به‌احتمال زیاد، بارها اسم این گیاه بنفش خوش‌رنگ را که مادرها و مادربزرگ‌های قدیم دم می‌کرده‌اند و به بچه‌های سرماخورده می‌داده‌اند شنیده‌اید. در این مطلب جامع، هر آنچه درباره خواص گل گاوزبان باید بدانید توضیح داده شده است. البته درباره موارد احتیاطی مصرف این گیاه نیز صحبت خواهیم کرد.
تعداد خواص مفید و درمانی گیاه گل گاوزبان واقعا باورنکردنی است؛ اما به همان اندازه هم ممکن است اثرات جانبی داشته باشد. در ادامه بیشتر دراین‌باره بخوانید.
گیاه‌شناسی گل گاوزبان
نام گیاه‌شناختی این گیاه اکیوم آمنوم (Echium Amoenum) و متعلق به خانواده گاوزبان‌ها (Boraginaceae) است. این گیاهِ عمدتا دوساله بومی منطقه‌ای در شمال ایران و قفقاز است و در تپه‌های بلند و ارتفاعات از ۶۰ تا ۲۲۰۰ متر رشد می‌کند. نوع اروپایی آن (به انگلیسی Borage) در اروپا و مناطق مدیترانه‌ای یافت می‌شود.
ترکیبات شیمیایی گل گاوزبان
پژوهش‌های فیتوشیمیایی نشان داده‌اند گل گاوزبان دارای ترکیبات زیست‌فعال متعددی است. از اجزای زیست‌فعال آن می‌توان در صنایع غذایی و دارویی و آرایشی استفاده کرد. RA، فلاونوئیدها، آنتوسیانین و گاما اسید لینولئیک (γ-linolenic acid) و مقدار بسیار کمی از آلکالوئیدها از مهم‌ترین ترکیبات شیمیایی این گیاه هستند. اثرات آنتی‌اکسیدانی فلاونوئیدها و RA کاملا اثبات شده است.
۱. RA
ترکیب شیمیایی RA استرِ کافئیک اسید و 3,4- دی‌هیدروکسی فنیل لاکتیک اسید (3,4-Dihydroxyphenylacetic Acid) است. چندین گزارش وجود دارد که نشان می‌دهد فعالیت آنتی‌اکسیدانی RA از ویتامین E هم بیشتر است. بر اساس پژوهش‌ها، RA ترکیب فنلی اصلی عصارۀ اتیل استات گلبرگ‌های گل گاوزبان است. از این ترکیب در داروهای سنتی برای کنترل بیماری‌هایی مانند التهاب، عفونت، ضعف، خستگی و تقویت حافظه استفاده می‌کنند.
ارزش دارویی این ترکیب به فعالیت‌های ضدویروسی، ضدباکتری، ضددرد، ضداضطراب، آنتی‌اکسیدانی، ضدالتهابی و محافظت عصبی (Neuroprotective) آن مربوط است. پژوهشی اثر محافظتی RA را در برابر آپوپتوز ناشی از پراکسیدهیدروژن در سلول‌های عصبی انسان با تضعیف گونه‌های واکنش‌پذیر اکسیژن (ROS) نشان داد. RA همچنین در مدل موش مبتلا به اسکلروز جانبی آمیوتروفیک، با کاهش تخریب نورون‌های حرکتی، توانست عملکرد حرکتی موش را بهبود بخشد.
۲. فلاونوئیدها
فلاونوئیدها ترکیبات طبیعی با وزن مولکولی کم و ساختار پلی‌فنولی‌اند که در میوه‌ها، سبزیجات، غلات و چای یافت می‌شوند. با توجه به ساختار مولکولی‌شان، در ۶ گروه اصلی شامل فلاوانول، فلاوانون، فلاونول، ایزوفلاون، آنتوسیانین و کاتچین دسته‌بندی می‌شوند.
برخی از خواص مهم فلاونوئیدها شامل خواص آنتی‌اکسیدانی، ضدالتهابی، ضدسرطانی، ضد پوکی استخوان، ضدویروسی، ضدباکتری، ضد تجمع پلاکت، ضد ایسکمی و گشادکننده رگ‌هاست. این ترکیب می‌تواند تشکیل گونه‌های واکنش‌پذیر اکسیژن را سرکوب کرده و فعالیت دفاعی آنتی‌اکسیدانی را تقویت کند. فلاونوئیدها می‌توانند در مدیریت چندین بیماری عصبی از جمله آلزایمر، پارکینسون، افسردگی، صرع و اسکیزوفرنی مفید واقع شوند. عصاره‌های فلاونوئید در مدل‌های حیوانی مبتلا به صرع، فعالیت ضدتشنجی نشان داده‌اند.
