ایجاد دلبستگی ایمن در نوزاد کار سختی نیست. نوزاد فقط تغذیه می‌خواهد و استراحت و برآوردن این نیازها زمینه دلبستگی ایمن او را فراهم می‌کند. در سنین بالاتر هم می‌توان این پیوند را ایجاد کرد. لازمه‌اش داشتن مهارت‌های ایجاد دلبستگی و شناخت چالش‌های این مسیر است. در ادامه، بیشتر درباره این مفهوم توضیح می‌دهیم.
دلبستگی چیست؟
دلبستگی نوعی ارتباط عاطفی است که بر مبنای رابطه بی‌کلام بین شما و اطرافیانتان شکل می‌گیرد. مثلا ارتباطتان با فرزند خود را در نظر بگیرید. این دلبستگی بر رشد ذهنی، جسمی، فکری، عاطفی و اجتماعی کودک اثر می‌گذارد و نحوه عملکرد کودک در محیط مدرسه و بعدها در زندگی، تا حد زیادی به آن بستگی خواهد داشت.
پیوند دلبستگی هیچ ربطی به کیفیت مراقبت یا عشق والدین ندارد. بلکه ذره‌ذره آن بر اساس ارتباط عاطفی غیرکلامی شما و فرزندتان شکل می‌گیرد.
نظریه دلبستگی
جان بالبی (John Bowlby)، روان‌شناس بریتانیایی، اولین نظریه‌پرداز دلبستگی بود و این مفهوم را «ارتباط روانی پایدار بین انسان‌ها» توصیف کرد. در اولین نظریه‌های رفتاری، دلبستگی صرفا نتیجه رابطه تغذیه بین کودک و والد بود. والد به کودک غذا می‌دهد و کودک وابسته می‌شود، تمام! اما بالبی اضطراب و پریشانی کودک هنگام جدایی از والد را دید. او فهمید تغذیه اضطراب جدایی را کم نمی‌کند. کودکی که ترسیده است دنبال آغوش والدین خود می‌گردد تا آسایش و امنیت را دوباره احساس کند.
بر اساس نظریه دلبستگی، حضور مراقبان اولیه (مثل پدر و مادر) که نیازهای نوزاد را برآورده می‌کنند، احساس امنیت را در کودک پرورش می‌دهد. نوزاد می‌فهمد مراقبان او کاملا قابل‌اعتمادند و پایگاه امنی برای کودک ساخته می‌شود تا دنیای اطراف را کشف کند.
انواع دلبستگی کودکان
دلبستگی کودکان به والدین یا مراقبان خود را می‌توان به ۲ نوع ایمن و ناایمن تقسیم کرد:
- دلبستگی ایمن تضمین می‌کند کودک از امنیت و آرامش لازم برای رشد مطلوب سیستم عصبی برخوردار است. این امنیت کودک را به یادگیری، خودآگاهی، اعتماد و همدلی تشویق می‌کند.
- دلبستگی ناایمن نیاز کودک به امنیت و آرامش را برآورده نمی‌کند. در نتیجه با مهار رشد جسمی، ذهنی و عاطفی کودک، زمینه مشکلات یادگیری و ارتباطی فراهم می‌شود.
در سال ۱۹۷۰، روان‌شناسی به‌نام آینزورث (Ainsworth) ۳ سبک دلبستگی ناایمن را معرفی کرد که عبارت بودند از:
- دلبستگی دوسوگرا: این کودکان در صورت جدایی از والدین بسیار مضطرب می‌شوند و با توجه به دسترسی ضعیف به والدین در جامعه امروزی، نمی‌توانند برای رفع نیازهای خود به مراقبان اصلی وابسته باشند.
- دلبستگی اجتنابی: این کودکان از والدین یا مراقبان اصلی خود اجتناب می‌کنند. این سبک دلبستگی می‌تواند ناشی از بی‌توجهی یا سوءاستفاده مراقبان باشد. کودکی که به‌خاطر وابستگی کتک می‌خورد و تنبیه می‌شود، کمک‌نخواستن و دوری‌کردن را یاد می‌گیرد.
- دلبستگی آشفته: این کودکان رفتاری آشفته دارند. آنها از والدین دوری می‌کنند یا در مقابل آنها مقاومت می‌کنند و دلبستگی آنها الگوی مشخصی ندارد. در این موارد احتمالا والدین هم‌زمان منبع آرامش و ترس کودک هستند.
مراحل مختلف دلبستگی
شفر (Rudolph Schaffer) و امرسون (Peggy Emerson) شکل‌گیری دلبستگی را بر اساس مشاهده‌های خود در ۴ مرحله توصیف می‌کنند.
۱. مرحله پیش از دلبستگی
نوزاد از بدو تولد تا ۳ماهگی وابستگی خاصی به هیچ‌یک از مراقبان خود ندارد. در این مرحله نوزاد با سیگنال‌هایی همچون گریه و هیاهو توجه مراقب را جلب می‌کند و با پاسخ‌های مثبت مراقب را کنار خود نگه می‌دارد.
