دو کتاب مهم که برای شناختن امیرکبیر باید بخوانید

همه ما داستان‌های زیادی درباره میرزا تقی خان ملقب به امیرکبیر شنیده‌ایم. شاید ماندگارترین داستان درباره او، مربوط به درس‌خواندنش در دوران کودکی‌اش باشد امیرکبیر در اواخر دی ماه سال  ۱۲۳۰ به شهادت رسید. بسیاری از مورخان، امیرکبیر را شخصیتی ایران‌دوست و اصلاح‌جو می‌دانند و او را با احترام یاد می‌کنند. در این یادداشت قصد داریم که پس از اشاره‌ای کوتاه به زندگی امیرکبیر در سالروز مرگ او، تعدادی از کتاب‌هایی را که درباره‌اش نوشته شده‌اند معرفی کنیم.

کودکی و نوجوانی امیرکبیر

میرزا تقی خان امیرکبیر در ۱۹ دی ماه سال ۱۱۸۵ در یکی از روستاهای منطقه فراهان در نزدیکی شهر اراک و واقع در استان مرکزی کنونی دیده به جهان گشود. پدر او کربلایی قربان از خدمتکاران میرزا عیسی بود. میرزا عیسی به تباری صاحب‌نفوذ تعلق داشت و اجدادش در دربارهای حکومت افشاریه و زندیه صاحب منصب بودند. میرزا عیسی در زمان فتحعلی‌شاه به عنوان معلم و مشاور عباس میرزا ( ولیعهد حکومت ایران) به او خدمت می‌کرد.

امیرکبیر که در آن زمان سن کمی داشت، همبازی فرزندان میرزا عیسی بود و با آن‌ها وقت می‌گذراند، او معمولا برای فرزندان میرزا غذایشان را می‌آورد و منتظر می‌ماند تا پس از صرف غذا، ظرف‌ها را جمع کند. عموما زمان صرف غذا با حضور معلمان خصوصی در خانه یکی می‌شد. میرزا عیسی برای فرزندانش معلمانی را می‌آورد تا بتوانند درس بخوانند. امیرکبیر نیز در همین زمان‌ها به سخنان معلمان گوش می‌داد.یک بار اتفاق جالبی به وقوع پیوست و میرزا عیسی تصمیم گرفت تا از فرزندانش درس بپرسد، ولی آن‌ها نتوانستند به سوال‌های پدرشان پاسخ درست بدهند، اما امیرکبیر پاسخ درست سوالات را گفت و سبب حیرت و شگفتی حاضران شد و میرزا به او گفت تا هر خواسته‌ای دارد مطرح کندو برایش بگوید که پاسخ این سوال‌ها را یاد گرفته است

محمدتقی جوان کل ماجرا را توضیح داد و از میرزا درخواست کرد تا اجازه دهد هنگام حضور معلم، او نیز در کلاس درس حضور داشته باشد، میرزا که خود انسانی اهل علم بود خیلی زود با این درخواست موافقت کرد.محمد تقی جوان استعداد و نبوغ خود را نشان داد و خیلی زود به دستگاه دیوانی‌ راه یافت و توانست به سمت منشی‌گری میرزا عیسی برسد. فرزند میرزا نیز در دوران محمدعلی‌شاه صدراعظم ایران شد هر چند او را بنابر دلایل واهی و با توطئه‌چینی به قتل رساندند.