پتانسیل آنتی‌اکسیدانی فلاونوئیدها کاملا اثبات شده است. فلاونوئیدها می‌توانند بیشترِ انواع مولکول‌های اکسیدکننده از جمله اکسیژن تکی و رادیکال‌های آزاد مختلف را از بین ببرند؛ بنابراین، غیرمستقیم به‌عنوان آنتی‌اکسیدان کارآمد عمل می‌کنند. آنها همچنین به‌شکل مستقیم با سرکوب تشکیل گونه‌های واکنش‌پذیر اکسیژن عمل می‌کنند.
۳. آنتوسیانین
آنتوسیانین‌ها رنگدانه‌های طبیعی مربوط به خانواده فلاونوئیدها هستند که خواص آنتی‌اکسیدانی، ضدالتهابی و ضدسرطان دارند و اثر محافظتی از قلب نشان می‌دهند. آنتوسیانین‌ها، به‌ویژه سیانیدین ۳-گلیکوزید (C3G)، از طریق کاهش تولید گونه‌های واکنش‌پذیر اکسیژن، از آسیب نخاعی تروماتیک در قسمتی از بدن که آسیب دیده است جلوگیری می‌کند و روند بهبود را تسریع می‌بخشد. همچنین، حجم ضایعه و آسیب نورون حرکتی محل آسیب‌دیده را نیز کاهش می‌دهد.
در پژوهشی، آنتوسیانین‌ها توانستند به‌راحتی از سد خونی مغزی عبور کنند و از طریق فعالیت‌های آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی، عملکرد حافظه را در مدل موش مسن بهبود بخشند. پژوهش دیگری گزارش داد که پیش‌درمانی با آنتوسیانین از اختلال حافظۀ ناشی از مصرف داروی اسکوپولامین (Scopolamine) جلوگیری می‌کند.
۴. گاما لینولئیک اسید
این ترکیب یکی از مهم‌ترین اسیدهای چرب اشباع‌نشدۀ امگا۶ است. گاما لینوئیک اسید در روغن دانه‌های گیاهی از جمله گل گاوزبان ایرانی و اروپایی، توتِ سیاه، کنف و روغن گل پامچال وجود دارد. این ماده اثرات محافظتی در برابر التهاب مزمن، درماتیت، آرتریت روماتوئید، دیابت، نوروپاتی، بیماری‌های قلبی ـ عروقی، چاقی، تصلب شرایین و سرطان دارد.
تحقیقات قبلی نشان داده‌اند که تجویز طولانی‌مدت خوراکی گاما لینولئیک اسید در موش صحرایی از او در برابر تشنج محافظت می‌کند. همچنین، پژوهشی انسانی گزارش داد با ۶ ماه تجویز گاما لینولئیک اسید در افراد موردبررسی، شدت و دفعات و مدت حملۀ میگرن و نیز تهوع و استفراغ کاهش یافت.
نحوه مصرف گل گاوزبان
هم گل‌ها و هم برگ‌های نیزه‌ایِ این گیاهِ مودار خوراکی‌اند و در مناطق مختلف دنیا از آنها برای اهداف درمانی استفاده می‌کنند. با این حال، برخلاف گیاهان دارویی که صرفا خواص درمانی خاصی را نشان می‌دهند، گل گاوزبان دارای خواص مغذی هم هست و می‌توان از آن به‌عنوان «غذای کاربردی» (Functional Food) نیز استفاده کرد. البته یک محدودیت دراین‌باره وجود دارد: این گیاه منحصر به منطقه جغرافیایی خاصی است و شاید در تعریف غذای کاربردی نگنجد.
از گل گاوزبان به‌صورت تازه در سوپ، سالاد و نوشیدنی‌ها استفاده می‌کنند. گل‌ها و برگ‌های آن را (چه خشک و چه تازه) می‌توانید در آب داغ بگذارید تا مانند چای دم بکشد یا بجوشانید و به‌شکل جوشانده مصرف کنید. از دانه‌های گل گاوزبان برای تهیه روغن اسانسی استفاده می‌کنند که خوراکی نیست و فقط به‌شکل موضعی برای پوست و مو استفاده می‌شود. از مکمل گل گاوزبان نیز برای درمان اختلالات تنفسی و گوارشی استفاده می‌کنند. مصرف مکمل روغن آن همراه با روغن ماهی یا بدون آن خواص درمانی دارد.
