پاها یکی از سخت‌کوش‌ترین بخش‌های بدن شما هستند. آنها به‌طور روزانه تحت فشار زیادی قرار می‌گیرند؛ پاها به شما اجازه می‌دهند که راه بروید، بدوید، بپرید، بایستید، روی پنجه حرکت کنید و در تمام این مدت وزن بدن شما را تحمل می‌کنند. در هر یک از پاهای شما ۲۶ استخوان و بیش از ۱۰۰ عضله، تاندون و رباط وجود دارد که همگی به‌صورت یک گروه عمل می‌کنند و شما را به محل کار، باشگاه ورزشی و خانه می‌برند. بعضی اوقات بر اثر عوامل مختلفی مثل فعالیت‌های بیشازحد روزانه، افراد احساس می‌کنند که پاهایشان ورم کرده است. تورم پاها می‌تواند جزئی یا زیاد باشد و به دلایل مختلفی مثل اضافه‌وزن، تغییرات هورمونی یا عوامل جدی‌تری مانند بیماری‌های قلبی رخ دهد. جاذبه‌ی زمین نیز تورم پاها را تشدید می‌کند. در این مطلب نکاتی در رابطه با دلایل ایجاد تورم پاها و روش‌هایی برای درمان آن آورده شده است. با ما همراه باشید.
۱. مصرف بیشازحد نمک
سدیم موجود در نمک بزرگ‌ترین عامل ایجاد مشکل در رژیم‌های غذایی است، زیرا به‌طور کلی سدیم سبب حفظ و باقی ماندن آب می‌شود. وجود سدیم اضافی در بدن می‌تواند سبب تورم پاها شود. انجمن قلب آمریکا پیشنهاد می‌کند که افراد بزرگسال به‌طور روزانه نباید بیشتر از ۲۳۰۰ میلی‌گرم سدیم دریافت کنند، که این مقدار چیزی در حدود یک قاشق چای‌خوری نمک در روز است.
نکته مهم این است که بیشترین مقدار نمک مصرفی مردم به دلیل استفاده‌ی مستقیم از نمک و نمک‌پاش نیست، بلکه این نمک اضافی به دلیل استفاده از غذاهای فراوری‌شده و آماده‌ی رستوران‌ها وارد بدن می‌شود، یعنی دقیقا جایی که فهرست مواد و نگهدارنده‌های مورداستفاده نادیده گرفته می‌شود.
خوراکی‌هایی همچون کالباس، غلات فراوری‌شده، گوشت یخ‌زده، غذاهای کنسروی، نان و سس سالاد بیشترین میزان از این ماده را در خود جای داده‌اند. بهتر است که به جای استفاده از این موادغذایی از مواد فاقد سدیم مثل میوه‌ها، سبزیجات، آجیل، دانه‌ها و غلاتی که فراوری نشده‌اند استفاده کنید.
۲. ایستادن و نشستن‌های طولانی‌مدت و پیوسته
بسیاری از افراد ازجمله پزشکان، پرستاران، معلمان و سایر افرادی که به‌طور طولانی روی پاهایشان می‌ایستند، در انتهای روز کاری احساس می‌کنند که کفش‌شان بیش‌از‌اندازه تنگ شده است. اما دلیل آن چیست؟ وقتی که مدت زیادی بدون حرکت می‌ایستید، عضلات موجود در پاها و مچ پای شما منقبض نمی‌شوند و تغییر حالت نمی‌دهند، به همین دلیل جریان خونی که به پاها وارد و از آن خارج می‌شود ضعیف خواهد بود.
همچنین این امر درمورد افرادی که مدت زیادی می‌نشینند نیز صادق است، کاهش جریان خون سبب تورم پاها می‌شود و سبب می‌شود که کفش‌ها تنگ و ناراحت‌کننده باشند. همچنین چهارزانو نشستن یا انداختن پاها روی هم سبب بسته شدن رگ‌های خونی و تشدید تورم پاها می‌شود.
با این حال، معمولا این نوع از تورم پاها که در پایان روز ایجاد می‌شود، نشان‌دهنده‌ی مشکلات جدی نیست و با راه رفتن یا درست نشستن از بین می‌رود. همچنین برای جلوگیری از این اتفاق، بهتر است که به‌ازای هر یک ساعت ایستادن، ۵ دقیقه روی صندلی بنشینید یا پاهایتان را رو به بالا قرار دهید.
