درمان زخم باز و پانسمان آن یکی از ساده‌ترین مهارت‌های کمک‌های اولیه است که هر شخصی باید آن را بلد باشد. فرقی نمی‌کند که زخم چقدر بزرگ یا عمیق باشد؛ در هر صورت پیش از مراجعه به پزشک، باید پانسمانش کنید تا عفونت نکند. برای آشنایی بیشتر با انواع زخم‌ها و روش‌های مراقبت از آنها با ما همراه باشید.
زخم باز چیست؟
منظور از زخم باز زخمی است که بر اثر آن بافت یا چربی در معرض هوا قرار می‌گیرد. تقریبا همه در طول زندگی خود زخمی می‌شوند، اما بیشتر زخم‌ها کوچک‌اند و در خانه درمان می‌شوند. شایع‌ترین دلایل ایجاد زخم باز سقوط، اجسام تیز و تصادف‌های رانندگی هستند. هنگام بروز حوادث جدی باید سریع به پزشک مراجعه کنید، مخصوصا اگر خون‌ریزی شدید باشد یا بیشتر از ۲۰ دقیقه طول بکشد.
انواع زخم باز
۱. خراش
خراش زمانی رخ می‌دهد که پوست بر اثر تماس با سطحی سخت ساییده می‌شود. در این حالت، لایه‌های بالایی پوست باز می‌شوند و لایه‌های زیرین پوست یا بافت در معرض دید قرار می‌گیرند. ممکن است خراش عمیق باشد و لایه‌هایی از اعصاب و رگ‌های خونی را درگیر کنند. البته معمولا خراش‌ها سطحی هستند و فقط به تمیزکردن و پانسمان سطحی نیاز دارند. معمولا خراش روی زانو، آرنج، ساق پا و اندام‌های محیطی بالایی دیده می‌شود.
۲. پارگی
پارگی بافت، برشی است که از لایه‌های مختلف پوست یا بافت عبور می‌کند و معمولا بر اثر ضربه جسمی کُند یا بریدگی با جسمی تیز ایجاد می‌شود. برخلاف برش‌های جراحی، پارگی‌ها معمولا لبه‌ای ناهموار و دندانه‌دار دارند. ممکن است این جراحت در بافت نرم عمیق باشد، پس مهار خون‌ریزی اولین قدم برای درمانش خواهد بود. پس از پایان خون‌ریزی، زخم باید تمیز و پانسمان شود، اما ممکن است برای قطع خون‌ریزی به بخیه لازم باشد.
۳. سوراخ
سوراخ معمولا توسط اجسام نوک‌تیزی مانند میخ یا دندان ایجاد می‌شود. این زخم‌ها ممکن است بسته به نظر برسند و خون‌ریزی شدید نداشته باشند. همچنین امکان دارد باز باشند و راهی برای ورود باکتری و آلودگی به بدن ایجاد کنند. سوراخ‌های ایجادشده در بافت باید به‌خوبی تمیز و مراقبت شوند، زیرا بیشتر در معرض عفونت قرار دارند.
۴. کنده‌شدن بافت
منظور از کنده‌شدن پارگی یا بریدگی کامل پوست یا حتی قسمتی از بافت است. این جراحت معمولا به بافت چربی و بافت زیر پوست می‌رسد، حتی اگر هنوز پوست به لبه زخم متصل باشد. کنده‌شدن بافت جراحتی بسیار جدی است و تقریبا همیشه به مراقبت پزشکی نیاز دارد. این نوع آسیب‌ها معمولا بر اثر انفجار، برخورد گلوله یا حوادثی رخ می‌دهند که سبب له‌شدن بدن می‌شوند.
درمان زخم باز
روش درمان زخم باز به نوع و شدت آن بستگی دارد؛ مثلا درمان برشی که با تیغ جراحی ایجاد شده با درمان زخم ناهموار ناشی از بریدگی با شیشه‌ای کثیف فرق دارد. در ادامه، مهم‌ترین اقدامات لازم برای درمان انواع زخم را توضیح می‌دهیم.