خواص دارویی گل گاوزبان
گیاهان دارویی به‌عنوان منابع طبیعی آنتی‌اکسیدان شناخته شده‌اند که می‌توانند از استرس اکسیداتیو سیستم‌های بیولوژیکی محافظت کنند.
رادیکال‌های آزاد محصولات جانبی طبیعیِ سوخت‌وساز بدن هستند و از منابع خارجی مانند مواد شیمیایی مضر در محیط‌زیست، غذاهای ناسالم، استرس، برخی از داروها و دود سیگار به بدن وارد می‌شوند. افزایش مصرف آنتی‌اکسیدان‌ها می‌تواند رادیکال‌های آزاد را خنثی و از بدن در مقابل آسیب سلولی محافظت کند. در نتیجۀ نبود تعادل بین میزان تشکیل گونه‌های واکنش‌پذیر اکسیژن (ROS) و مکانیسم‌های دفاعی آنتی‌اکسیدانی در بدن ما، استرس اکسیداتیو ایجاد می‌شود. استرس اکسیداتیو اثرات سوئی بر سلامتی دارد که از آن جمله می‌توان به بیماری‌های قلبی ـ عروقی، تنفسی، عصبی و روند معمول پیری اشاره کرد.
رادیکال‌های آزاد به لیپیدها، پروتئین‌ها و دی. ان. ای (DNA) بدن ما آسیب می‌رسانند و سلامت بدنمان را به خطر می‌اندازند. محافظت از بدن ما در برابر این آسیب‌ها وظیفه آنتی‌اکسیدان‌هاست. برخی از آنها به‌شکل درون‌زا در بدن خودمان تولید می‌شوند و برخی دیگر را باید از طریق رژیم غذایی تأمین کنیم. به نظر می‌رسد گیاهان دارویی منبع بالقوه آنتی‌اکسیدان و مولکول‌های ازبین‌برنده ROS هستند. گل گاوزبان نیز یکی از همین گیاهان دارویی است که سرشار از آنتی‌اکسیدان‌هایی مانند فلاونوئیدها و رزمارینیک اسید است.
به‌تازگی مشخص شده است که گل گاوزبان به‌دلیل دارابودنِ فلاونوئیدها، ساپونین، ترپنوئیدهای اشباع‌نشده و استرول‌ها ممکن است اثرات محافظتی در برابر سرطان داشته باشد.
مصارف دارویی گل گاوزبان
در طب سنتی ایران، از گل گاوزبان به‌عنوان تسکین‌دهنده، ضدالتهاب، ضددرد، ضداضطراب و آرام‌بخش استفاده می‌کنند. در طب غربی، گل‌ها و برگ‌های گل گاوزبان به‌عنوان ضدتب، ضدافسردگی، ضدالتهاب، تسکین‌دهنده قلب و ریه‌ها، رفع تورم‌های التهابی، مدر، ملین، نرم‌کننده و مسکن کاربرد دارد.
برخی از موارد استفاده دارویی این گیاه عبارت‌اند از:
۱. تسکین‌دهنده طبیعی
خاصیت تسکین‌دهندگی گل گاوزبان کاملا اثبات شده است؛ برای نمونه، اگر حشره‌ای شما را گزیده و جای آن متورم شده است، می‌توانید برگ‌ها و گل‌های خردشدۀ این گیاه را در آب بریزید و آن را روی ناحیه آسیب‌دیده بمالید. بگذارید ۲ تا ۳ ساعت بماند. اگر نیاز بود، دوباره تکرار کنید. این کار به تسکین ناحیه متورم کمک می‌کند.
۲. درمان سرماخوردگی
روغن گل گاوزبان فعالیت ضدباکتری و ضدویروسی دارد. چند قطره از روغن آن را در آب بریزید و بجوشانید. این محلول را استنشاق کنید تا راه‌های هوایی شما را پاک کند و سرماخوردگی را تسکین دهد.
