ها، برنامه ورزشی منظم به‌مدت ۱۲ هفته موجب افزایش سطح تستوسترون مردان دچار اضافه‌وزن یا چاقی می‌شود.
۱۱. مصرف چربی سالم
رژیم غذایی حاوی چربی سالم برای تولید انرژی و اسیدهای چربی که در بدن تولید نمی‌شوند ضروری است. این اسیدهای چرب که در گوشت حیوانات وجود دارند باعث مهار لخته‌شدن خون و عملکرد صحیح مغز می‌شوند. همچنین به جذب ویتامین آ (A)، دی (D) و ای (E) کمک می‌کنند که برای باروری ضروری هستند و التهاب را هم کاهش می‌دهند.
۱۲. مصرف ویتامین دی (D)
ویتامین دی در سلامت بدن و باروری مردان و تحرک اسپرم و کیفیت منی نقش دارد. نور خورشید بهترین منبع ویتامین دی برای بدن است. زمانی که بدن در معرض آفتاب قرار می‌گیرد، از کلسترول ویتامین دی می‌سازد. همچنین این ویتامین در غذاهایی مثل پنیر، زرده تخم‌مرغ و ماهی‌های چربی مثل سالمون وجود دارد یا می‌توان مکملش را مصرف کرد.
حدود ۴۰درصد بزرگ‌سالان کمبود ویتامین دی دارند. مردان دچار کمبود ویتامین دی معمولا تستوسترون کمتری دارند. مصرف ویتامین دی می‌تواند تستوسترون را ۲۵درصد بیشتر کند و شانس باروری زوج‌هایی را افزایش دهد که از روش‌های درمان باروری استفاده می‌کنند.
مصرف مکمل و تقویت اسپرم
بسیاری از ویتامین‌ها و مواد مغذی موجود در مکمل‌های باروری مردان در مواد غذایی هم وجود دارند، اما نمی‌توان مطمئن شد که بدن همه این مواد را از طریق غذا به دست می‌آورد. مکمل‌هایی مثل آنتی‌اکسیدان، فولیک اسید، سلنیوم و سولفات روی تعداد و عملکرد اسپرم را بهبود می‌دهند. اگر قصد دارید از مکمل‌های باروری استفاده کنید، سعی کنید حتما بعضی مواد در این مکمل‌ها وجود داشته باشند، از جمله:
- کو کیوتن (co-Q10): میزان بالای کو کیوتن در خون با افزایش باروری مردان مرتبط است. استفاده از مکمل حاوی این ماده می‌تواند کیفیت و تحرک اسپرم را بهبود بدهد و به مردان با تحرک کم اسپرم (آستروزواسپرمی) کمک کند. به نظر می‌رسد خاصیت آنتی‌اکسیدانی و کمک به تولید انرژی سلولی مسبب این اتفاق است.
- فولات: فولات در اسپرماتوژنز و تکوین سلول‌های اسپرم نقش حیاتی دارد. فولات برای سنتز دی‌ان‌ای ضروری است، بنابراین در سنتز درست دی‌ان‌ای اسپرم هم نقش مهمی دارد. کاهش فولات می‌تواند موجب کاهش تعداد و تحرک اسپرم شود.
- روی (زینک): ممکن است میزان کافی روی از طریق گوشت، ماهی و تخم‌مرغ به بدن نرسد. مصرف مکمل روی می‌تواند میزان تستوسترون و تعداد اسپرم را افزایش دهد.
داروهای مؤثر برای تقویت اسپرم
۱. کلومیفن سیترات (کلومید)
کلومید نام تجاری کلومیفن سیترات یا سی‌سی (CC) است. این دارو برای درمان ناباروری مردان تأییدیه ندارد، با این حال برای افزایش تعداد اسپرم، میزان تستوسترون و مقابله با ناباروری مردان تجویز می‌شود. همچنین کلومیفن سیترات غیرمستقیم میزان ال‌اچ (LH) و اف‌اس‌اچ (FSH) ترشح‌شده از غده هیپوفیز را افزایش می‌دهد که در افزایش تولید تستوسترون و اسپرماتوژنز در مردان نقش دارند.
۲. دوز پایین نالتروکسان
دوز کم نالتروکسان یا ال‌دی‌ان (LDN) به‌علت خاصیت ضدالتهابی‌اش برای کاهش علائم بسیاری از بیماری‌ها و ناباروری مردان تجویز می‌شود. برخی معتقدند که نالتروکسان با کاهش التهاب به جریان مواد مغذی برای تکوین اسپرم کمک می‌کند. این دارو می‌تواند برای مردانی با اختلال نعوظ هم مناسب باشد.
۳. هورمون رشد انسان یا اچ‌سی‌جی (HCG)
هورمون رشد یا هورمون بارداری برای درمان بعضی شرایط پزشکی خاص در مردان و زنان استفاده می‌شود. اچ‌سی‌جی تزریقی برای مردان مبتلا به اسپرماتوژنز کاهش‌یافته‌ای استفاده می‌شود که بدنشان نمی‌تواند غدد را برای تولید تستوسترون به‌خوبی تحریک کند.
این درمان برای القای رشد بیضه، اسپرماتوژنز و باروری مردان مبتلا به نقص گنادوتروپین مفید است. همچنین می‌تواند موجب شروع اسپرماتوژنز و بلوغ اسپرم در مردانی با تستوسترون پایین شود. اچ‌سی‌جی تنها دارویی است که برای درمان ناباروری مردان تأییدیه گرفته، اما بسیار گران است، قرصش موجود نیست و باید به شکم تزریق شود.
داروهای مضر برای باروری مردان
- استروئیدها (کوتیکواستروئید، آنتی‌بیوتیک‌های استروئیدی و تستوسترون جایگزین)؛
- داروهای سایتوتوکسیک برای درمان سرطان؛
- ماری جوآنا و مواد مخدر.
منابع دیگر: webmd و verywellhealth
