درباره ابوریحان بیرونی (ریاضیدان، فیلسوف، اخترشناس)

متاسفانه هنوز آرامگاهی در خور این مرد بزرگ ابوریحان بیرونی ساخته نشده و وضعیت آرامگاه وی در افغانستان بـه صورتی اسـت کـه در عکس مشاهده میکند.

دانشمندان بزرگی در ایران چشم بـه جهان گشوده اند و اسم و رسم جهانی بـه دلیل نبوغ خود بدست آورده اند. یکی از دانشمندان بزرگ ایران کـه امروزه در سراسر جهان او را می شناسند ؛ ابوریحان بیرونی اسـت وی بـه دلیل نبوغ بی بدیل در اختر شناسی و ریاضیات شناخته می‌شود .

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی از دانشمندان بزرگ ایران در علوم حکمت و اختر شناسی و ریاضیات و تاریخ و جغرافیا مقام شامخ داشته، درسال 362 هجری قمری در حوالی خوارزم متولد شده و از این جهت بـه بیرونی یعنی خارج از خوارزم مشهور شده. هیچ اطلاعی درباره اصل و نسب و دوره کودکی بیرونی در دست نیست.

نزد ابونصر منصور علم آموخت. در هفده سالگی از حلقه ایکه نیم درجه بـه نیم درجه مدرج شده بود، استفاده کرد تا ارتفاع خورشیدی نصف النهار را در کاث رصد کند و بدین ترتیب عرض جغرافیایی زمینیآن را استنتاج نماید.

4 سال بعد برای اجرای یک رشته از این تشخیصها نقشه هایي کشید و حلقه ایبه قطر پانزده ذراع تهیه کرد. در 9 خرداد 376 بیرونی ماه گرفتگی«خسوفی» را درکاث رصد کرد و قبلاً با ابوالوفا ترتیبی داده شده بودکه او نیز در همان زمان همین رویداد را در بغداد رصد کند. اختلاف زمانیکه از این طریق حاصل شد بـه آنان امکان داد کـه اختلاف طول جغرافیا ییمان دو ایستگاه را حساب کنند

بـه گزارش تالاب ابوریحان محمد بن احمد بیرونیاز دانشمندان بزرگ ایران در علوم حکمت و اختر شناسیو ریاضیات و تاریخ و جغرافیا مقام شامخ داشته، درسال 362 هجریقمریدر حوالیخوارزم متولد شده و از این جهت بـه بیرونییعنیخارج از خوارزم مشهور شده. هیچ اطلاعیدرباره اصل و نسب و دوره کودکیبیرونیدر دست نیست.

نزد ابونصر منصور علم آموخت. در هفده سالگیاز حلقه ایکه نیم درجه بـه نیم درجه مدرج شده بود، استفاده کرد تا ارتفاع خورشیدینصف النهار را در کاث رصد کند و بدین ترتیب عرض جغرافیاییزمینیآن را استنتاج نماید.

چهار سال بعد برای اجرای یک رشته از این تشخیصها نقشه هاییکشید و حلقه ایبه قطر پانزده ذراع تهیه کرد. در 9 خرداد 376 بیرونیماه گرفتگی«خسوفی» را درکاث رصد کرد و قبلاً با ابوالوفا ترتیبی داده شده بودکه او نیز در همان زمان همین رویداد را در بغداد رصد کند.

اختلاف زمانیکه از این طریق حاصل شد بـه آنان امکان داد کـه اختلاف طول جغرافیاییمیان دو ایستگاه را حساب کنند. ویهمچنین با ابن سینا فیلسوف برجسته و دکتر بخاراییبه مکاتبات تندیدرباره ماهیت و انتقال گرما و نور پرداخت.

در درباره مأمون خوارزمشاهیقرب و منزلت عظیم داشته چند سال هم در دربار شمس المعالیقابوس بن وشمگیر بـه سر برده، درحدود سال 404 هجریقمریبه خوارزم مراجعت کرده، موقعیکه پادشاه محمود غزنویخوارزم را گرفت در صدد قتل او برآمد و بـه شفاعت درباریان از کشتن ویدرگذشت و او را در سل 408 هجریبا خود بـه غزنه برد.

در سفر محمود بـه هندوستان، ابوریحان همراه او بودو در آنجا با حکما و علماء هند رفت و آمد کرد و زبان سانسکریت را آموخت و مواد لازمه برایتألیف کتاب خود موسوم بـه ماللهند را جمع آوریکرد.

بیرونیبه نقاط مختلف هندوستان سفر کرد ودر آن ها اقامت گزید و عرض جغرافیاییحدود یازده شهر هند را تعیین نمود. خود بیرونیمینویسد کـه در زمانیکه در قلعه نندنه «nandana» بـه سر میبرد، از کوهیدر مجاورت ان بـه منظور تخمین زدن قطر زمین استفاده کرد.

