رادیکال آزاد چه نوع تاثیر مخربی بر بدن دارد؟

اگر اتمی دارای لایه‌ای بیرونیِ پرنشده باشد، ممکن است با اتمی دیگر وارد واکنش بشود و با استفاده از الکترون‌ها پوسته بیرونی را تکمیل می‌کنند. این نوع از اتم‌ها با عنوان رادیکال آزاد شناخته می‌شوند. اتم‌هایی که پوسته بیرونیِ تکمیل‌شده دارند، پایدارتر هستند اما رادیکال های آزاد ناپایدار هستند و برای تکمیل الکترون‌های در لایه‌ی بیرونی خود با مواد دیگر سریعا وارد واکنش می‌شوند.

زمانی که مولکول‌های اکسیژن به اتم‌های منفرد با الکترون‌های جفت‌نشده تجزیه می‌شود، رادیکال های آزاد ناپایداری شکل می‌گیرند که به‌دنبال اتم‌ها یا مولکول‌های دیگر برای پیوستن می‌گردند. اگر این روند ادامه پیدا کند، فرایندی به نام «استرس اکسیداتیو» رخ خواهد داد. استرس اکسیداتیو می‌تواند منجر به تخریب سلول‌ها و باعث بروز برخی امراض و پیری شود. مثلا چروک پوست از نشانه‌های ایجاد پیری به‌خاطر استرس اکسیداتیو است.

رادیکال آزاد چگونه باعث تخریب سلول‌ها می‌شود؟

براساس نظریه‌ای که در سال ۱۹۵۶ منتشر شد، رادیکال آزاد باعث پیری می‌شود، زیرا در طول زمان سلول‌ها را می‌شکند و تجزیه می‌کند. مادامی که بدن رو به پیری می‌رود، توانایی جنگیدن با اثرات رادیکال های آزاد کم و کمتر می‌شود. درنتیجه، تعداد رادیکال های آزاد افزایش پیدا می‌کند و استرس اکسیداتیو هم بیشتر می‌شود و تخریب سلول‌ها نیز زیادتر می‌گردد. با وجود این روند، انحطاط و پیری سریع‌تر از حالت عادی به مسیر خود ادامه می‌دهد.

مطالعات و نظریه‌های متنوع و گوناگونی درمورد رابطه‌ی رادیکال آزاد و استرس اکسیداتیو با بیماری‌های مختلف وجود دارد:

• بیماری‌های سیستم عصبی مرکزی مانند آلزایمر و سایر انواع زوال عقل؛
• بیماری‌های قلبی و عروقی که نتیجه انسداد شریان‌ها هستند؛
• بیماری های خودایمنی و التهابی مانند سرطان و آرتریت روماتوئید (رماتیسم مفصلی)؛
• آب مروارید و بیماری‌های چشمی مربوط به کهولت سن؛
• تغییرات ظاهری مربوط به پیری مانند ازدست رفتن قابلیت ارتجاعی پوست، چین و چروک، سفید شدن مو، ریزش مو و ایجاد تغییر در بافت آن؛
• انواع دیابت ها (دیابت نوع ۱، دیابت نوع ۲ و …)؛
• بیماری‌های دژنراتیو ژنتیکی مانند هانتینگتون و پارکینسون.

نظریه‌ی ایجاد پیری به‌خاطر وجود رادیکال آزاد تقریبا نظریه‌ی جدیدی است، اما مطالعات مختلفی از آن حمایت می‌کنند. برای مثال، مطالعه روی موش‌ها نشان از افزایش محسوس و معناداری میان بالا رفتن سن و افزایش رادیکال های آزاد داشته است. این تغییرات با کاهش سطح سلامت که ناشی از پیری است، ارتباط مستقیم دارد. محققان برای درک بیشتر این رابطه، تمرکز خود را معطوف به میتوکُندری کرده‌اند. میتوکندری، اندامی کوچک در سلول است که وظیفه‌ی تغذیه آن را برعهده دارد.

