با شنیدن نام زرشک ، اولین چیزی که به ذهن‌تان خطور می‌کند زرشک‌پلو با مرغ است. حتما شما هم موافقید که بخش زیادی از مزه‌ی بی‌نظیر این غذای ایرانی خوشمزه، به‌خاطر همان دانه‌های ترش زرشک است. اما آیا می‌دانید زرشک خواص درمانی بسیاری برای بدن دارد؟ همراه ما باشید، در این مقاله می‌خواهیم خواص زرشک را به شما معرفی کنیم.
خواص زرشک
۱. مبارزه با عفونت‌ها
براساس مطالعات زرشک به‌لطف بربرین خاصیت ضدباکتری، ضدقارچی و ضدپروتوزوآ (تک‌یاختگان) دارد. زرشک با جلوگیری از اتصال باکتری‌ها به سلول‌های انسان می‌تواند از بروز عفونت‌ها جلوگیری کند.
از خواص زرشک برای درمان التهاب و بهبود انواع عفونت‌ها در بدن استفاده می‌شود. زرشک در بهبود عفونت مثانه، عفونت دستگاه ادراری و عفونت‌های دستگاه گوارش مؤثر است. تأثیر میوه‌ی زرشک در مبارزه با عفونت‌های دستگاه ادراری از ریشه‌ی آن بیشتر است. زرشک به بهبود گلودرد، گرفتگی بینی، درمان سینوزیت و بهبود برونشیت و برخی دیگر از ناراحتی‌های رایج دستگاه تنفسی کمک می‌کند. از دیگر خواص زرشک این است که به درمان عفونت‌های ناشی از قارچ پوستی کاندیدا نیز کمک می‌کند.
۲. کمک به سلامت دستگاه گوارش
بربرین با کمک به ماهیچه‌های صافی که سطح روده را پوشانده‌اند به بهبود گوارش و کاهش دردهای دستگاه گوارش کمک می‌کند.
براساس برخی مطالعات، زرشک به‌خاطر خاصیت آسترینجنت (منقبض‌کننده) سریع‌تر از آنتی بیوتیک ها می‌تواند مشکلات گوارشی را حل کند. براساس مطالعه‌ی چاپ‌شده در مجله‌ی بیماری‌های عفونی بربرین می‌تواند بدون بروز عوارض جانبی اسهال ناشی از باکتری‌ها را بهبود دهد.
۳. درمان اسهال
براساس مطالعات بربرین موجود در زرشک می‌تواند با عفونت‌های ناشی از باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها مبارزه کند. بربرین با تحریک تولید گلبول‌های سفیدی به‌نام ماکروفاژها (درشت‌خوارها) با عفونت‌ها مبارزه می‌کند.
در پزشکی جایگزین زرشک به‌طور عمده برای درمان اسهال باکتریایی، اسهال مسافران، عفونت‌های انگلی روده و کاندیدیاز (برفک) مزمن استفاده می‌شود. برای بهبود این مشکلات مصرف کپسول زرشک محتوی ۵ تا ۱۲ درصد آلکالوئید ایزوکوئینولین توصیه می‌شود.
۴. بهبود سوء‌هاضمه
برای کمک به درمان سوء‌هاضمه مصرف اَشکال مایع زرشک مانند آب‌زرشک یا چای زرشک به بیماران توصیه می‌شود. برای بهبود سوء‌هاضمه توصیه می‌شود ۱۵ تا ۲۰ دقیقه قبل از مصرف وعده‌ی غذایی از زرشک استفاده کنید.
۵. پیشگیری و بهبود دیابت
تأثیرات مثبت زرشک بر قند خون به اثبات رسیده و آن را به انتخابی عالی برای پیشگیری یا بهبود دیابت تبدیل کرده است. در مطالعه‌ای تأثیر مصرف ۵۰۰ میلی‌گرم بربرین موجود در زرشک در مقابل متفورمین (داروی رایج دیابت) به‌مدت ۳ ماه مقایسه شد. بربرین توانست در کنترل قندخون و سوخت‌وساز چربی مانند متفورمین موفق عمل کند. این امر باعث شد پژوهشگران از زرشک به‌عنوان ماده‌ای خوراکی طبیعی با قابلیت بالقوه‌ی کنترل دیابت نام ببرند.
مطالعات بعدی نشان داد که بربرین می‌تواند اختلالات مربوط به سوخت‌وساز چربی‌ها و گلوکز را بهبود بدهد. براساس مطالعه‌ای که در مجله‌ی مکمل‌ها و داروهای جایگزین به چاپ رسید، بربرین می‌تواند با تنظیم ترشح آدیپوکین‌ها (پروتئین‌هایی که به سلول‌ها سیگنال‌هایی می‌دهند) حساسیت به انسولین را در افراد بهبود دهد. آدیپوکین‌ها می‌توانند در بهبود التهابات و مقاومت به انسولین مؤثر باشند.
۶. کمک به سلامت قلب
خواص زرشک بر سلامت قلب به اثبات رسیده است. کمک به کنترل فشار خون بالا، درمان بیماری سرخ‌رگ کرونری، آریتمی قلب و بیماری ماهیچه‌ی قلب از خواص زرشک است.