۲. دلبستگی خالی از تبعیض
نوزاد از ۶هفتگی تا ۷ماهگی به مراقبان خود توجه نشان می‌دهد و برای رفع نیازهایش به آنها اعتماد می‌کند. کم‌کم افراد آشنا را از ناآشنا می‌شناسد و بیشتر به مراقبانش پاسخ مثبت می‌دهد.
۳. دلبستگی تبعیض‌آمیز
کودک از ۷ تا ۱۱ماهگی به فردی خاص دلبستگی و ترجیح قوی نشان می‌دهد. چنانکه اگر از منبع دلبستگی اصلی جدا شود، مضطرب می‌شود، اعتراض می‌کند و کنار غریبه‌ها پریشان و ناآرام است.
۴. دلبستگی چندگانه
از ۹ماهگی به‌بعد پیوندهای عاطفی قوی (فراتر از شکل اولیه دلبستگی) بین کودک و سایر مراقبان دیده می‌شود. این مراقبان می‌توانند والد دوم، خواهر و برادر بزرگ‌تر یا پدربزرگ و مادربزرگ باشند.
چطور دلبستگی ایمن ایجاد کنیم؟
ایجاد پیوند دلبستگی ایمن بین شما و کودک مستلزم این نیست که والدی کامل و بی‌نقص باشید. کیفیت مراقبت‌ها نقشی در ایجاد دلبستگی ایمن ندارند. بلکه اساس این رابطه کیفیت ارتباط غیرکلامی شما و فرزندتان است.
ایجاد این پیوند در دوره نوزادی راحت‌تر است، اما هیچ‌وقت برای شروع رابطه عاطفی غیرکلامی با فرزند دیر نیست. فرایند بلوغ تا دوره بزرگ‌سالی ادامه می‌یابد و مغز در طول این مدت تغییرپذیر است. مثلا در نوزادی دلبستگی ایمن در قالب درک‌کردن گریه‌های کودک، تفسیر سیگنال‌های او، برآوردن نیازش به غذا، استراحت، عشق و راحتی بروز می‌کند. فقط کافی است احساس درک‌شدن و امنیت را در فرزندتان زنده کنید.
۱. صبوری تا ایجاد دلبستگی ایمن
در قدم اول بکوشید این پیوند را با مراقبت از خود شروع کنید.
- به‌اندازه کافی بخوابید، چون کم‌خوابی شما را بی‌حال و بداخلاق می‌کند.
- در مرحله نوزادی فرزند، از همسر یا خانواده و دوستان کمک بگیرید.
- مدتی به خود استراحت بدهید. حتی ۱ ساعت پیاده‌روی و یوگا انرژی تازه‌ای به شما می‌دهد.
- یاد بگیرید در مواقع استرس چطور خود را آرام کنید.
۲. شناسایی رفتارهای خاص کودک
هر کودکی از بدو تولد ویژگی‌ها و ترجیحات خاصی دارد که ممکن است با سایر کودکان متفاوت باشند. نشانه‌های رفتاری کودک خود را یاد بگیرید و به آنها واکنش نشان دهید.
- به حالات صورت و حرکات بدن کودک دقت کنید؛
- صداهایی را که کودکتان تولید می‌کند بشناسید و معنی آنها را بدانید؛
- نوازش لذت‌بخش و میزان فشار مناسب را یاد بگیرید؛
- به انواع حرکات و صداها و محیطی که کودک از آن لذت می‌برد توجه کنید.
۳. ایجاد فرصت برای دلبستگی ایمن
بسیاری از نشانه‌های رفتاری کودک به‌خاطر نیاز به غذا و استراحت هستند. تکرار دفعات شیردهی یا افزایش زمان استراحت، میزان تعامل کودک با شما را افزایش چشمگیری می‌دهد. فراموش نکنید کودک بدون استراحت کافی نمی‌تواند آرام، هوشیار و آماده تعامل با شما باشد.
۴. صحبت، خنده و بازی با کودک
اگر دنبال ایجاد دلبستگی ایمن هستید، اهمیت بازی با کودک، سرگرمی، خوشحالی و آغوش را نادیده نگیرید. خنده و شادی به‌اندازه خواب و غذا برای رشد کودک واجب است. وقتی با رفتارش به شما می‌گوید بازی می‌خواهد، با زبان بدن آرام و با لبخند با او بازی کنید. می‌توانید با اسباب‌بازی، کتاب و موسیقی شروع کنید.
ایجاد دلبستگی ایمن با ارتباط غیرکلامی
برای ایجاد دلبستگی ایمن در کودک، سیگنال‌های غیرکلامی با لحن صدا، حالت چهره یا تماس فیزیکی منتقل می‌شوند تا به کودک احساس امنیت و راحتی بدهند. حتی اگر کودک قادر به صحبت باشد، ارتباط غیرکلامی کلید ایجاد دلبستگی ایمن و حفظ آن است.