۳. اثر ضداضطرابی
دو پژوهش تجربی جداگانه روی موش‌ها نشان داده است که گل گاوزبان خواص ضداضطرابی دارد. اگر از اضطراب رنج می‌برید، دم‌کردۀ گل و برگ‌های گل گاوزبان می‌تواند کمک‌کننده باشد. روزانه صبح‌ها ۱ لیوان از این دمنوش را بنوشید.
۴. اثر آرام‌بخشی
عصاره گل گاوزبان اثر آرام‌بخش دارد. کافی است برگ و گل آن را دم کنید و قبل از خواب بنوشید.
۵. خاصیت آنتی‌اکسیدانی
گل گاوزبان خاصیت آنتی‌اکسیدانی چشمگیری دارد که به جلوگیری از بروز بیماری‌ها و عفونت‌‌های مختلف کمک می‌کند. خوردن دمنوش گل گاوزبان برای سرماخوردگی، سرفه و نظایر آن بسیار مفید است.
۶. خاصیت ضدتب
عصاره گل گاوزبان خاصیت ضدتب دارد. برای اثربخشی بهتر دم‌کردۀ برگ‌ها و گل‌های آن را صبح‌ها بنوشید.
۷. خاصیت ضدافسردگی
نوشیدن چای تهیه‌شده از برگ و گل گیاه گل گاوزبان به تسکین و غلبه بر افسردگی کمک می‌کند؛ زیرا باعث آرامش مخصوصا آرامش ذهنی فرد می‌شود.
۸. خواص گل گاوزبان برای قلب و ریه
روغن گل گاوزبان اروپایی می‌تواند در بهبود اختلالات ریوی و عملکرد قلب مفید باشد. چای گل گاوزبان ایرانی نیز در صورت مصرف روزانه، علائم ناراحتی قلب و ریه را بهتر می‌کند.
۹. خاصیت ادرارآوری
گل گاوزبان مدر است و به عبور ادرار از مجاری کمک می‌کند. نوشیدن دم‌کردۀ گل گاوزبان انسداد مثانه را تسکین می‌دهد.
۱۰. به‌عنوان ملین
گل گاوزبان به‌عنوان ملین به تقویت حرکت روده کمک می‌کند؛ بنابراین برای افرادی که یبوست دارند مفید است.
۱۱. عامل محافظتی در برابر سرطان
عصاره گل گاوزبان حاوی فلاونوئیدها، ساپونین، ترپنوئیدهای اشباع‌نشده و استرول‌هاست؛ بنابراین در ترکیب با سایر داروهای ضدسرطان برای مبارزه با تکثیر سلول‌های سرطانی مفید است.
۱۲. بهبود علائم یائسگی
زنانی که علائم یائسگی مانند گُرگرفتگی، درد و بی‌خوابی دارند استفاده از روغن گل گاوزبان آنها را تسکین می‌دهد.
۱۳. ضدالتهاب
افرادی که به آرتریت روماتوئید و سایر بیماری‌های التهابی استخوان مبتلا هستند می‌توانند از برگ‌های خردشدۀ گل گاوزبان به‌عنوان مرهم روی مفاصل استخوان خود استفاده کنند. این کار تورم را کاهش و درد را تسکین می‌دهد.
۱۴. درمان ناباروری
گفته می‌شود اگر دانه‌های گل گاوزبان را خرد کنید و صبح و عصر بخورید، مشکل ناباروری را برطرف می‌کند. با این حال از نظر پزشکی هنوز شواهد کافی دراین‌باره وجود ندارد.
۱۵. سندروم روده تحریک‌پذیر
روغن گل گاوزبان می‌تواند به کنترل اسپاسم عضلات روده کمک کند و بنابراین کسانی را که سندروم روده تحریک‌پذیر دارند تسکین می‌دهد.
۱۶. بثورات پوستی
با روغن گل گاوزبان به‌شکل موضعی می‌توانید برخی از مشکلات پوست را برطرف کنید. کافی است روغن را روی پوست آسیب‌دیده بمالید. البته برای رفع اگزما شواهد کافی وجود ندارد.
۱۷. دردهای مربوط به پستان
مصرف عصاره گیاه گل گاوزبان همراه با وعده غذایی روزانه، درد پستان را کاهش می‌دهد. دمنوش برگ و گل‌های گل گاوزبان را روزانه بنوشید تا بیشترین تأثیر را داشته باشد.
