دیابت بی مزه؛ دلایل، نشانه‌ها، انواع و روش‌های درمان آن

• دیابت بی مزهٔ مرکزی: علت اصلی این نوع از دیابت بی مزه معمولا آسیب دیدن غدهٔ هیپوفیز یا هیپوتالاموس است. این آسیب باعث مختل شدن فرایند معمول تولید، ذخیره و ترشح هورمون وازوپرسین می‌شود. جراحی، تومور مغزی، بیماری مرتبط با سر (برای نمونه مننژیت یا سردرد شدید) و التهاب و جراحت سر از جمله عواملی هستند که ممکن است زمینه‌ساز آسیب‌رسانی به غده‌های یادشده شوند. امکان انتقال بیماری به‌واسطهٔ مسائل ژنتیکی از والدین به کودکان هم وجود دارد. در برخی موارد نیز تشخیص علت اصلی شکل‌گیری بیماری ممکن نیست.
• دیابت بی مزهٔ نفروژنیک یا کلیوی: این نوع از دیابت بی مزه هنگامی شکل می‌گیرد که کارکرد معمول کلیه در جذب و ودفع مایعات مختل شود. این اختلال سبب عدم پاسخ‌دهی مناسب کلیه به ترشح هورمون وازوپرسین می‌شود. این اختلال ممکن است ریشه در مسائل ژنتیکی داشته باشد یا آنکه به‌واسطهٔ بیماری مزمن کلیوی پدید آید. داروهایی هم وجود دارند که می‌توانند زمینه‌ساز ابتلا به دیابت بی مزه نفروژنیک شوند. ازجملهٔ این داروها می‌توان به لیتیوم یا قرص‌های ضدویروسی چون سیدوفوویر و فوسکارنت اشاره کرد.
• دیابت بی مزهٔ بارداری: این نوع از دیابت بی مزه چندان شایع نیست و تنها در دوران بارداری و زمانی که آنزیم تولیدشده توسط جفت باعث از بین رفتن هورمون وازوپرسین بشود، امکان ابتلای مادر به آن وجود دارد (جفت عضوی است در بدن مادر که متشکل از رگ‌ها و بافت‌هایی بخصوص است و امکان انتقال مواد مغذی و ضایعات را بین مادر و جنین فراهم می‌کند. جفت به وسیلهٔ بند ناف با جنین مرتبط می‌شود).
• پلی دیپسیای اولیه: این نوع از دیابت بی مزه که از آن با نام‌های دیابت بی مزهٔ دیسپوژنیک (عطش‌آور) و پلی دیپسیای سایکوژنیک (روحی‌روانی) هم یاد شده است، سبب دفع میزان زیادی ادرار رقیق‌شده در طول روز می‌شود. در این نوع از دیابت بی مزه، مسئله آسیب دیدن غدد یا عدم ترشح کافی هورمون وازوپرسین نیست و علت اصلی مصرف بیش از اندازهٔ مایعات است. افزایش میزان مصرف مایعات در بلندمدت باعث آسیب دیدن کلیه‌ها می‌شود و هورمون وازوپرسین را تحت فشار می‌گذارد؛ نتیجه آنکه بدن توانایی غلیظ کردن ادرار را از دست می‌دهد. مکانیسم تنظیم تشنگی بدن در غدهٔ هیپوتالاموس فعالیت می‌کند و اختلال در کارکرد معمول آن زمینه‌ساز بروز پلی دیپسیای اولیه می‌شود. ابتلا به پلی دیپسیای اولیه گاهی هم ریشه در مشکلات روحی‌روانی دارد.

گاهی‌اوقات دیابت بی مزه پیچیده‌تر از حالت معمول می‌شود و عملا امکان تشخیص علت یا علل احتمالی آن غیرممکن می‌شود.

عامل ابتلا به دیابت بی مزهٔ نفروژنیک

معمولا عاملی ژنتیکی است که زمینه‌ساز ابتلا به دیابت بی مزهٔ نفروژنیک یا کلیوی می‌شود. این نوع از دیابت بی مزه یا در دوران بارداری، در جنین شکل می‌گیرد یا به‌محض تولد نوزاد؛ در این نوع دیابت بی مزه کلیه‌ها توانایی غلیظ کردن مناسب ادرار را برای همیشه از دست می‌دهند. دیابت بی مزهٔ نفروژنیک در مردان شایع‌تر است، اما ژن مرتبط با بیماری از طریق زنان به کودک منتقل می‌شود.