۱. تمیزکردن زخم
محصولات زیادی در داروخانه برای تمیزکردن زخم فروخته می‌شوند، اما شستن زخم با آب معمولا بهترین روش تمیزکردن زخم باز است. در نظر داشته باشید که محلول‌های ضدعفونی‌کننده مانند آب اکسیژنه می‌توانند بافت زخم باز را تحریک و خشک کنند. مرطوب نگه‌داشتن زخم برای درمان آن ضروری است.
بهتر است ابتدا زخم را زیر آب سرد و تمیز بگیرید. اگر این کار باعث ازبین‌رفتن آلودگی‌ها نشد، با استفاده از گاز، پنبه یا پارچه تمیز زخم را با آب یا آب و صابون ملایم تمیز کنید. از به‌کاربردن صابون‌ها یا تمیزکننده‌هایی که زخم را تحریک می‌کنند خودداری کنید.
۲. درمان زخم باز کوچک
طول زخم‌های کوچک معمولا کمتر از ۵ سانتی‌متر است. این زخم‌ها معمولا عمیق نیستند و شستن زخم با آب و بانداژ استریل آن برای درمانش کافی خواهد بود. اگر زخم بر اثر جسمی کثیف یا زنگ‌زده یا گاز حیوان ایجاد شده است، حتما با پزشک تماس بگیرید تا در صورت لزوم، آنتی‌بیوتیک یا واکسن کزاز دریافت کنید.
اگر زخم کوچک در محل نامناسبی باشد، مثلا روی رگ خونی، ممکن است قطع‌کردن خون‌ریزی دشوار باشد. در این صورت، باید برای بخیه‌کردن زخم یا بستن آن به روش‌های دیگر به پزشک مراجعه کنید.
۳. درمان زخم‌های باز بزرگ
زخم‌های بزرگ معمولا به مراقبت پزشکی نیاز دارند. این زخم‌ها بزرگ و عمیق هستند و بندآوردن خون‌ریزی آنها کار سختی است. بزرگ‌ترین خطر زخم‌های بزرگ آسیب به ساختارهای مهم زیر پوست مانند رگ‌های خونی، تاندون‌ها و عصب‌هاست.
۴. مصرف دارو
آنتی‌بیوتیک‌ها برای درمان زخم‌هایی به کار می‌روند که با گازگرفته‌شدن ایجاد شده‌اند یا عفونت دارند. همچنین هنگام ایجاد سوراخ یا زخمی‌شدن با وسیله‌ای آلوده، واکسن کزاز تزریق می‌شود. اگر به‌دلیل جراحت درد دارید، ممکن است مسکن‌های بدون نسخه‌ای مانند ایبوپروفن یا استامینوفن به شما پیشنهاد شوند. اگر زخم عمیق باشد، پزشک مسکن‌های موضعی یا داروهای مسکن اضافی تجویز می‌کند.
۵. درمان خانگی زخم باز
تمیز و مرطوب نگه‌داشتن زخم باعث می‌شود پس از بهبودی اثر کمتری به جا بگذارد. می‌توانید در خانه با استفاده از جعبه کمک‌های اولیه که حاوی گاز استریل و چسب‌زخم است، زخم‌ها را درمان کنید. بعضی افراد از گیاهان دارویی و مکمل‌ها برای سرعت‌بخشیدن به بهبودی استفاده می‌کنند. بعضی درمان‌های خانگی برای بهبود سریع‌تر زخم عبارت‌اند از:
- آلوئه‌ورا؛
- عسل؛
- اکیناسه (سرخارگل)؛
- بابونه؛
- گل همیشه‌بهار.
پیش از استفاده از درمان‌های خانگی، با پزشک خود صحبت کنید، مخصوصا برای زخم‌های بزرگ.
مراقبت‌های اولیه زخم باز
مراقبت‌های اولیه از خون‌ریزی بیش از حد و عفونت زخم جلوگیری می‌کنند. در ادامه، نکاتی برای مراقبت از انواع زخم بیان شده‌اند.
۱. خراش
- دست خود را بشویید تا باکتری‌ها را از بین ببرید.
- خراش را با گاز آغشته به آب گرم و صابون ملایم تمیز کنید.
- پس از تمیزکردن زخم، آن را با بانداژ یا چسب‌زخم بپوشانید.
۲. بریدگی
- دست خود را بشویید تا باکتری‌ها را از بین ببرید.