۱. تماس چشمی
نگاه محبت‌آمیز شما به کودک یک سیگنال غیرکلامی است که احساس مثبتی منتقل می‌کند. در واقع حفظ این ارتباط چشمی نقش مهمی در گفت‌وگوی شما و فرزندتان دارد. تا وقتی احساس افسردگی، استرس یا حواس‌پرتی دارید، بهتر است به چشمان فرزندتان نگاه نکنید.
۲. حالت چهره
شاید خودتان متوجه نباشید، اما حالت چهره شما کاملا گویای احساسات‌تان است. اگر موقع برقراری ارتباط با کودک بیان آرام و دقیق داشته باشید، کودک هم احساس امنیت می‌کند. اما اگر اضطراب، عصبانیت، نگرانی، اندوه و ترس از چهره‌تان ببارد، کودک هم وجودش سراسر استرس، ترس و ناامنی می‌شود.
۳. لحن صدا
حتی اگر کودک مفهوم کلامتان را درک نکند، فرق بین لحن خوب و بد، خشن و آرام، بی‌تفاوت و صمیمانه را خوب می‌فهمد. پس اگر می‌خواهید دلبستگی ایمن ایجاد کنید، سعی کنید لحنتان با مفهوم کلامتان مطابقت داشته باشد.
۴. لمس فیزیکی
حس لامسه از بدو تولد انسان فعال می‌شود. میلیون‌ها نورون آماده‌اند تا پیام‌های عصبی را به مغز منتقل کنند. بنابراین حتی وقتی در دوره نوزادی کودک را بغل می‌کنید، بازویش را آرام نوازش می‌کنید یا ضربات آرام به پشتش می‌زنید، دارید احساسات مثبت به او منتقل می‌کنید و کودک این را احساسات را دریافت می‌کند.
۵. زبان بدن
نحوه نشستن، راه‌رفتن یا حتی بغل‌کردن شما اطلاعات زیادی را به فرزندتان منتقل می‌کند. سعی کنید زبان بدن آرام داشته باشید و به‌سمت کودک متمایل شوید تا شما را علاقه‌مند ببیند. حالت تدافعی بدن اصلا برای ایجاد دلبستگی ایمن مفید نیست.
موانع ایجاد پیوند دلبستگی ایمن
اولین چالش‌های دلبستگی ایمن از دوران نوزادی شروع می‌شوند. شما با تمام وجود کودکتان را دوست دارید، اما نمی‌دانید چطور نیازهای سیستم عصبی نابالغ نوزاد را برآورده کنید. از طرفی نوزاد نمی‌تواند خود را آرام کند و کاملا به شما متکی است. اگر شما نتوانید استرستان را مهار کنید و آرامش و تمرکز خود را بازیابید، کودک هم آرام نمی‌شود.
حتی کودکان بزرگ‌تر هم شما را منبع امنیت، ارتباط و دلبستگی می‌دانند. این یعنی اگر اغلب اوقات افسرده، مضطرب، عصبانی یا غمگین هستید، نباید از آسیب‌های رشد جسمی، ذهنی و عاطفی کودک گله کنید.
چالش‌های دلبستگی ایمن از جانب خانواده
والدینی که در دوران کودکی دلبستگی ایمن را تجربه نکرده‌اند، معمولا در برقراری ارتباط عاطفی با فرزند خود دچار مشکل می‌شوند. چالش‌های دیگر عبارت‌اند از:
- افسردگی و اضطراب و مشکلات عاطفی؛
- اعتیاد به مواد مخدر؛
- استرس زیاد (به‌خاطر مسائل مالی و کارکردن بیش از حد)؛
- سابقه سوءاستفاده یا نادیده گرفته‌شدن در کودکی؛
- زندگی در محیط ناامن.
چالش‌های دلبستگی ایمن از جانب کودک
سلامت جسمی و روحی کودک بر دلبستگی ایمن او تأثیر می‌گذارد. گاهی کودکان بر اثر بدرفتاری، ازدست‌دادن والدین، فرزندخواندگی و برآورده‌نشدن نیازهای خود نمی‌توانند چنین پیوندی برقرار کنند. در این شرایط باید با درک‌کردن او، توجه‌کردن به او و آرامش‌دادن او، به‌قدری آرامش کنید تا فرایند دلبستگی ایمن آغاز شود.
کلام آخر
اگر در پی مهارت‌های ایجاد دلبستگی ایمن بین خود و کودکتان هستید، نکات این مقاله کمکتان می‌کند به نشانه‌های رفتاری کودک توجه کنید و مطمئن شوید پیوند دلبستگی‌ای که در وجودش ریشه می‌دواند، به دور از تمام آسیب‌های رفتاری و کاملا سالم و ایمن است.
در نقش پدر یا مادر چقدر در ایجاد دلبستگی ایمن بین خود و کودکتان موفق بوده‌اید؟ به‌نظرتان رمز موفقیت‌تان چه بوده است؟ منتظر شنیدن تجربیات شما هستیم.