امیرکبیر پیش از صدارت

اولین ماموریت امیرکبیر در سن ۲۲ سالگی‌اش به وقوع پیوست، گریبایدوف سفیر و دیپلمات برجسته روس در تهران خشم مردم را برانگیخت زیرا تعدادی از زنانی‌را که اصالت گرجی و ارمنی داشتند و مسلمان شده‌ بودند، مطابق ماده ۱۳ عهدنامه ترکمان‌چای اسیر جنگی تلقی کرد و آن‌ها را به سفارت برد تا آن‌ها را به روسیه برگرداند‌‌. چنین اتفاقی خشم مردم تهران را برانگیخت و آن‌ها به حمله به سفارت روسیه، گریبایدوف را به قتل رساندند. کشتن سفیر روسیه می‌توانست تبعات هولناکی برای ایران داشته باشد، به همین خاطر فتحعلی‌شاه هیاتی عالی‌رتبه را به نمایندگی از ایران برای دلجویی به نزد تزار روسیه فرستاد. امیرکبیر نیز در این هیات عالی‌رتبه به عنوان منشی حضور داشت. این سفر دیپلماتیک دانسته‌های امیرکبیر را افزایش داد و جایگاهش را بالا برد.دومین ماموریت مهم میرزا تقی‌خان در زمان محمدشاه اتفاق افتاد، دولت عثمانی در آن‌زمان به خرمشهر حمله کرد و ادعا نمود که این شهر به قلمروی عثمانی تعلق دارد. دولت‌های روسیه و بریتانیا به منظور جلوگیری از آغاز جنگ درخواست دادند تا کشورها با یک‌دیگر مذاکره کنند، هیات‌های چهارگانه‌ای از ایران، عثمانی، روسیه و بریتانیا در شهر ارزنه‌آلبوم ترکیه جمع شدند. نمایندگی هیات ایرانی با میرزا تقی خان بود. نتیجه سه سال مذاکره این هیات‌ها به حل بحران‌های مرزی انجامید، حاکمیت ایران بر خرمشهر تثبیت شد و ایران علاوه بر به دست آوردن حق کشتی‌رانی بر اروندرود ضمانت گرفت تا جان و مال اتباعش در سفر به شهرهای مذهبی نجف، کربلا و بغداد حفظ شود‌.امیرکبیر با ناصرالدین میرزا ولیعهد محمدشاه رابطه بسیار خوبی داشت و معلم او بود. ولیعهد جوان او را مانند پدر خود می‌دانست و در همه کارها از وی مشورت می‌گرفت.

آغاز دوره‌ی صدارت امیرکبیر

با فوت محمدشاه، ناصرالدین شاه پسر او به سلطنت رسید. به طور سنتی ولیعهدهای پادشاهان قاجاری در مرکز ایالت مهم و تاثیرگذار آذربایجان- تبریز- اقامت داشتند. تبریز دومین شهر بزرگ ایران بود و بیشترین میزان درآمدهای مالیاتی کشور از ایالت آذربایجان تامین می‌شد. به همین خاطر، والی‌گری این ایالت می‌توانست تجربه خوبی برای حکومت‌داری شاه آینده باشد. خبر فوت محمدشاه از طریق فرستاده سفارت بریتانیا به تبریز رسید و پس از آن امیر نظام پیشنهاد داد تا ناصرالدین‌شاه با گردآوری سپاهی از تبریز به تهران برود. اما با توجه به خالی بودن خزانه تهیه این مبلغ کار ساده‌ای نبود‌.

بنابراین امیرنظام با قرض کردن مبالغی از تجار تبریز لشکری را آماده کرد تا با همراه آن‌ها به تهران برود. سپاه ناصرالدین شاه ۶ هفته بعد به شهر تهران رسید. در این مدت مهدعلیا مادر پادشاه اداره امور پایتخت را در دست داشت و مانع از بروز شورش در تهران شد. علاوه بر این سفرای کشورهای بریتانیا و روسیه نیز بر انتقال مسالمت‌آمیز قدرت تاکید داشتند. به محض ورود ناصرالدین شاه به تهران و انجام مراسم تاج‌گذاری او در حکمی میرزا محمد تقی خان فراهانی را به صدراعظمی و فرماندهی نیروهای لشکری ایران انتخاب کرد و به او لقب امیرکبیر داد.امیرکبیر برخلاف دیگر صاحب‌منصبان قاجاری تبار اشرافی و خانواده قدرتمندی نداشت و همین موضوع حسادت‌هایی را نسبت به او ایجاد کرده بود.