عوارض دیابت بی مزه

بی آبی

به استثنای پلی دیپسیای اولیه که در آن میزان مایعات دریافتی و آب ذخیره‌شده در بدن بیش از اندازهٔ لازم می‌شود، در دیابت بی مزه به‌طور کلی آب ذخیره‌شده در بدن تا حدی کاهش می‌یابد که امکان کارکرد معمول بدن مختل می‌شود و بدن بی‌آب می‌شود. بی‌آبی بدن نیز خود مسبب شکل‌گیری اختلالات دیگری می‌شود که از آن جمله می‌توان به خشکی دهان، تغییر حالت ارتجاعی یا کشسانی پوست، فشار خون پایین، افزایش سطح سدیم موجود در جریان خون (هایپرناترمی)، تب، سردرد، تند شدن ضربان قلب و کاهش وزن اشاره کرد.

عدم تعادل الکترولیت‌ها

دیابت بی مزه می‌تواند باعث عدم تعادل الکترولیت‌ها در بدن شود. الکترولیت‌ها مواد معدنی‌ای چون سدیم و پتاسیم هستند که در جریان خون قرار می‌گیرند و به تنظیم سطح آب بدن کمک می‌کنند. عدم تعادل الکترولیت‌ها می‌تواند مسبب شکل‌گیری اختلالاتی شود که از آن جمله می‌توان به خستگی مفرط یا رخوت، حالت تهوع، بی اشتهایی، گرفتگی عضلات، گیجی و حواس‌پرتی اشاره کرد.

روند تشخیص دیابت بی مزه

نشانه‌ها و علائم دیابت بی مزه در برخی اختلالات و بیماری‌های دیگر هم مشاهده می‌شود. به همین خاطر باید با انجام آزمایش‌هایی بخصوص از ابتلای فرد به دیابت بی مزه اطمینان حاصل کرد. پس از آن نوبت به تشخیص نوع دیابت بی مزه می‌رسد، چراکه هر کدام از انواع این بیماری شیوهٔ درمانی مختص به خود را دارد. آزمایش‌های مخصوصی برای مشخص کردن نوع دیابت بی‌مزه وجود دارند که در ادامه توضیحاتی دربارهٔ آن‌ها در اختیارتان قرار خواهیم داد:

• آزمایش محرومیت از آب: با استفاده از این آزمایش می‌توان از ابتلا به دیابت بی مزه اطمینان حاصل کرد و نیز به نوع دیابت پی برد. روند آزمایش به این صورت است که فرد پس از مراجعه به پزشک متخصص تحت نظر قرار خواهد گرفت و از او درخواست خواهد شد تا برای مدتی از نوشیدن مایعات خودداری کند. سپس تغییرات حاصل در وزن، میزان ادرار دفع‌شده و غلظت ادرار و خون او ارزیابی می‌شود. همچنین ممکن است به صلاح‌دید پزشک فعالیت هورمون وازوپرسین هم ارزیابی یا تغییراتی در چگونگی ترشح و تولید آن لحاظ شود. برای انجام این آزمایش روی زنان باردار و کودکان تدابیر ویژه‌ای در نظر گرفته می‌شود تا کاهش وزن آن‌ها بیشتر از پنج درصد از کل وزن بدن‌شان نباشد.
• آزمایش ادرار: در این آزمایش ویژگی‌های شیمیایی و فیزیکی ادرار به‌دقت بررسی می‌شود. اگر ادرار به‌اندازهٔ کافی غلیظ نباشد (به این معنا که آب موجود در آن در مقایسه با سایر ترکیبات بیش از حد باشد)، ممکن است تشخیص پزشک مبنی بر ابتلا به دیابت بی مزه باشد.
• آزمایش ام آر آی (یا تصویرسازی تشدید مغناطیسی): در این آزمایش که احتمالا با آن آشنایی دارید، از امواج رادیویی و یک میدان مغناطیسی قدرتمند به‌منظور تصویربرداری دقیق از بافت‌های مغزی استفاده می‌شود. پزشک متخصص با انجام آزمایش ام آر آی می‌تواند در صورت وجود هر گونه حالت نابه‌هنجار در اطراف غدهٔ هیپوفیز (یا در خود غده) از آن مطلع شود.