اگر تورم همچنان وجود دارد و نمی‌توانید از ایستادن یا نشستن طولانی دوری کنید، از جوراب مخصوص واریس استفاده کنید. جوراب‌های مخصوص واریس عملکردی شبیه به راه رفتن ایجاد می‌کنند و با کمی افزایش در پمپاژ خون، سبب می‌شوند تا جریان خون کمی سریع‌تر شود.
۳. بارداری
برای بسیاری از خانم‌ها تورم پاها بخش جدایی‌ناپذیری از بارداری است. این اتفاق به‌طور طبیعی در سه ماهه‌ی دوم بارداری رخ می‌دهد. همان‌طور که بچه رشد می‌کند، فشار بیشتری به رگ‌های موجود در لگن وارد می‌شود و گردش خون کمی با مشکل مواجه می‌شود. همچنین تغییرات هورمونی هم می‌توانند سبب ایجاد تورم شوند. درطول بارداری، بدن هورمون ریلاکسین ترشح می‌کند، این هورمون سبب می‌شود که لگن، مفاصل پا و رباط‌ها سست شوند و جا باز کنند.
تورم پاها می‌تواند درطول بارداری، در انتهای روز و همچنین با افزایش دمای محیط بدتر شود. معمولا تورم پاها موضوع نگران‌کننده‌ای نیست. اما اگر مرتب اتفاق بیفتد یا تورم در دست‌ها و صورت هم قابل‌مشاهده باشد باید به پزشک مراجعه کرد؛ چرا که می‌تواند نشانهای از شرایط تهدیدکننده‌ای مثل پره اکلامپسی (preeclampsia) باشد. در این حالت فشار خون به‌میزان زیادی بالا می‌رود و می‌تواند برای مادر و فرزند خطرناک باشد.
هرچند که تورم پاها در دوران بارداری امری معمول است، اما باید در این شرایط از ایستادن و نشستن‌های طولانی خودداری کنید و به‌طور مرتب سعی کنید که پاها را بالاتر از سطح قلب نگه دارید تا گردش خون مساعد شود. همچنین علاوه‌بر ورزش کردن، استفاده از جوراب‌های مخصوص واریس می‌تواند به‌میزان زیادی به شما کمک کند. جوراب‌های مخصوص واریس را بپوشید و به یک طرف از بدن بخوابید.
اگر در زمان بارداری شکم‌تان خیلی بزرگ شده است، خوابیدن به پشت باعث افزایش فشار بر رگ‌های خونی می‌شود. در‌این‌حالت برگشت خون به قلب به‌سختی اتفاق می‌افتد و ممکن است مایعات از رگ‌ها به بیرون نشت کنند.
۴. اضافه‌وزن
یکی از رایج‌ترین علت تورم پاها، چاقی افراد است. اضافه‌وزن و چاقی ازجمله عواملی هستند که سبب می‌شوند تورم پاها در فهرست بیماری‌های مرتبط با قلب قرار بگیرد. بیشترین میزان چربی این افراد در شکم انباشته شده است و این چربی گردش خون در پاها را با فشار مواجه می‌کند. در رابطه با تورم‌های مربوط به اضافه‌وزن، در ابتدا باید به پزشک مراجعه کنید تا عوامل دیگر بررسی شوند و سپس با تغییر عادات غذایی و ورزش کردن وزن اضافی خود را از بین ببرید.
۵. آسیب مچ پا و پا
ممکن است که مچ پایتان درهنگام ورزش کردن، دویدن‌های شدید، بازی کردن با کودکان یا سایر عوامل خطرساز آسیب ببیند. این نوع از آسیب‌ها می‌توانند باعث ایجاد تورم در ناحیه‌ی آسیب‌دیده یا ساق پاها شوند.
التهاب یکی از پاسخ‌های بدن به آسیب است. جریان خون به سمت ناحیه‌ی آسیب‌دیده حرکت می‌کند و سلول‌های سالم و مایعات را وارد آن منطقه می‌کند و سبب بهبود آن می‌شود. اما در این مدت ممکن است که پایتان کمی بزرگ‌تر به نظر برسد.
جراحی ساق پا، مچ پا و پا می‌تواند باعث تورم شود. در این زمان پزشک پیشنهاد می‌کند که برای برطرف کردن تورم، فعالیت پاها را محدود کنید، روی منطقه‌ی آسیب‌دیده یخ بگذارید و از انداختن وزنِ اضافی روی پا و انگشتان خودداری کنید.