مجسمه 4 دانشمند ایرانی در سازمان ملل

نیز روشن اسـت کـه او زمان زیادیرا در غزنه گذرانده اسـت. تعداد زیاد رصدهایثبت شده ایکه بـه توسط او در آنجا صورت گرفته اسـت با رشته ایاز گذرهایخورشید بـه نصف النهار شامل انقلاب تابستانیسال 398 آغاز میشود و ماه گرفتگیروز 30 شهریور همان سال را نیز در بر دارد. او بـه رصد اعتدالین و انقلابین در غزنه ادامه داد کـه آخرین آن ها انقلاب زمستانیسال 400 بود. بیرونیتألیفات بسیار در نجوم و هیئت و منطق و حکمت دارد از جمله تألیفات او قانون مسعودیاست.

در نجوم و جغرافیا کـه بـه نام پادشاه مسعود غزنوی نوشته، دیگر کتاب آثار الباقیه عن القرون الخالیه در تاریخ و آداب و عادات ملل و پاره اي مسائل ریاضی و نجومیکه درحدود سال 390 هجری بنام شمس المعالی قابوس بن وشمگیر تألیف کرده این کتاب را مستشرق مشهور آلمانی زاخائو درسال 1878 میلادی در لیپزیک ترجمه و چاپ کرده و مقدمه اي بر ان نوشته اسـت.

دیگر کتاب «ماللهند من مقوله فیالعقل او مرذوله» درباره علوم و عقاید و آداب هندیها کـه ان را هم پروفسور زاخائو ترجمه کرده ودر لندن چاپ شده اسـت. دیگر «التفهیم فیاوائل صناعه التنجیم» در علم هیئت و نجوم و هندسه. بیرونی هنگامی کـه شصت و سه ساله بود کتابنامه ایاز آثار محمد بن زکریای رازی دکتر تهیه نمود و فهرستی از آثار خودرا ضمیمه ان کرد.

این لیست بـه 13 عنوان سر می زند کـه بعضیاز انها برحسب موضوع و گه گاه با اشاره کوتاهی بـه لیست مندرجات انها تنظیم شده اند. این لیست ناقص اسـت زیرا بیرونی دستکم چهارده سال پس از تنظیم ان زنده بودو تا لحظه مرگ نیز کار می کرد.

بـه علاوه هفت اثر دیگر او موجود اسـت و از تعداد فراوان دیگری هم نام برده شده اسـت. تقریبا چهار پنجم آثار او از بین رفته اند بیآن کـه امیدیبه بازیافت انها باشد. از انچه برجایمانده درحدود نیمی بـه چاپ رسیده اسـت.

علایق بیرونی بسیار گسترده و ژرف بودو او تقریبا در همه ی شعبه هاي‌ علومیکه در زمان ویشناخته شده بودند سخت کار می‌کرد. وی از فلسفه و رشته هاي‌ نظری نیز بی اطلاع نبود اما گرایش او بـه شدت بسوی مطالعه پدیده هاي‌ قابل مشاهده در طبیعت ودر انسان معطوف بود.

داخل خود علوم نیز بیشتر جذب ان رشته هایي می ‌شد کـه در ان زمان بـه تحلیل ریاضی در آمدند. در کانی شناسی، داروشناسی و زبان شناسی یعنی رشته هاییکه در انها اعداد نقش چندانی نداشتند نیز کارهایی جدی انجام داد اما درحدود نیمی از کل محصول کار او در اخترشناسی، اختربینی و رشته هایمربوط بـه آن ها بود کـه علوم دقیقه بـه تمام معنی ان روزگاران بـه شمار میرفتند.

ریاضیات بـه سهم خود در مرتبه بعدی جای می‌گرفت اما ان هم همواره ریاضیات کاربسته بود. از آثار دیگر بیرونیکه هنوز هم در معرض هستند می‌توان این ها را نام برد: اسطرلاب، سدس، تحدید، چگالیها، سایه ها، وترها، پاتنجلی، قره الزیجات، قانون، ممرها، الجماهر و صیدنه.

بیرونی درباره حرکت وضعی زمین و قوه جاذبه ان دلایل علمیآورده اسـت. می گویند وقتیکتاب قانون مسعودی را تصنیف کرد پادشاه پیلواریسیم برایاو جایزه فرستاد. ابوریحان ان مال را پس فرستاد و گفت: من از ان بینیازم زیرا عمریبه قناعت گذرانیده ام و ترک ان سزاوار نیست. نظر پردازی، نقش کوچکیدر تفکر او ایفا می‌کرد. ویبر بهترین نظریه هاي‌ علمی زمان خود تسلط کامل داشت اما دارای ابتکار و اصالت زیادی نبود و نظریه هاي‌ تازه اي از خود نساخت.