تحقیقات روی موش‌ها نشان می‌دهد که رادیکال های آزاد تولیدشده در میتوکندری، موادی را که سلول برای عملکرد صحیح نیاز دارد، تخریب می‌کنند. این تخریب باعث جهشی می‌شود که به‌واسطه‌ی آن، رادیکال های آزاد بیشتری تولید شده و فرایند تخریب سلول‌ها شتاب بیشتری می‌گیرد. به‌کمکِ این فرضیه می‌توان روند پیری را شرح داد، زیرا این روند به‌مرور زمان رخ می‌دهد. روند تدریجی اما شتاب گرفتن رادیکال های آزاد، شرحی است بر چرایی پیر شدن بدن در حالت عادی ‌و زوال آن.

چه عواملی موجب تسریع تولید رادیکال آزاد می شود؟

فرضیه‌هایی که به شرح ارتباط میان امراض و پیری با رادیکال های آزاد می‌پردازند، به‌خوبی علت دیر پیر شدن برخی از افراد را توضیح می‌دهند. علی‌رغم اینکه رادیکال های آزاد به‌طور طبیعی در بدن ایجاد می‌شوند، سبک زندگی نیز در تسریع تولید آنها دخالت دارد. ازجمله عواملی که باعث تسریع در تولید رادیکال آزاد می‌شود، به قرار زیر است:

• درمعرض مواد شیمیایی قرار داشتن مثلا آلودگی هوا و آفت‌کُش‌ها؛
• سیگار کشیدن (ترک سیگار)؛
• مصرف الکل؛
• مصرف غذاهای سرخ‌کردنی.

این عوامل که مرتبط با نوع و سبک زندگی است، در ایجاد بیماری‌های قلبی/عروقی، سرطان و… نقش دارد. بنابراین، استرس اکسیداتیو می‌تواند دلیلی بر ایجاد این بیماری‌ها با قرار گرفتن درمعرض موارد بالا باشد.

آنتی‌اکسیدان‌ها و رادیکال آزاد چه رابطه‌ای دارند؟

این‌‌روزها محصولات مختلفی به بازار عرضه می‌شوند که همگی ادعای مبارزه با پیری را به‌خاطر وجود آنتی اکسیدان ها در ترکیبات خود دارند. آنتی‌اکسیدان‌ها مولکول‌هایی هستند که از اکسید شدن سایر مولکول‌ها جلوگیری می‌کنند. همچنین تأثیرات رادیکال های آزاد را کاهش می‌دهند یا کلا جلوی آنها را می‌گیرند. آنتی‌اکسیدان‌ها به رادیکال های آزاد، الکترونی می‌دهند و از واکنش‌پذیری آنها می‌کاهند. آنچه آنتی‌اکسیدان‌ها را منحصربه‌فرد می‌سازد این است که آنها بدون اینکه خود به رادیکال آزاد بدل بشوند، الکترون می‌بخشند.

هیچ آنتی‌اکسیدانی به‌تنهایی نمی‌تواند با اثرات هر رادیکال آزاد مقابله کند. همان‌طور که رادیکال های آزاد اثرات متفاوتی در نواحی مختلف بدن دارند، هر آنتی‌اکسیدانی نیز بنا به ویژگی‌های شیمیایی خود، رفتاری متفاوت دارد. برخی از انواع آنتی‌اکسیدان‌ها به پرواکسیدان تبدیل می‌شوند. پرواکسیدان‌ها، الکترون‌ها را از سایر مولکول‌ها می‌گیرند و باعث بر هم خوردن تعادل شیمیایی می‌شوند و درنتیجه استرس اکسیداتیو ایجاد می‌شود.

آیا مکمل‌ها و مواد حاوی آنتی‌اکسیدان واقعا مفیدند؟

مواد شیمیایی بی‌شماری می‌توانند به‌عنوان آنتی‌اکسیدان عمل کنند. ویتامین C، ویتامین E، گلوتاتیون، بتاکاروتِن و استروژن‌های گیاهی موسوم به فیتواستروژن در دسته‌ی آنتی‌اکسیدان‌های پرتعدادی هستند که می‌توانند اثرات رادیکال های آزاد را خنثی کنند.