عملکرد امیرکبیر در مقام صدراعظم

دوران صدارت امیرکبیر ۳۹ ماه به طول انجامید. مورخان درباره میزان دستاوردهای امیرکبیر اتفاق نظر ندارند با این حال این دوره اهمیت بسیار بالایی دارد. یکی از مهم‌ترین اقدامات امیرکبیر ایجاد روزنامه وقایع اتفاقیه بود. او همواره مشاهده می‌کرد که در کشور شایعات را سرعت بالایی پخش می‌شوند و هیچ مرجعی برای راستی‌آزمایی این ادعاهای دروغ وجود ندارد. به همین خاطر دستور داد چنین روزنامه‌ای را تاسیس کنند تا کلیه وقایع به صورت منظم به گوش مردم برسد. البته چاپ روزنامه هزینه سنگینی داشت و وضعیت خزانه مناسب نبود. به همین خاطر امیرکبیر از کلیه کارکنان حکومتی که درآمد سالیانه‌شان از حد معینی بیشتر بود؛ درخواست کرد تا اشتراک سالیانه این روزنامه را خریداری کنند.امیرکبیر پیش از آن‌که در صدراعظم شود دوره‌ای را به عنوان مستوفی خدمت کرده بود و می‌دانست که چارچوب مالیاتی ایران بسیار ناکارآمد است. پس اولین اقدام او تحول در ساختار اخذ مالیات و قطع یا کاهش بسیاری از حقوق‌ها بود. او حتی درآمد شاه و خانواده‌اش را نیز کاهش داد تا بتواند با صرفه‌جویی در هزینه‌ها، وضعیت خزانه را بهبود ببخشد. البته این کار سبب دشمنی بسیاری از درباریان و اعضای خاندان سلطنتی با او شد.

رابطه امیرکبیر با سفیران بریتانیا و روسیه مناسب و محترمانه بود. او در قبال این دو کشور سیاست موازنه منفی را در نظر گرفت که به هیچ یک از دو امپراطوری امتیازی ندهد و استقلال ایران را حفظ کند. رفتار دیپلماتیک امیرکبیر سبب شده بود که سفیران هر دو کشور از او به نیکی یاد کنند. هر چند در بعضی از کتاب‌های تاریخی قتل امیرکبیر به دسیسه‌چینی این دو سفارت ربط داده شده است؛ اما محکومیت قتل امیرکبیر توسط سفرای روسیه و انگلستان و تلاش سفرا برای میانجی‌گری میان امیر و شاه، این ادعا را با تردید روبرو می‌کند.امیرکبیر کودکی خود را به یاد می‌آورد و می‌دانست که بخت خوشی داشته تا توانسته درس بخواند. اما بسیاری چنین امکانی را نداشتند. در آن‌زمان تنها تعدادی از مدارس وابسته به سفارت‌های خارجی در کشور وجود داشت، امیرکبیر به همین دلیل تصمیم گرفت تا مدارس دارالفنون را تاسیس کند. او برای این‌کار تعدادی از معلمان اتریشی را به ایران دعوت کرد. کشور اتریش در مناقشات میان روسیه و بریتانیا بی‌طرف بود، زیرا امیرکبیر این نگرانی را داشت که حضور معلمان روسی یا بریتانیایی می‌تواند منجر به افزایش نفوذ آن‌ها بر ذهن ایرانیان مستعد و توان‌مند شود‌، علاوه بر این، کشور اتریش منافع خاصی را در ایران نداشت. تاسیس دارالفنون با اعتراضات فراوانی از جانب برخی از نیروهای مرتجع روبرو شد و موقع افتتاح آن، امیرکبیر عزل شده بود اما صدراعظم بعدی یعنی میرزا آقاخان نوری با وجود همه اختلاف‌نظرهایی که با امیرکبیر داشت، از فعالیت این مدرسه حمایت کرد.

امیرکبیر و سیاست خارجی

در این یادداشت یا رابطه حسنه و محترمانه امیرکبیر با سفرای بریتانیا و روسیه اشاره کردیم. او در اولین اقدام سفارت‌خانه‌هایی دائمی در سن‌پطرزبورگ و لندن تاسیس کرد و پس از آن کنسول‌گری‌هایی در قفقاز، بمبئی و عثمانی احداث نمود. امیرکبیر تلاش می‌کرد تا بتواند روابط بهتری با ایالات متحده آمریکا و فرانسه داشته باشد زیرا این دو کشور در آن‌زمان و در خاورمیانه منافع استعماری‌ای نداشتند. امیرکبیر توانست با توسعه دستگاه دیپلماسی در عین حفظ استقلال کشور، روابط محترمانه‌ای با ابرقدرت‌‌های آن روزگار برقرار کند‌.