آثار ابوریحان بیرونی:
 

1ـ در آثارالباقیه «الآثار الباقیه من القرون الخالیه». روز، کـه بارزترین و اساسی ترین واحد گاهشماری اسـت، موضوع فصل اول اسـت. بیرونی درباره مزایای مبدا‎‎هاي‌ مختلف تقویم بحث میکند طلوع یا غروب «کـه بر مبنای افق اند» و دستگاههایی را کـه از هر یک استفاده می‌کنند نام میبرد. بعد انواع مختلف سال را تعریف میکند سال شمسی، قمری، یولیانی و ایرانی و مفهوم کبیسه را در کار می آورد ودر فصل سوم بـه تعریف تاریخهای مختلف و بحث در آن ها می‌پردازد.

2 ـ قره الزیجات. کتاب مرجعی کـه استفاده کننده با کمک ان می توانست همه ی مسائل نجومی زمان خودرا حل کند، ودر ان تاکید بیشتر بر محسبات علمی اسـت تا مباحثات نظری، و بدین دلیل شبیه «زیج» هاي‌ اسلامی اسـت. مباحث نظری، و بدین دلیل شبیه «زیج» هاي‌ اسلامی اسـت. مباحث این کتاب شامل قواعد تقویم نگاری، طول روز، تعیین «خداوندگار» احکامی سال و ماه روز و ساعت؛ مکان متوسط و مکان واقعی خورشید و ماه و سیارات، ساعت روز، عرض جغرافیایی محل، خسوف و کسوف، و شرایط رویت برای ماه و سیارات اسـت.

3 ـ قانون «القانون المسعودی». این کتاب، کـه در بین آثار نجومی بازمانده بیرونی از همه ی جامعتر اسـت، جداول عددی بسیاری را کـه منجمان و احکامیان قرون وسطی برای حل مسائل متعارف خود لازم داشته اند، بـه تفصیل شامل اسـت، اما در ان بیش از زیجهای معمولی بـه گزارشهای رصدی بـه روش بـه دست آوردن روابط توجه شده اسـت. کتاب بـه یازده مقاله و هر مقاله بـه ابواب و فصولی تقسیم شده اسـت.

4 ـ ممرها «تمهید المستقر اتحقیقمعنی الممر». این کتاب بـه توصیف پدیده هاي‌ احکامی محتلفی کـه لفظ ممر «گذر یا عبور» بر انها اطلاق می شد، اختصاص دارد. وقتی می‌گوییم سیاره اي از سیاره دیگر عبور می‌کند، منظور این اسـت کـه از لحاظ طول سماوی یا عرض سماوی یا فاصله نسبی تا زمین از ان می گذرد.

5 ـ صیدنه «کتاب اصیدنه فی الطب». بیرونی حقیقت را فقط در نوشته هاي‌ و گفته ها نمی جست، بلکه میل شدیدی بـه تحقیق مستقیم در پدیده هاي‌ طبیعی داشت و اینکار را گاهی در سخترین شرایط انجام می داد، و این میل او با قریحه اي در ساختن آلات و ابزار و تمایل بـه دقت در مشاهدات همراه بود. بـه دلیل علاقه اي کـه بـه دقت داشت، و نیز چون می‌ترسید کـه در جریان محاسبات دقت لازم را از دست بدهد و نتایج حاصل از رصد را بـه نتایج حاصل از محاسبات طولانی ترجیح می داد.

6 ـ التفهیم «التفهیم لاوائل صناعه التنجیم». کتابی اسـت درسی در علم احکام نجوم، کـه بیش از نیم ان بـه مقدمات موضوع اصلی اختصاس دارد. کتاب هم بـه پارسی موجود اسـت وهم بـه عربی، کـه ظاهراً هردو صورت ان را ابوریحان خود فراهم کرده اسـت، ودر مجموع پنج فصل دارد.

7 ـ اسطرلاب «کتاب فی استیعاب الوجوه الممکنه فی صفعه الاسطرلاب»

8 ـ الجماهر «الجماهر فی معرفه الجواهر».

9 ـ سدس «حکایه الاله المسماه السدس الفخر».

10 ـ تحدید «تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن».

11 ـ چگالیها «مقاله فی النسب التی بین الفلزات و الجواهر فی الحیم»

12 ـ سایه ها «افراد المقال فی امر الظلال».

13 ـ وترها «استخراج الاوتار فی الدائره».

14 ـ پاتنجلی.

15 ـ ماللهند.

ابوریحان بیرونی درسال 440 هجری در سن 78 سالگی در غزنه بدرود حیات گفت.

تعصب چشمهای بینا را نابینا و گوشهای شنوا را ناشنوا میکند !

13شهریور روز بزرگداشت ریاضیدان، فیلسوف، اخترشناس ابوریحان بیرونی گرامی باد