۶. نوسانات هورمونی
ممکن است که بعضی از افراد یک هفته قبل از عادت ماهیانه احساس کنند که کمی بدن‌شان پف کرده است. در صورت ابتلا به سندرم پیش از قاعدگی، به دلیل نوسانات هورمونی بعد از تخمک‌گذاری، احساس تجمع آب بسیار طبیعی است. همچنین سندرم پیش از قاعدگی در این بخش از چرخه‌ی عادت ماهیانه، می‌تواند سبب تورم در پاها شود. البته جاذبه‌ی زمین هم می‌تواند این تورم را بیشتر کند.
تغییرات هورمونی که به دلیل استفاده از هورمون‌های ضدبارداری یا درمان جایگزین هورمونی (hormone replacement therapy) ایجاد می‌شوند می‌توانند سبب تورم در بخش‌های مختلف بدن ازجمله پاها شوند. برای جلوگیری از این تورم، میزان آب دریافتی بدن‌تان را بیشتر کنید، غذاهای پرنمک را محدود کنید و ورزش کردن را فراموش نکنید. این کارها می‌تواند به بهتر شدن گردش خون‌تان کمک کند.
۷. بعضی از داروهای مصرفی می‌توانند سبب تورم شوند
داروهای ضدبارداری و درمان‌های جایگزین هورمونی، تنها عوامل ایجاد تورم در پاها نیستند. بسیاری از داروهای دیگر هم به دلایل مختلف می‌توانند سبب تورم پاها شوند. قرص‌های کنترل قند خون که افراد مبتلا به دیابت مصرف می‌کنند مانند آواندیا (Avandia) یا پیوگلیتازون (pioglitazone)، سبب می‌شوند تا نمک به‌سختی از بدن خارج شود ودرنتیجه ایجاد تورم می‌کنند.
داروهای قلبی که به‌‌عنوان گشادکنندهی عروق (وازودیلیتور) شناخته می‌شوند نیز می‌توانند سبب ایجاد تورم شوند. گشادکنندهی عروق به این معنی است که این داروها به باز شدن رگ‌های خونی کمک می‌کنند و گردش خون راحت‌تر اتفاق می‌افتد. ازجملهی این داروها می‌توان به لونیتن (Loniten) و هیدرالازین (hydralazine) اشاره کرد. مسدودکننده‌های کلسیمی با شل کردن دیواره‌ی رگ‌ها، رگ‌های خونی را بزرگ‌تر می‌کنند. برای مثال مسدودکننده‌ی گیرنده‌ی آنژیوتانسین با جلوگیری از خروج نمک از بدن می‌تواند سبب تورم پاها شود.
داروهایی که صرفا با نسخه مورداستفاده قرار می‌گیرند هم معمولا سبب ایجاد تورم در پاها می‌شوند. مصرف داروهای ضدالتهابیِ غیراستروئیدی مثل ایبوپروفن به‌ویژه در افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی یا کبدی می‌توانند سبب بدتر شدن تورم شوند، زیرا این داروها سبب احتباس سدیم در بدن می‌شوند.
سایر داروها می‌توانند سبب تورم‌های غیر‌قابل‌توضیح در پا شوند. داروهای ضد تشنج مثل گاباپنتین، داروی شیمی درمانی مثل داستاکسل و سیتوپلاتین و داروهای درمان بیماری پارکینسون مثل میراپکس و روپینیرول ازجملهی این داروها هستند.
۸. وجود عفونت
تورم پاها همراه با درد می‌تواند به دلیل عفونت پوستی باشد. این تورم معمولا با قرمزی، داغی و درد پوست همراه است.
افراد مبتلا به دیابت و بیماری‌های عروق محیطی بیشتر در معرض عفونت قرار دارند و به این دلیل که در این بیماری‌ها جریان خون در اندام‌های انتهایی کاهش می‌یابد، ابتلا به هر نوع عفونتی می‌تواند به‌سرعت تشدید شود. در صورت ابتلا به دیابت عصبی (نوعی از دیابت که روی عملکرد اعصاب تأثیر می‌گذارد) عفونت به‌سختی تشخیص داده می‌شود و به‌سرعت بدتر می‌شود.
پارگی و ترک پوست، ورود باکتری به بدن، استفاده از کفش‌های نامناسب و رشد ناخن به درون گوشت (ingrowntoenails) همگی می‌توانند سبب عفونت شوند. بیماری‌های خاص مثل بیماری لوپوس و آرتریت‌روماتوئید هم می‌توانند خطر ابتلا به عفونت پاها را افزایش دهند.
اقدامات ساده مثل مرطوب کردن منظم پوست پا، پوست را منعطف نگه می‌دارد و درنتیجه با کاهش آسیب‌پذیری پوست پا، به جلوگیری از عفونت کمک می‌کند. آنتی بیوتیک ها سبب از بین بردن عفونت‌های باکتریایی موجود در پوست می‌شوند اما مراجعه به پزشک ضروری است. عفونت‌های قارچی هم با داروهای ضدقارچی درمان خواهند شد.