رابطه امیرکبیر با روحانیت

به گواهی تاریخ امیرکبیر انسانی متدین بود و در عین حال با خرافات مبارزه می‌کرد. او با اجرای مراسم قمه‌زنی مشکل داشت و دستور داد تا آن را متوقف کنند. همین دستور، سبب خشم تعدادی از افراد متعصب شد. اما او بر اجرای این دستور مصمم بود‌. یکی دیگر از اقدامات معروف این صدراعظم اعدام سید علی‌محمد باب است. برخی می‌گویند که علت دشمنی مهدعلیا با امیرکبیر به ماجرای اعدام رهبر فرقه بابیه ارتباط دارد و احتمالا مهدعلیا با این فرقه همدلی داشته است.عزل و قتل امیرکبیرامیرکبیر در اواخر آبان سال ۱۲۳۰ از صدارت عزل شد، با این‌ وجود مسئولیت‌های لشکری او پابرجا باقی ماندند. درباره دلایل عزل امیرکبیر بحث‌های فراوانی وجود دارد، برخی از مورخان اختلاف اعضای خانواده سلطنتی با امیرکبیر را اصلی‌ترین دلیل عزل او می‌دانند. با این‌حال نباید فراموش کرد که امیرکبیر با در اختیار داشتن قدرت نظامی و اجرایی، می‌توانست شاه را به صورتی فزاینده نگران کند. علاوه بر این، نفوذ و قدرت امیرکبیر موضوع قابل چشم‌پوشی‌ای نبود. او روابط حسنه‌ای با دیپلمات‌های خارجی داشت، از محبوبیت بالایی برخوردار بود و بسیاری از جمله خود شاه از او هراس داشتند.

عزل و قتل امیرکبیر

پس از عزل امیرکبیر از صدارت، شاه تصمیم گرفت تا از او دل‌جویی کند و نامه‌های محبت‌آمیزی خطاب به وی نوشت. امیرکبیر نیز متقابلا تلاش کرد تا نظر شاه را تغییر دهد تا به صدارت بازگردد. اما حاکم شدن فضای بدبینی و سوءبرداشت‌هایی نظیر عدم شرکت صدراعظم معزول در مراسم سلام شاهانه، شکاف‌ها را تشدید کرد.در چنین وضعیتی، سفارت روسیه از عزل امیرکبیر بیش احساس ضرر بیشتری می‌کرد زیرا به باور دولت روسیه، میرزا آقاخان نوری، صدراعظم جدید نزدیکی بیشتری به دولت بریتانیا داشت. به همین دلیل روسیه تصمیم گرفت تا از امیرکبیر حمایت کند و پیشنهاد داد تا او به سفارت پناهنده شود. با وجود آن‌که امیرکبیر چنین درخواستی را قبول نکرد اما نیروهای سفارت روسیه اعلام کردند که منزل امیرکبیر جزئی از خاک سفارت است و کسی حق تعرض به او را ندارد. هر چند امیرکبیر از سربازان تقاضا می‌کند تا خانه‌اش را ترک کنند، با این‌ حال این اتفاق سبب نگرانی ناصرالدین شاه می‌شود و او تصمیم می‌گیرد تا امیرکبیر را از تمامی عناوین و امتیازاتش خلع و به شهر کاشان تبعید کند‌.

نهایتا امیرکبیر در ۲۰ دی سال ۱۲۳۰ خورشیدی به حکم ناصرالدین‌شاه به شکلی غمبار و ناراحت‌کننده در حمام باغ فین کاشان به قتل می‌رسد. امیرکبیر در طول حیات خود دو بار ازدواج کرد او از همسر اول خود که جان جان خانم نام داشت سه فرزند داشت، همسر دوم او عزت الدوله خواهر تنی ناصرالدین شاه بود. عزت الدوله به امیرکبیر عشق می‌ورزید و همواره از او حمایت کرد و حتی در تبعیدش نیز همراه وی بود. به درخواست عزت الدوله پیکر امیرکبیر به کربلا فرستاده شد و او را در آن‌جا به خاک سپردند. عزت الدوله پس از فوت امیرکبیر روزگار خوشی نداشت و ناصرالدین شاه در ابتدا فرزندانش را گرفت و بعد او را مجبور به ازدواج مجدد کرد. یکی از دختران امیرکبیر و عزت‌الدوله که تاج الملوک نام داشت، ملکه دربار مظفرالدین شاه شد و محمدعلی میزرا را به دنیا آورد. یکی دیگر از فرزندان این دو نیز به عقد ظل السلطان درآمد.با توجه به اهمیت دوره صدارت امیرکبیر، تاریخ‌پژوهان بسیاری درباره عملکرد او، کتاب‌های مختلفی نوشته‌اند و سیاست را مورد بررسی قرار می‌‌دهند.

 امیرکبیر و ایران