۱۸. خشکی چشم
این سندروم زمانی اتفاق می‌افتد که اشک برای تأمین رطوبت چشم کافی نباشد. با استفاده از برگ و گل این گیاه می‌توانید به مشکل خشکی چشم غلبه کنید.
۱۹. رفع خماری
گل گاوزبان در زمان ترک مواد مخدر می‌تواند در رفع خماری کمک‌کننده باشد. چند قطره روغن گل گاوزبان را به آب‌لیمو بیفزایید و صبح روز بعد میل کنید.
۲۰. کاهش کلسترول
افراد دارای کلسترول بالا می‌توانند با استفاده از عصاره گل گاوزبان به‌همراه وعده‌های غذایی خود، کلسترول را کنترل کنند. مصرف منظم عصاره گل گاوزبان به کاهش میزان کلسترول بد در بدن کمک می‌کند.
۲۱. سندروم پیش از قاعدگی
سندرم قبل از قاعدگی شامل علائمی مانند خستگی، نفخ و تحریک‌پذیری است. نوشیدن یک لیوان از دم‌کردۀ برگ و گل‌های این گیاه به کاهش این علائم کمک می‌کند.
۲۲. کنترل نارسایی آدرنال
این بیماری زمانی بروز می‌کند که غدد فوق‌کلیوی به‌اندازه کافی هورمون تولید نکنند. این گیاه برای حفظ سدیم، ترشح پتاسیم و احتباس آب مفید است.
۲۳. کنترل قند خون
با استفادۀ منظم از گل گاوزبان می‌توانید قند خونتان را کنترل کنید. هر روز صبح یک لیوان از دم‌کردۀ آن بخورید تا از آسیب عصبی ناشی از دیابت جلوگیری کنید.
اثر گل گاوزبان بر اختلالات اعصاب و روان
یکی از موضوعات مهم در روان‌درمانی بحث استفاده از درمان‌های سنتی به‌عنوان درمانی مناسب برای اختلالات خلقی مانند اضطراب و افسردگی درکنار روش‌های روان‌درمانی است.
شواهد نشان می‌دهند که بسیاری از بیماران مبتلا به بیماری‌های روان‌شناختی داروهای گیاهی را به داروهای شیمیایی ترجیح می‌دهند. اختلالات اضطرابی شامل الگوهای رفتاری و تغییرات فیزیکی مانند حملۀ وحشت، ناراحتی، نفس‌تنگی، تپش قلب، خشکی دهان، تعریق و اختلالات خواب است. اضطراب با تحریک سیستم عصبی خودمختار، به‌ویژه سیستم عصبی سمپاتیک، می‌تواند روی فعالیت هیپوتالاموس و هیپوفیز و غدد فوق‌کلیوی تأثیر بگذارد.
پژوهشی انسانی نشان داد که عصارۀ آبی گل گاوزبان با دُز ۵۰۰ میلی‌گرم در روز به‌مدت ۶ هفته بدون هیچ‌گونه عارضه جانبی شدید می‌تواند اضطراب را کاهش دهد. بر اساس شواهد، این خاصیت احتمالا به‌دلیل محتوای فلاونوئیدهای گل گاوزبان است که اثر آرام‌بخش و ضداضطرابی دارند. فلاونوئیدها به گیرنده‌های بنزودیازپین مرکزی متصل می‌شوند و اثر شبه بنزودیازپین ایجاد می‌کنند.
افسردگی
افزایش استرس اکسیداتیو و التهاب عصبی دو عامل اصلی افسردگی و اضطراب‌اند. شواهد نشان می‌دهد ترکیبات با خاصیت آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی می‌توانند افسردگی را در مدل انسان و حیوان بهبود بخشند. از آنجا که داروهای متداول موجود برای درمان این اختلالات معمولا با عوارض جانبی غیرمنتظره مانند بی‌خوابی، تاکی‌کاردی، افت فشار خون و تاری دید همراه‌اند، بسیاری از تحقیقات گزینه‌های جایگزین گیاهی را به‌عنوان داروهای مکمل برای درمان افسردگی بررسی کرده‌اند.