استفاده از آزمایش ژنتیک برای پی بردن به علت یا نوع دیابت بی مزه

درصورتی‌که پزشک متخصص به انتقال دیابت بی مزه از طریق والدین مشکوک شود، سابقهٔ ابتلا به بیماری در خانوادهٔ فرد را بررسی می‌کند و اگر صلاح بداند، انجام آزمایش ژنتیک را تجویز خواهد کرد.

درمان دیابت بی مزه

درمان دیابت بی مزه بیش از هر چیز به نوع آن بستگی دارد. در بخش‌های پیشین مقاله انواع دیابت بی مزه به همراه توضیح مختصری دربارهٔ هر یک عنوان شد. در این بخش قصد داریم شما را با شیوه‌های درمانی رایجی آشنا کنیم که معمولا برای هر یک از انواع دیابت بی مزه به کار گرفته می‌شوند:

• دیابت بی مزهٔ مرکزی: علت اصلی این نوع از دیابت بی مزه نبودِ هورمون وازوپرسین (یا آنتی‌دیورتیک یا ضدادراری) است. به همین خاطر معمولا برای درمان آن از هورمون ساختگی‌ای به نام دسموپرسین استفاده می‌کنند که کارکردی مشابه با هورمون وازوپرسین دارد. برای دریافت این هورمون ساختگی می‌توان از اسپری بینی، قرص یا تزریق استفاده کرد.

هورمون دسموپرسین از میزان ادرار دفع‌شده در طول روز کم می‌کند و آن را به حالت طبیعی برمی‌گرداند. اگر علت ابتلا به دیابت بی مزهٔ مرکزی، نابه‌هنجاری در غدهٔ هیپوفیز یا هیپوتالاموس باشد (برای مثال به وجود آمدن تومور مغزی)، پزشک متخصص ابتدا اقدام به برطرف کردن آن نابه‌هنجاری خواهد کرد.

دسموپرسین را باید به اندازهٔ نیاز مصرف کرد، چراکه در بیشتر موارد کمبود هورمون وازوپرسین مطلق نیست و میزان هورمون تولیدشده در بدن هر شخص ثابت نیست و ممکن است از روزی به روز دیگر تغییر کند.

دریافت بیش از اندازهٔ هورمون دسموپرسین ممکن است به ذخیرهٔ بیش از حد آب در بدن و کاهش سطح سدیم موجود در جریان خون بینجامد. از جمله نشانه‌های کمبود سدیم خون می‌توان به رخوت، سردرد، حالت تهوع و در موارد جدی‌تر تشنج اشاره کرد.

اگر دیابت بی مزهٔ مرکزی چندان جدی نباشد، می‌توان به افزایش میزان مایعات دریافتی در طول روز اکتفا کرد.

• دیابت بی مزهٔ نفروژنیک یا کلیوی: این نوع از دیابت بی مزه به واسطهٔ عدم پاسخ‌دهی مناسب کلیه‌ها به هورمون وازوپرسین شکل می‌گیرد. بنابراین استفاده از هورمون دسموپرسین برای درمان آن مناسب نخواهد بود. به‌جای آن ممکن است پزشک متخصص رژیم غذایی کم‌نمکی را پیشنهاد کند که به‌وسیلهٔ آن بتوان میزان ادرار تولیدشده توسط کلیه‌ها را کاهش داد. همچنین میزان آب نوشیده‌شده در طول روز هم باید افزایش یابد تا از بروز کم‌آبی بدن پیشگیری شود.

از داروی هیدروکلروتیازید (به‌تنهایی یا در کنار داروهای دیگر) هم برای بهبود علائم بیماری استفاده می‌شود. با وجود اینکه هیدروکلروتیازید به‌عنوان دارویی شناخته می‌شود که میزان ادرار دفع‌شده را افزایش می‌دهد (یا داروی دیورتیک)، برای افراد مبتلا به دیابت بی مزهٔ نفروژنیک می‌تواند کارکردی وارونه داشته باشد و میزان ادرار دفع‌شده‌شان را کم کند.