- روی زخم فشار وارد کنید.
- زخم را با گاز آغشته به آب گرم و صابون ملایم تمیز کنید.
- زخم را بانداژ کنید.
- اگر زخم همچنان خون‌ریزی داشت، به پزشک مراجعه کنید.
۳. اجسام فرورفته در بافت
- برای مهار خون‌ریزی، اطراف جسم واردشده به بافت را فشار دهید.
- اطراف این جسم چند لایه پارچه یا گاز نرم قرار دهید تا از چرخیدن و حرکتش جلوگیری کنید. روی این لایه‌ها بانداژ بگذارید تا جسم خارجی فرورفته ثابت بماند.
- اگر جسم فرورفته بلند است، با بانداژ از محکم‌بودن جای آن مطمئن شوید.
- به پزشک مراجعه کنید و اگر جراحت شدید است و امکان جابه‌جایی امن وجود ندارد، با اورژانس تماس بگیرید.
در نظر داشته باشید که جسم فرورفته ممکن است مانع خون‌ریزی شدید شود و خارج‌کردن آن احتمال آسیب ساختاری و عصبی شدید را بیشتر می‌کند. همچنین نباید هیچ فشاری به جسم وارد کنید. نباید انتهای جسم فرورفته را ببُرید، مگر اینکه دسترسی به زخم را دشوار کند و مانع جابه‌جایی فرد آسیب دیده شود.
۴. سوراخ‌شدگی
- هر لباسی را که زخم را می‌پوشاند درآورید.
- زخم را تا حد امکان تمیز نگه دارید و برای تمیزکردنش از پارچه یا ابزار کثیف استفاده نکنید.
- اگر زخم خون‌ریزی ندارد، اطراف آن را تمیز کنید.
- اگر زخم خون‌ریزی دارد، دور زخم را با گاز بپوشانید و برای مهار خون‌ریزی فشارش دهید.
- سعی نکنید اجسام خارجی واردشده به زخم را خارج کنید.
- جهت مخالف ورودی زخم را بررسی کنید و ببینید زخم خروجی هم ایجاد شده است یا نه.
- پانسمان استریل روی زخم بگذارید.
- در صورت خون‌ریزی شدید، به پزشک مراجعه کنید.
بهترین روش برای پانسمان زخم باز
۱. خون‌ریزی را ارزیابی کنید
به خاطر داشته باشید که تماس با خون دیگران خطراتی مانند انتقال بعضی بیماری‌ها را به همراه خواهد داشت. پس در صورت امکان با وسیله‌های مراقبتی (مانند دستکش و ماسک) از خود محافظت کنید. اگر خون‌ریزی کم باشد مشکلی نیست، زیرا باعث می‌شود خاک و آلودگی‌های دیگر از زخم خارج شوند، اما خون‌ریزی شدید خطرناک است. با دیدن این نشانه‌ها با اورژانس تماس بگیرید:
- خون قرمز روشن یا جهشی.
- سوراخ روی گردن، سینه، شکم، لگن یا کمر که از ۲٫۵ سانتی‌متر عمیق‌تر باشد.
- سوراخ عمیق دست یا سوراخ پا که از زانو بالاتر باشد.
سعی کنید مانع خون‌ریزی شوید.
۲. زخم را تمیز کنید
- زخم را با جریان آب تمیز کنید.
- پوست اطراف جراحت را با صابون بشویید. اگر صابون وارد زخم شد نگران نشوید، هرچند ممکن است باعث سوزش و تحریک بافت شود.
- برای پاک‌کردن خاک، زخم را با صابون کاملا بشویید.
- با استفاده از موچین ذرات خارجی مانند شیشه شکسته و سنگ‌ریزه را خارج کنید.
پماد آنتی‌بیوتیک برای التیام کامل زخم ضروری نیست، اما می‌تواند باعث کاهش درد جراحت شود. آب اکسیژنه نیز برای تمیزکردن زخم الزامی نیست و حتی می‌تواند مضر باشد. حباب ایجادکردن آب اکسیژنه باعث تولید گاز اکسیژن بیش از تحمل خون می‌شود که ممکن است آمبولی گاز ایجاد کند و بسیار خطرناک است. شواهد کمی مبنی بر فایده آب اکسیژنه برای زخم‌های کوچک وجود دارد و استفاده از آب خالی بهتر خواهد بود.