یک کارآزمایی بالینی تصادفی نشان داد عصارۀ آبی گل گاوزبان با دز ۳۷۵ میلی‌گرم در روز به‌مدت ۶ هفته علائم افسردگی را بهبود می‌بخشد. البته اثر آن در هفته ششم باقی نماند. اثر ضدافسردگی گل گاوزبان احتمالا به فلاونوئیدها، ساپونین‌ها و استرول‌های اشباع‌نشده مربوط است. پژوهشی تجربی نیز گزارش داد که تجویز خوراکی عصارۀ آبی گل گاوزبان با دز ۱۲۵ میلی‌گرم/ کیلوگرم (یعنی با توجه به وزن موش) به‌مدت ۲ هفته باعث افزایش سطح سروتونین و دوپامین در مایع مغزی ـ نخاعی موش‌های مبتلا به افسردگی می‌شود.
پژوهشگران به‌تازگی در پژوهشی انسانی اثر شربت گل گاوزبان و سیتالوپرام (داروی ضدافسردگی) را باهم مقایسه کردند. آنها دریافتند که ۸ هفته تجویز سیتالوپرام و شربت گل گاوزبان علائم افسردگی را کاهش می‌دهد. جالب اینجاست که در هفته هشتم، گل گاوزبان در کاهش علائم افسردگی مؤثرتر از سیتالوپرام عمل کرد و عوارض آن هم کمتر بود.
تشنج
تشنج در نتیجۀ ترشحات هم‌زمان و بی‌اختیار سلول‌های عصبی قشر مغز اتفاق می‌افتد. دلیل آن این است که به‌شکل ناگهانی، تعادل بین دو حالت تحریک (هیجان) و بازدارندگی (مهار) به هم می‌خورد. در نتیجه، عملکرد مغز به‌شکل موقتی مختل می‌شود. پژوهشی روی موش‌ها نشان داده است که عصارۀ متانولی گل‌های گل گاوزبان با دز ۶٫۲۵ میلی‌گرم در کیلوگرم باعث تأخیر در شروع تشنج می‌شود، شدت آن را کاهش می‌دهد و کمتر احتمال مرگ ناشی از آن وجود دارد. این ویژگی احتمالا به‌دلیل وجود محتوای گاما-لینولئیک اسید و فلاونوئیدهاست که اثرات ضدتشنج دارند.
آلزایمر
شایع‌ترین علت زوال عقل آلزایمر است. در آلزایمر، نوعی تخریب عصبی مزمن اتفاق می‌افتد که بازگشت‌ناپذیر است. این بیماری با اختلالات تدریجی و دائمی حافظه و عملکرد شناختی همراه است. گیاهان دارویی سرشار از آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی مانند پلی‌فنل‌ها هستند که در مهار رادیکال‌های آزاد نقش دارند. این آنتی‌اکسیدان‌ها می‌توانند از مغز در برابر بیماری‌هایی مانند آلزایمر و پارکینسون محافظت کنند. فلاونوئیدها و RA نیز می‌توانند از آسیب اکسیداتیو که بیماری‌هایی مانند آلزایمر را به دنبال دارد جلوگیری به عمل آورند.
ترکیبات مغذی گل گاوزبان
از جمله ترکیبات مغذی گل گاوزبان می‌توان به فسفر، کلسیم، آهن، ویتامین سی، بتاکاروتن، نیاسین، ریبوفلاوین، تیامین و سیلیسیک اسید اشاره کرد. در اروپا، گل گاوزبان را گاهی به‌مقدار بسیار کم به شیرخشک می‌افزایند تا اسیدهای چرب موردنیاز برای تقویت رشد نوزادان نارس را فراهم کند. برخی از روغن‌های اسانسی گل‌های گل گاوزبان شامل پالمیتیک اسید، لینولئیک اسید و پولگان هستند. از اسیدهای چرب اصلی دانه گل گاوزبان می‌توان به لینولئیک اسید، اولئیک اسید، پالمیتیک اسید، گادولئیک اسید و استئاریک اسید اشاره کرد.
سمی‌بودن و اثرات جانبی گل گاوزبان
متأسفانه برای بسیاری از عصاره‌ها و داروهای گیاهی، هیچ استاندارد ایمنی و آزمایش سم‌شناسی‌ای وجود ندارد. این تصور رایج که می‌گوید محصول گیاهی خطری ندارد کاملا نادرست و خطرناک است؛ برای نمونه، در برخی از گیاهان از جمله گل گاوزبان آلکالوئیدهای پیرولیزیدین (Pyrrolizidine alkaloid) وجود دارد. این ترکیب ممکن است به‌دلیل مصرف بیش‌ازحد یا طولانی‌مدت، سمیت کبدی، سمیت ژنی و سرطان‌زایی را در حیوان و انسان ایجاد کند. پژوهشی نشان داد که گل گاوزبان در غلظت بالای ۵۰ میلی‌گرم در کیلوگرم می‌تواند اثر تخدیر یا خواب‌آلودگی شدید ایجاد کند.