درصورتی‌که مصرف دارویی بخصوص عارضه‌ای به همراه داشته باشد، شاید بتوان با قطع مصرف آن شرایط را بهبود بخشید. البته مشخصا سرخود نباید مصرف دارو را قطع کرد و بهتر است با پزشک متخصص در مورد آن مشورت شود.

• دیابت بی مزهٔ بارداری: هنگام تشخیص این نوع از دیابت بی مزه هم در بیشتر موارد مصرف هورمون ساختگی دسموپرسین تجویز می‌شود. البته در برخی موارد نادر، بیماری به‌واسطهٔ ناهنجاری در مکانیسم تشنگی شکل می‌گیرد. در این موارد، شیوهٔ درمانی متفاوت خواهد بود و دیگر از هورمون دسموپرسین استفاده نخواهد شد.
• پلی دیپسیای اولیه: شیوهٔ درمانی مشخصی برای این نوع از دیابت بی مزه تعریف نشده است و تنها کاری که می‌توان کرد، کاهش میزان مایعات دریافتی در طول روز است. البته اگر بیماری ریشه در اختلالات روحی‌روانی داشته باشد، می‌توان با درمان آن‌ها نشانه‌های بیماری را تا حدودی تخفیف داد.

تغییر در سبک زندگی به‌منظور بهبود نشانه‌های دیابت بی مزه و درمان‌های خانگی آن

اگر از دیابت بی مزه رنج می‌برید بهتر است:

• از بروز کم‌آبی جلوگیری کنید: تا زمانی که داروهای خود را به‌موقع مصرف کنید و هنگام از بین رفتن اثر داروها به آب دسترسی داشته باشید، هیچ مشکل جدی‌ای برای‌تان پیش‌آمد نخواهد آمد. بنابراین بهتر است همیشه بطری آب همراه داشته باشید و تعدادی داروی اضافی در کیف دستی یا جایی دیگر قرار دهید (در مدرسه، محل کار، یا هر جای دیگری که می‌روید) تا در مواقع ضروری استفاده کنید.
• از دستبند طبی هشداردهنده استفاده کنید یا در کیف پول خود کارت طبی هشداردهنده قرار دهید: درصورتی‌که سلامتی‌تان به خطر بیفتد یا شرایط اورژانسی پیش بیاید، این گونه دستگاه‌ها به‌سرعت هشدار می‌دهند و افراد متخصص را از نیاز شما به تدابیر ویژهٔ درمانی آگاه می‌کنند.

آماده شدن برای ملاقات با پزشک متخصص

نخستین گام شما برای شروع روند درمانی، ملاقات با پزشک متخصص‌تان خواهد بود. البته در برخی موارد ممکن است پزشک متخصص شما ازتان بخواهد پیش از ملاقات با او، به دیدن متخصص درون‌ریزشناسی بروید (درون‌ریزشناس پزشکی است که تخصصش بررسی و مطالعهٔ غدد مترشحهٔ داخلی است). در ادامه، توصیه‌هایی عنوان خواهد شد که پیش از مراجعه به پزشک متخصص به کارتان خواهد آمد:

