شخصیت‌های کتاب دایی جان ناپلئون هنوز بین ما زندگی می‌کنند. در کوچه و خیابان کنارمان راه می‌روند و هر روز تحلیل‌هایشان به گوشمان می‌خورد. به همین خاطر است که وقتی کسی زیادی به نقش یک عامل خارجی در اتفاقی بد مشکوک می‌شود، می‌گوییم دایی جان ناپلئون بازی در نیاور! یا یکدفعه به خودمان می‌آییم و می‌بینیم داریم به خاطرات تخیلی مش قاسم درباره جان‌فشانی‌هایش در جنگ گوش می‌کنیم. حالا پس از ۴۰ سال، کامل‌ترین نسخه این کتاب با اجازه نویسنده‌اش تجدید چاپ شده و به یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های بهار ۱۳۹۷ تبدیل شده است. البته «دایی جان ناپلئون» در حالی توانسته به یکی از پرفروش‌های بازار کتاب ایران تبدیل شود که در طول این ۴۰ سال همواره نسخه افست و پی‌دی‌اف آن به صورت غیرقانونی دست به دست می‌شده و بدون هیچ سودی برای نویسنده به فروش می‌رسیده است. با وجود اینکه همین آمار سندی بر اهمیت و برجستگی این کتاب است، «دایی جان ناپلئون» ابعاد مهم‌تری دارد که تجدید چاپ آن بهترین بهانه برای مرور آنهاست.
داستان دایی جان ناپلئون چیست؟
«دایی جان ناپلئون» از زبان سعید، خواهرزاده دایی جان ناپلئون روایت می‌شود، کسی که یک روز گرم تابستان، دقیقا یک سیزده مرداد، حدود ساعت سه و ربع کم بعد از ظهر عاشق شد! او در اثنای توصیف ماجراهای عشقش به لیلی، دخترِ دایی جان ناپلئون، ماجراهای عمارت و افراد ساکن در آن را بیان می‌کند. شاید با این توصیف یک خطی از داستان کتاب فکر کنید با یک داستان تکراری عاشقانه سروکار دارید. اما اشتباه نکنید، «دایی جان ناپلئون» فراتر از اینهاست. این داستان به شما ثابت می‌کند قصه‌های کلیشه‌ای عاشقانه هم می‌توانند حرف تازه‌ای برای گفتن داشته باشند و شما را به فرهنگ و تاریخ کشورتان پیوند بزنند. قصه دایی جان ناپلئون در باغ بزرگی اتفاق می‌افتد که سه عمارت در آن وجود دارند: خانه قهرمان داستان ما که دایی جان است، خواهرش و برادر کوچکترش که با وجود اینکه با درجه پایینی از ارتش بازنشسته شده، به او سرهنگ می‌گویند. بر این باغ دایی جان ناپلئون و بیماری پارانویایش حکم می‌رانند. دایی جان ناپلئون که با توهم توطئه زندگی می‌کند، اعتقاد شدید دارد که باعث همه اتفاقات ناگوار کشور دسیسه‌های انگستان است و در کشور ما آب از آب تکان نمی‌خورد مگر به خواست و فرمان انگلستان! دایی جان که به خاطر علاقه بسیار زیادش به ناپلئون، در جمع بچه‌ها به دایی جان ناپلئون معروف شده، پاسخ همه چیز را با نقل جملاتی قصار از ناپلئون می‌دهد. به همین خاطر اکثر افراد خانواده، ناپلئون را نه به عنوان یک پادشاه، که به عنوان بزرگترین فیلسوف، ریاضی‌دان، سیاستمدار، ادیب و حتی شاعر می‌شناسند. اما بخش جالب‌تر کتاب این است که مش قاسم، خدمتکار دایی جان نیز آنقدر در شخصیت ارباب خود ذوب شده که دقیقا مثل خود او فکر می‌کند و حتی خاطراتی متناسب با میل اربابش در ذهنش ساخته و پرداخته است. راوی کتاب، شخصیت مش‌قاسم را اینگونه به مخاطب خود معرفی می‌کند: «ما از اینکه مش‌قاسم از چه موقعی نوکر دایی جان بود چیز درستی نمی‌دانستیم. ولی آنچه به مرور دانستیم این بود که اولا مش قاسم از وقتی به خدمت دایی جان وارد شده بود که دایی جان از مأموریت شهرستان‌ها به تهران برگشته بود. ثانیا مش قاسم مدل کوچک شخصیت دایی جان بود. تخیل او مثل تخیل دایی جان زیاد کار می‌کرد.» نکته مهمی که در داستان این کتاب به چشم می‌خورد، شخصیت‌پردازی هنرمندانه نویسنده است که طبقات مختلف اجتماع را به تصویر می‌کشد: مامور اداره آگاهی، مامور دولت، زنان خانه‌دار، پزشک، قصاب، واعظ چاپلوس، خدمتکار، واکسی و یکی دو نفر هندی. تمام این افراد به باغی رفت و آمد می‌کنند که صحنه تمام دعواها، دسیسه‌ها و گرفتاری‌های خنده‌دار است. جالب است بدانید با وجود اینکه رمان دایی جان ناپلئون با توصیفاتش جامعه را به نقد می‌کشد، نشان دهنده پیچیدگی، سرزندگی و انعطاف‌پذیری فرهنگ و جامعه ایرانی نیز است. یعنی نویسنده در ارائه توصیفی واقعی از جامعه آن زمان در ایران بسیار موفق بوده و همین سبب اهمیت جامعه‌شناسی کتاب نیز شده است.
اهمیت کتاب «دایی جان ناپلئون» در چیست؟
– این کتاب اولین رمان جدی طنز فارسی محسوب می‌شود. رمانی که همچنان مهمترین اثر فارسی زبان در این ژانر است و تاکنون هیچ کتاب طنز فارسی زبانی نتوانسته با آن رقابت کند.
– هر کدام از شخصیت‌های کتاب دایی‌جان ناپلئون کاراکتر خاصی در جامعه ایران را نمایندگی می‌کنند. مهمترین آن هم شخصیت دایی جان است که کنایه از بخش عظیمی از مردم ایران دارد؛ مردمی که به خاطر توهم توطئه عامل اتفاقات کشورشان را نه خودشان، که انگلستان می‌دانند.
– «دایی جان ناپلئون» به اکثر زبان‌های زنده دنیا ترجمه شده و در کشورهایی چون فرانسه، انگلستان و روسیه جزو کتاب‌های پرطرفدار است.
– در سال ۱۳۵۵ ناصر تقوایی سریال «دایی جان ناپلئون» را بر اساس این کتاب ساخت که تبدیل به یکی از پربیننده‌ترین سریال‌های قبل انقلاب شد.