سمی‌بودن گیاه گل گاوزبان به وجود آلکالوئیدهای پیرولیزیدین (PA) نسبت داده می‌شود. با این حال شواهد نشان می‌دهد که مقدار کل آلکالوئیدهای آن فقط ۰٫۰۱ درصد است. برگ، گل و دانۀ آن هر سه می‌توانند حاوی PA باشند. خوشبختانه، هیچ عارضه جانبی خطرناکی برای گل گاوزبان در تحقیقات مختلف گزارش نشده است. شایع‌ترین عوارض جانبی ناخواسته تاریِ دید، سردرد، خشکی دهان، استفراغ و یبوست است.
خواص گل گاوزبان اروپایی
از روغن دانه گل گاوزبان اروپایی برای درمان مشکلات پوستی از جمله اگزما، بثورات خارش‌دار قرمز روی پوست سر (درماتیت سبورئیک) و نورودرماتیت، برای تسکین آرتریت روماتوئید، تورم لثه، استرس، سندروم پیش از قاعدگی، دیابت، بیش‌فعالی، سندروم دیسترس تنفسی حاد، اعتیاد به الکل، درد و التهاب استفاده می‌شود. روغن گل گاوزبان را گاهی به مقدار بسیار کم به شیرخشک می‌افزایند تا اسیدهای چرب موردنیاز برای تقویت رشد نوزادان نارس فراهم شود. برگ و گل‌های گل گاوزبان اروپایی را برای درمان تب، سرفه و افسردگی هم استفاده می‌کنند.
نکته: درباره تأثیر گل گاوزبان اروپایی روی آسم، پریودنتیت (نوعی بیماری دندانی)، سندروم پیش از قاعدگی و بسیاری از اختلالاتی که در بالا به آنها اشاره کردیم، هنوز شواهد کافی وجود ندارد یا اینکه تحقیقات انجام‌شده روی آنها محدود است.
موارد احتیاطی در مصرف گل گاوزبان (چه ایرانی و چه اروپایی)
گل گاوزبان با وجود خواص فوق‌العاده‌ای که دارد، مانند هر گیاه دارویی دیگری می‌تواند خطرات و عوارض جانبی هم داشته باشد.
۱. بارداری و شیردهی
روغن دانه گل گاوزبان در دوران بارداری و در دوران شیردهی احتمالا خطرناک است. آلکالوئیدهای پیرولیزیدین می‌تواند باعث سرطان یا بیماری کبدی جدی شود. ممکن است این ترکیب از طریق شیر مادر منتقل شود. از آنجا که نمی‌توان به محصولات دارای برچسب فاقد PA اعتماد کرد، از مصرف گل گاوزبان در دوران بارداری و شیردهی خودداری کنید.
۲. اختلالات خون‌ریزی
نگرانی‌هایی وجود دارد که روغن دانه گل گاوزبان ممکن است باعث طولانی‌شدن زمان خون‌ریزی شود. اگر به اختلال خون‌ریزی مبتلا هستید، با احتیاط از گل گاوزبان استفاده کنید.
۳. جراحی
گل گاوزبان ممکن است خطر خون‌ریزی در حین جراحی و بعد از آن را افزایش دهد؛ بنابراین اگر قرار است جراحی انجام دهید، از ۲ هفته قبل مصرف گل گاوزبان را قطع کنید.
۴. بیماری‌های کبدی
گل گاوزبان به‌دلیل وجود PA ممکن است بیماری‌های کبدی را بدتر کند. مصرف زیاد گل گاوزبان می‌تواند برای کبد سالم هم سمی باشد.
۵. تداخل دارویی
اگر داروهای زیر را مصرف می‌کنید یا قرار است جراحی کنید، در مصرف گل گاوزبان محتاط باشید:
- داروهای ضدانعقاد/ ضدپلاکت
این داروهای رقیق‌کننده لخته‌شدن خون را کند می‌کنند و ممکن است با مکمل گل گاوزبان تداخل ایجاد کنند. از جملۀ آنها می‌توان به آسپرین، پلاویکس، دیکلوفناک (ولتارن، کاتافلام و…)، ایبوپروفن (ادویل، موترین و…)، ناپروکسن (آناپروکس، ناپروسین و…)، دالتپارین (فراگمین) انوکساپارین (لوونوکس)، هپارین، وارفارین (کومادین) اشاره کرد.