۹. وجود لنف اِدِم (lymphedema)
زمانی که مشکلی برای دستگاه لنفاوی بدن (که بخشی از دستگاه ایمنی است) ایجاد می‌شود، می‌تواند منجر به لنف اِدِم شود. مایع لنفاوی، سلول‌های سفید خون را که وظیفه‌ی مبارزه با عفونت را به عهده دارند، به بخش‌های مختلف بدن منتقل می‌کند. گره‌های لنفاوی که در سراسر بدن وجود دارند حرکت این مایع را کنترل می‌کنند. اما اگر گره‌های لنفاوی مثلا به دلیل جراحی سرطان، آسیب ببینند یا از بین بروند، مایع لنفاوی به‌خوبی جمع‌آوری نمی‌شود و باعث تورم خواهد شد.
به‌طور معمول تورم پاها زمانی اتفاق می‌افتد که گره‌های لنفاوی موجود در لگن، که مسئول کنترل حرکت لنف درون پاها هستند، آسیب ببینند یا از بین بروند. رگ‌های لنفاوی بسیار باریک و منعطف هستند. اما زمانی که یک عمل دقیق جراحی در ناحیه‌ی کشاله‌ی ران انجام می‌شود، ممکن است این رگ‌ها آسیب ببیند و انسداد سختی ایجاد کنند که از برگشت مایع لنفاوی جلوگیری نماید.
بعضی اوقات لنف اِدِم وابسته به ارث است و در بعضی مواقع به دلیل چاقی، سرطان یا عفونت ایجاد می‌شود. اگر دلیل تورم پاهایتان هیچکدام از این موارد نبود به پزشک مراجعه کنید. در این هنگام می‌توانید از جوراب‌های مخصوص واریس استفاده کنید و تا حد امکان تحرک داشته باشید. انقباض عضلات، مایع را از کانال لنفاوی خارج می‌کند. اگر کمی بیشتر تحرک داشته باشید از این مشکل جلوگیری می‌شود.
۱۰. قلب به‌اندازه‌ی کافی خون را پمپاژ نمی‌کند
شاید فکر کنید که تورم پاها نگران‌کننده نیست، اما تورم پاها نشانهای غیر‌متداول برای نارسایی احتقانی قلب (congestiveheart failure) محسوب می‌شود. نارسایی قلبی به این معنا نیست که قلب شما متوقف شده است، بلکه به این معناست که قلب نمی‌تواند به اندازه‌ی کافی خون را تلمبه کند. یعنی خون به درون وریدها برمی‌گردد و سبب تجمع مایع می‌شود.
محل تورم می‌تواند به تشخیص نارسایی قلب کمک کند. معمولا تورم در پاها نشان‌دهنده‌ی نارسایی در سمت راست قلب است. اگر مبتلا به نارسایی قلبی باشید، معمولا تورم پاها بیشتر از حدی است که در پایان یک روز کاری و به دلیل ایستادن‌های طولانی اتفاق می‌افتد. درصورتی که پوست‌تان را نیشگون گرفتید و پوست به حالت برجسته باقی ماند، نفس‌هایتان کوتاه بود و این روند به‌طور چشم‌گیری بدتر شد یا در یک روز بیشتر از ۵ کیلو وزن اضافه کردید، همه‌ی این موارد می‌توانند نگران‌کننده باشند.
۱۱. گسترش لخته‌ی خون
برخی از افراد در صورت نشستن طولانی‌مدت یا حرکت ندادن پاهایشان، بعد از مدتی در یک طرف بدن خود احساس تورم و درد خواهند داشت و کم‌کم دچار لخته‌ی خون خطرناکی به نام ترومبوز وریدی عمقی (deep vein thrombosis) می‌شوند. در صورت باقی ماندن لخته، این موضوع قابل‌درمان است. اما در بعضی مواقع این‌طور نیست و لخته شکسته می‌شود و به بخش‌های دیگری مثل ریه منتقل می‌گردد و می‌تواند جلوی اکسیژن‌رسانی را بگیرد و کشنده باشد.
لخته سبب افزایش فشار به نواحی اطراف می‌شود و این فشار موجب می‌شود تا مایع از ورید به بافت‌های اطراف منتشر شود که درنتیجه‌ی آن شاهد تورم خواهیم بود.