بسیاری از مواد غذایی سرشار از آنتی‌اکسیدان هستند. انواع توت‌ها، مرکبات و سایر خوراکی‌های سرشار از ویتامین C. هویج نیز حاوی مقدار زیادی از ماده بتاکاروتن است. سویا (سویای موجود در بقولات) و برخی از جایگزین‌های گوشت نیز مقادیر زیادی فیتواستروژن دارد. دسترسی به آنتی‌اکسیدان در مواد غذایی مختلف، متخصصان تغذیه را بر آن داشته تا نسبت به تجویز و تدوین رژیمی مبتنی بر آنتی‌اکسیدان اقدام کنند. ویژگی‌های ضدپیریِ آنتی‌اکسیدان نیز باعث شده تا شرکت‌های مختلف به فکر تولید محصولاتی حاوی آنتی‌اکسیدان باشند.

تحقیقاتی که درباره‌ی آنتی‌اکسیدان انجام گرفته، در برخی موارد حالت صفر و یک دارند. به این معنا که در بعضی تحقیقات، فواید بی‌شماری برای این ماده عنوان می‌شود و در برخی دیگر از تحقیقات، هیچ فایده‌ای عنوان نمی‌شود. برای مثال، مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۰ در تلاش بود تا به نقش مکمل های غذایی آنتی‌اکسیدانی در پیشگیری از سرطان پروستات بپردازد، اما هیچ نتیجه‌ای به‌دست نیامد و مشخص شد که این ماده در پیشگیری از سرطان پروستات نقشی ندارد. درواقع، برای افرادی که بیشتر در خطر ابتلا به سرطان هستند، مانند سیگاری‌ها، آنتی‌اکسیدان نمی‌تواند در کاهش سرطان نقش مهمی ایفا کند.

برخی دیگر از پژوهش‌ها نشان می‌دهند که مصرف آنتی‌اکسیدان به‌ویژه درصورت مصرف بیش‌ازحد مجاز روزانه، باعث آسیب رسیدن به بدن می‌شود. مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۳ نیز نشان می‌دهد که مقدار زیادی از ماده‌ی بتاکاروتن یا ویتامین E، به‌شکل محسوسی باعث افزایش خطر مرگ می‌شود. پژوهش‌هایی که نشان می‌دهند، مصرف آنتی‌اکسیدان توأم با مزایا و فایده است بسیار اندک هستند. مطالعه‌ای در سال ۲۰۰۷ میلادی برای مثال نشان داد که مصرف بتاکاروتن در بلندمدت به‌طور نامحسوسی باعث کاهش مشکلات مرتبط با کهولت سن می‌شود.

چه چیزهایی درباره‌ی رادیکال های آزاد نمی‌دانیم؟

مطالعات نشان می‌دهد که آنتی‌اکسیدان‌ها نمی‌توانند آثار رادیکال های آزاد را درمان کنند. دست‌کم، آنتی‌اکسیدان‌هایی که از منابع غیرطبیعی تولید می‌شوند چنین کیفیتی ندارند. باید برای یافتن پرسش‌های مختلف، دقیقا بدانیم که رادیکال آزاد چیست و چگونه شکل می‌گیرد. ممکن است که رادیکال های آزاد، علامت اولیه‌ای از سلول‌هایی باشند که شروع به جنگ با بیماری‌ها کرده‌اند یا تشکیل رادیکال های آزاد با افزایش سن اجتناب‌ناپذیر است. بدون داده‌های بیشتر، نمی‌توان به‌دقت مشکل رادیکال های آزاد را بررسی کرد. افرادی که مایل به مبارزه با رادیکال های آزاد مرتبط با پیری هستند، باید از منابع معمول و رایج رادیکال های آزاد مانند آلودگی و غذاهای سرخ‌شده دوری کنند. ضمن اینکه باید غذاهای سالم مصرف و یک رژیم غذایی متعادل برای خود انتخاب کنند. همچنین به‌دنبال مصرف مکمل‌هایی با آنتی‌اکسیدان‌ نباشند.