• از محدودیت‌های احتمالی پیش از مراجعه به پزشک کسب آگاهی کنید: به هنگام گذاشتن قرار ملاقات با پزشک، حتما سؤال کنید که پیش از مراجعه به او لازم است کاری انجام دهید یا خیر. برای نمونه ممکن است پزشک‌تان از شما بخواهد شب قبل از ملاقات آب ننوشید.
• دربارهٔ نشانه‌ها و علائمی که تجربه می‌کنید یادداشت تهیه کنید: حتی اگر فکر می‌کنید نشانه‌ای بخصوص به علت ملاقات شما با پزشک ارتباط ندارد، آن را یادداشت کنید. به‌خاطر داشته باشید که حتما دربارهٔ تعداد دفعات ادرار و میزان مایعات دریافتی‌تان از شما سؤال خواهد شد، بنابراین برای پاسخ دادن به آن‌ها آماده باشید.
• یادداشت اطلاعات مهم شخصی: اگر از اضطراب شدید رنج می‌برید یا به‌تازگی زندگی‌تان دستخوش تغییر شده است، حتما اطلاعات مرتبط با آن‌ها را یادداشت کنید و در اختیار پزشک‌تان بگذارید.
• تهیهٔ لیستی از اطلاعات مهم مرتبط با اقدامات پزشکی: جراحی‌های اخیر، نام تمامی داروهایی که مصرف می‌کنید و هر اختلال دیگری که به‌خاطر آن روند درمانی را طی کرده‌اید، در این لیست بگنجانید. همچنین پزشک متخصص‌تان دربارهٔ جراحات احتمالی واردشده به ناحیه سر از شما سؤال خواهد کرد.
• همراه داشتن یکی از اعضای خانواده یا یکی از دوستان به هنگام مراجعه به پزشک: اگر برای‌تان مقدور است حتما این کار را انجام دهید. گاهی به‌‌خاطرسپاری تمامی اطلاعات عنوان‌شده توسط پزشک دشوار می‌شود، دوست یا عضوی از خانواده می‌تواند به شما در یادآوری اطلاعات کمک کند.
• یادداشت سؤالاتی که قصد دارید از پزشک‌تان بپرسید: سؤالاتی را که در ذهن دارید و می‌خواهید از پزشک‌تان بپرسید، جایی یادداشت کنید و به همراه داشته باشید.

از جمله سؤال‌های اساسی و مهمی که دربارهٔ دیابت بی مزه می‌توانید از پزشک‌تان بپرسید، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مهم‌ترین دلیل بروز نشانه‌هایم چیست؟
• به چه آزمایش‌هایی نیاز پیدا خواهم کرد؟
• شرایط من موقتی است یا ادامه‌دار خواهد بود؟
• روش‌های درمانی مؤثر برای بیماری‌ام چیست؟ شما استفاده از کدام روش را پیشنهاد می‌کنید؟
• چگونه از کارآمدی شیوهٔ درمانی‌ام اطلاع کسب خواهید کرد؟
• تغییر در برنامهٔ غذایی یا سبک زندگی‌ام لازم است؟
• به هنگام مصرف دارو هم باید آب زیادی در طول روز بنوشم؟
• به این اختلالات هم مبتلا هستم. چطور می‌توانم به بهترین شکل تمامی اختلالاتم را مدیریت کنم؟
• خوراکی یا نوشیدنی بخصوصی هست که در مصرفش محدودیت داشته باشم؟
• جزوه یا چیزی شبیه به آن که حاوی اطلاعات کاربردی دربارهٔ بیماری‌ام باشد، در اختیار دارید؟ وب‌سایت بخصوصی هست که حاوی اطلاعات مفیدی برایم باشد؟

رویکرد پزشک متخصص در قرار ملاقات مرتبط با دیابت بی مزه

پزشک متخصص از شما سؤال‌هایی خواهد پرسید که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بروز نشانه‌ها از چه زمانی آغاز شده است؟
• تعداد دفعات ادرار در طول روز تا چه حد بیشتر شده است؟
• در طول روز چقدر آب می‌نوشید؟
• آیا شب‌هنگام برای دفع ادرار یا نوشیدن آب از خواب بیدار می‌شوید؟
• باردار هستید؟
• آیا در حال طی کردن روند درمانی مرتبط با اختلال دیگری هستید؟ اخیرا برای اختلال دیگری تحت درمان قرار نگرفته‌اید؟
• اخیرا جراحتی از ناحیهٔ سر داشته‌اید؟ تحت عمل جراحی مغز و اعصاب قرار گرفته‌اید؟
• در خانواده‌تان سابقهٔ ابتلا به دیابت بی مزه وجود دارد؟
• آیا چیزی هست که با استفاده از آن بتوانید نشانه‌های بیماری خود را تخفیف دهید؟
• چیزی هست که نشانه‌های بیماری‌تان را بدتر کند؟

سخن پایانی

اگر از نشانه‌های مرتبط با دیابت بی مزه رنج می‌برید، بهتر است تا زمان مراجعه به پزشک متخصص تنها زمانی آب بنوشید که واقعا احساس تشنگی می‌کنید. از انجام فعالیت‌های ورزشی و قرار گرفتن در معرض حرارت زیاد که سبب کم‌آبی بدن می‌شوند هم خودداری کنید.