- داروهای مورداستفاده حین جراحی
از جملۀ این داروها می‌توان به داروی بیهوشی اشاره کرد. گل گاوزبان ممکن است با داروهایی که در حین جراحی به بیمار می‌دهند تداخل ایجاد کند.
- داروهای افزایندۀ تجزیۀ سایر داروها در کبد
گل گاوزبان در کبد تجزیه می‌شود. برخی از مواد شیمیایی که در حین فرایند تجزیه روغن دانه گل گاوزبان آزاد می‌شوند می‌توانند مضر باشند؛ بنابراین این داروها ممکن است اثرات سمی مواد شیمیایی موجود در روغن دانه گل گاوزبان را در کبد افزایش دهند. از جملۀ این داروها می‌توان به القاکننده‌هایی مانند سیتوکروم پی ۴۵۰، کاربامازپین (تگرتول)، فنوباربیتال، فنی‌توئین (دیلانتین)، ریفامپین و ریفابوتین (مایکوبوتین) اشاره کرد.
- داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی
احتمال تداخل گل گاوزبان با داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAID) که برای کاهش درد و تورم تجویز می‌شوند وجود دارد؛ هرچند احتمالش خفیف است. گاهی از این داروها و روغن دانه گل گاوزبان باهم برای آرتریت روماتوئید استفاده می‌کنند. دانشمندان معتقدند روغن دانه گل گاوزبان به‌روشی متفاوت از NSAIDها کار می‌کند و این دارو می‌تواند اثر روغن دانه گل گاوزبان را کاهش دهد. البته هنوز نمی‌دانیم این درست است یا نه. از جملۀ این داروها می‌توان به ایبوپروفن، ایندومتاسین، ناپروکسن، پیروکسیکام و آسپیرین اشاره کرد.
نکات مهم در مصرف گل گاوزبان
- زنان باردار و شیرده و همه کسانی که مشکلات کبدی دارند نباید گل گاوزبان مصرف کنند؛
- محصولاتی را که فاقد PA هستند انتخاب کنید؛ هرچند نمی‌توان کاملا به این برچسب نیز اعتماد کرد؛
- به یاد داشته باشید هیچ مقرراتی از سوی اف. دی. ای (FDA) برای مکمل‌ها و گیاهان دارویی تنظیم نمی‌شود؛
- مکمل گل گاوزبان ممکن است با عوارض جانبی خفیف از جمله مشکلات گوارشی مانند گاز، نفخ و سوءهاضمه همراه باشد؛
- روغن گل گاوزبان را قبل از استفاده، با یک روغن حامل مانند روغن نارگیل یا آووکادو رقیق کنید تا از تحریک پوست جلوگیری شود؛
- اگر از هر دارویی استفاده می‌کنید یا بیماری‌های زمینه‌ای دارید، قبل از مصرف گل گاوزبان، مخصوصا مکمل آن، با پزشک صحبت کنید؛
- در موارد نادر، مشاهده شده است که مصرف مقادیر زیاد روغن گل گاوزبان اروپایی عوارض جانبی جدی‌تری از جمله تشنج (۱۵ منبع معتبر) ایجاد می‌کند.
کلام آخر
فواید گل گاوزبان در اشکال مختلف آن به‌دلیل وجود ترکیبات شیمیایی مفید مانند RA، فلاونوئیدها و آنتوسیانین نشان داده شده است. با توجه به مصرف گسترده این گیاه، مخصوصا نوع ایرانی آن در طب سنتی، برای روشن‌شدن روش‌های دقیق فراوری و سازوکار عملکرد آن در اختلالات مختلف، به تحقیقات بیشتری نیاز است. علاوه بر آن، انجام مطالعات بالینی دقیق‌تر برای تأیید اثرات درمانی یا عوارض جانبی گل گاوزبان در انسان نیز ضروری است.
شما اهل چای گل گاوزبان هستید؟ طعم گس آن را می‌پسندید؟ چقدر درباره خواص گل گاوزبان می‌دانستید؟ شما چطور گل گاوزبان را دم می‌کنید؟ پیشنهادهایتان را با ما در میان بگذارید.