نشستن‌های طولانی می‌تواند برای هرفردی سبب ایجاد لخته‌ی خون شود و عواملی مانند چاقی، سیگار کشیدن، بارداری، نارسایی قلبی، مشکلات کلیوی، سابقه‌ی ایجاد لخته، سرطان و مصرف داروهای خاصی مانند قرص‌های ضدبارداری می‌توانند خطر ایجاد لخته را افزایش دهند.
به نظر می‌رسد که متداول‌ترین علامت ایجاد لخته، وجود تورم و درد در ناحیه‌ی پاها و ناراحتی در ماهیچه‌ی ساق پاست که با تورم انگشتان همراه است و علامت مشخص دیگری برای آن وجود ندارد. درصورتی که این علائم بدون هیچ دلیلی ایجاد شود حتما به پزشک یا اورژانش مراجعه کنید.
برای برطرف کردن تورم پاها در زمان لخته، می‌توان از همان روش‌های قبلی استفاده کرد. این برنامه‌ها شامل ورزش کردن، نگه داشتن وزن در حالت ایده‌آل و داشتن تحرک بعد از نشستن‌های طولانی است.
۱۲. نارسایی کلیوی
کلیه‌ها مسئول ایجاد تعادل در مایعات بدن هستند و مایعاتی را که بدن به آنها نیازی ندارد دفع می‌کنند. اگر یک یا هر دو کلیه عملکرد درستی نداشته باشند، منجر به ایجاد تورم در پاها می‌شوند.
زمانی که افراد سالم (دارای ورم پا) به خانه برمی‌گردند، درصورتی که پاهایشان را کمی بالا نگه دارند، مایعات اضافی توسط بدن‌شان جذب می‌شود و کلیه آنها را دفع خواهد کرد. اما درمورد افراد مبتلا به مشکلات کلیوی، بدن نمی‌تواند به‌راحتی از شر این مایعات خلاص شود. به همین دلیل تورم شدید‌تر و دردناک‌تر می‌شود. همچنین تعداد زیادی از افراد در نواحی دیگر بدن مثل دست‌ها و صورت هم دچار تورم می‌شوند.
درمان بیماری کلیوی به رفع این مشکل کمک می‌کند، اما استفاده از دیالیز که معمولا برای نارسایی‌های پیشرفته‌ی کلیوی استفاده می‌شود این کار را انجام نمی‌دهد. دستگاه دیالیز به عنوان کلیه‌ی مصنوعی عمل می‌کند. اما دیالیز نمی‌تواند همه‌ی آب اضافی بدن را دفع کند.
برای این کار باید از دارو استفاده کرد. افراد مبتلا به نارسایی قلبی و مشکلات کلیوی از داروهای مُدِر استفاده می‌کنند. این دارو میزان آب و نمک دفعی در ادرار را افزایش می‌دهد و کمک می‌کند تا کلیه، مایعات را دفع کند.
۱۳. بیماری‌های کبدی
سیروز کبدی به علت آسیب بافت‌های کبدی و گسترش زخم (اِسکار) ایجاد می‌شود که می‌تواند به دلیل هپاتیت یا مصرف بلندمدت و زیاد الکل باشد. این آسیب بافتی می‌تواند در جریان خون کبد اختلال ایجاد کند. این عامل سبب بالا رفتن فشار خون در ورید‌های منتهی به کبد می‌شود (که به آن هایپرتانسیون پورتال یا افزایش فشار ورید پورت می‌گویند) و موجب تورم پاها و به‌ویژه ناحیه‌ی شکمی می‌گردد (که به آن آسیت می‌گویند). سیروز همچنین در تولید پروتئین آلبومین تداخل ایجاد می‌کند که عامل دیگری در ایجاد تورم پاهاست.
استفاده از داروهای ادرارآور (دیورتیک) و تغییر سبک زندگی همچون کم کردن مصرف نمک، می‌تواند به ازبین رفتن علائمی مانند تورم پاها کمک کند. هرچند که کاهش تورم پاها و شکم به بهتر شدن بیماری کبدی کمک نمی‌کند اما می‌تواند تحرک و تنفس را راحت‌تر کند. مصرف این داروها که باید زیر نظر پزشک باشد، به افراد مبتلا به نارسایی کبدی کمک می‌کند تا به‌آرامی از شر آب اضافی بدن خلاص شوند.
از علائم دیگر سیروز کبدی می‌توان به تورم در شکم، احساس خستگی، خونریزی و کبودی، حالت تهوع و زرد شدن رنگ پوست و چشم اشاره کرد. درمان‌های معمول برای این بیماری استفاده از دارو، تغییر سبک زندگی و پیوند کبد است.