۳. زخم را بپوشانید
- فقط در صورتی زخم را بپوشانید که احتمال برخورد آن با لباس یا خاک وجود داشته باشد.
- چسب‌زخم ساده‌ترین روش برای پوشاندن خراش‌ها و زخم‌های کوچک است.
- زخم‌های کوچک‌تر از ۲ سانتی‌متر را می‌توانید با بانداژ پروانه‌ای ببندید.
- اگر لبه‌های زخم به‌آسانی به هم نمی‌رسند، ممکن است بخیه لازم باشد.
چه زمان به پزشک مراجعه کنیم؟
با اینکه می‌شود بعضی زخم‌ها را در خانه درمان کرد، ممکن است زخم‌های عمیق که بافت‌های زیر پوست را آشکار می‌کنند، به مراقبت پزشک نیاز داشته باشند. زخم‌های سوراخ‌شده نیز به‌آسانی قابل‌ارزیابی نیستند و باید بر اساس طول جسم واردشده به پوست بررسی شوند. در این موقعیت‌ها باید به پزشک مراجعه کنید:
- وقتی خون‌ریزی با فشار مستقیم قطع نمی‌شود؛
- هنگامی که خون‌ریزی بیش از ۲۰ دقیقه ادامه می‌یابد؛
- زمانی که زخم باز عمیق‌تر از ۱٫۲۵ سانتی‌متر است؛
- در صورتی که خون‌ریزی بر اثر حادثه‌ای جدی ایجاد شده است؛
- اگر زخم عمیق ورم دارد، بی‌حس است یا ترشحاتی زرد یا غلیظ دارد.
همچنین اگر بیش از ۵ سال از آخرین باری که واکسن کزاز زده‌اید می‌گذرد، بهتر است در صورت بروز زخم به پزشک مراجعه کنید.
عوارض و خطرات زخم باز
عفونت یکی از بزرگ‌ترین خطرات زخم باز است که امکان دارد به‌علت ورود گردوخاک یا آلودگی‌های دیگر به زخم ایجاد شود. بزرگ‌سالان مسن‌تر که به بیماری‌هایی مانند دیابت یا چاقی مبتلا هستند بیشتر در معرض ابتلا به عفونت قرار دارند. علائم عفونت عبارت‌اند از:
- افزایش ترشحات؛
- چرک غلیظ سبز، زرد یا قهوه‌ای؛
- ترشحاتی با بوی نامطبوع؛
- بیشتر از ۴ ساعت تب بالای ۳۸ درجه؛
- توده‌ای حساس به لمس در زیربغل یا کشاله ران؛
- خوب‌نشدن زخم.
پزشک زخم را لایه‌برداری یا تخلیه می‌کند و معمولا در صورت بروز عفونت باکتریایی، آنتی‌بیوتیک تجویز می‌کند. در موارد جدی، ممکن است برای برداشتن بافت‌های عفونی یا حتی بافت‌های اطراف آن جراحی لازم باشد.
خطر دیگر، بهبود کند به‌علت جریان خون نامناسب در محل زخم است. این عارضه به‌سبب این عوامل ایجاد می‌شود:
- مشکلات عروقی؛
- سیگار کشیدن؛
- مصرف الکل؛
- استرس؛
- مصرف بعضی داروها مانند استروئیدها یا داروهای شیمی‌درمانی.
اگر زخم بهبود نیافت یا پس از مدتی ملتهب و دردناک شد، ممکن است امکان التیام آن وجود نداشته باشد. تیره‌شدن پوست نیز می‌تواند نشانه مرگ بافت یا نکروز باشد و باید آن را به‌سرعت به پزشک نشان داد.
سخن پایانی
درمان زخم باز کوچک به‌راحتی در منزل انجام می‌شود، اما ممکن است زخم‌های بزرگ‌تر به مراقبت پزشکی نیاز داشته باشند. مهم است که با تمیز نگه‌داشتن زخم و پوشاندن آن از عفونت پیشگیری کنید و در صورت نیاز، برای بخیه یا دریافت واکسن کزاز از پزشک کمک بخواهید.