فیبریلاسیون دهلیزی وضعیتی است که در آن (معمولا به‌خاطر گردش خون ضعیف) ضربان قلب، سریع و نامنظم می‌شود. برخی روش‌های پزشکی جایگزین مانند یوگا، طب سوزنی، پس‌خوراند زیستی (روشی که در آن یاد می‌گیریم عملکردهای بدن مانند ضربان قلب را با کمک ذهن کنترل کنیم) و مکمل های غذایی گیاهی مانند مکمل‌های زرشک می‌توانند در درمان فیبریلاسیون دهلیزی مؤثر باشند.
براساس مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۵ صورت گرفت آلکالوئید فعال زرشک (بربرین) با ایجاد واکنشی بیوشیمیایی در قلب می‌تواند به بهبود فیبریلاسیون دهلیزی کمک بکند. براساس این مطالعه بربرین می‌تواند مانند یک واسطه‌ی ضدآریتمی در بدن عمل بکند. بااین‌حال اثبات قطعی فواید بربرین در بهبود فیبریلاسیون دهلیزی و فلوتر دهلیزی نیازمند آزمون‌های بالینی بیشتر در انسان‌هاست.
همچنین زرشک می‌تواند با کاهش کلسترول موجود در سرم و خون به حفظ سلامت قلب و نیز حفظ سلامت عمومی بدن کمک بکند.
۷. مبارزه با نشانگان سوخت‌وسازی
یکی دیگر از خواص زرشک مبارزه با نشانگان سوخت‌وسازی است. نشانگان سوخت‌وسازی یک اختلال سوخت‌وسازی است. معیار تشخیص این بیماری وجود حداقل ۳ مورد یا بیشتر از موارد زیر است:
- چاقی شکم؛
- قند خون بالا؛
- تری‌گلیسرید بالا؛
- فشار خون بالا ؛
- پایین‌بودن کلسترول خوب (HDL).
در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۴ در ایران صورت گرفت تأثیر زرشک بر توازن پرواکسیدان-آنتی‌اکسیدان (PAB) در بیماران مبتلا به نشانگان سوخت‌وسازی بررسی شد. توازن پرواکسیدان-آنتی‌اکسیدان شاخصی برای اندازه‌گیری عوامل مؤثر بر استرس اکسیداتیو است و احتمالا یکی از عواملی است که خطر بیماری های قلبی-عروقی را نشان می‌دهد.
استرس اکسیداتیو به‌معنای عدم تعادل در تولید رادیکال های آزاد و ناتوانی بدن در خنثی‌کردن تأثیرات منفی آنها (به کمک آنتی اکسیدان ها) است. بنابراین هرچه استرس اکسیداتیو یا توازن پرواکسیدان-آنتی‌اکسیدان کمتر باشد، برای بدن بهتر است. در این مطالعه ۱۰۶ بیمار مبتلا به نشانگان سوخت‌وسازی را به‌طور تصادفی در دو گروه قرار دادند. به یک گروه از آنها روزانه سه کپسول محتوی زرشک و به گروه دیگر ۳ کپسول محتوی پلاسیبو (یا دارونما چیزی شبیه به دارو ولی بدون اثر واقعی) به‌مدت ۶ هفته داده شد. در پایان مطالعه میزان توازن پرواکسیدان-آنتی‌اکسیدان (PAB) در گروهی که کپسول محتوی زرشک مصرف می‌کردند، کاهش چشمگیری داشت، درحالی‌که در گروه دیگر تغییری در این شاخص مشاهده نشد.
یافته‌ها نشان می‌دهند مکمل‌های محتوی زرشک (۶۰۰ میلی‌گرم در روز به‌مدت ۶ هفته) می‌توانند استرس اکسیداتیو را کاهش بدهند. در افراد مبتلا به نشانگان سوخت‌وسازی مکمل‌های محتوی زرشک می‌توانند استرس اکسیداتیو را کاهش بدهند. این امر راهی کلیدی برای مبارزه با نشانگان سوخت‌وسازی و سایر عوارض احتمالی آن است.
۸. پاکسازی و سم‌زدایی کیسه‌ی صفرا و کبد
کبد خون ما را سم زدایی و با تولید صفرا به هضم چربی‌ها، تجزیه‌ی هورمون‌ها و ذخیره‌ی ویتامین ها و مواد معدنی و آهن کمک می‌کند. وظیفه‌ی اصلی کیسه‌ی صفرا ذخیره‌ی صفرای سرشار از کلسترولی است که کبد آن را ترشح می‌کند. صفرا به بدن کمک می‌کند تا غذاهای چرب را هضم کند. پاکسازی کبد و کیسه صفرا از خواص زرشک است. همچنین بربرین با کمک به ترشح صفرا، می‌تواند به‌عنوان یک ملین عمل کرده و فرایندهای گوارشی را تنظیم بکند.
توانایی بربرین در کمک به ترشح صفرا مهم است. زیرا کلسترول اضافی معمولا ازطریق صفرا دفع می‌شود. محصولات زاید نیز به‌وسیله‌ی صفرا بدن را ترک می‌کنند. بااین‌حال عوامل دیگری مانند رژیم غذایی بد می‌توانند ترشح صفرا را کاهش بدهند. زرشک با افزایش ترشح صفرا به سلامت کبد و کیسه‌ی صفرا کمک می‌کند.
گاهی از زرشک به‌طور سنتی برای درمان سنگ کیسه صفرا استفاده می‌شود که این امر باید تحت‌نظر پزشک باشد و بدون نظارت او انجام نشود.
نحوه‌ی مصرف زرشک
برای بهره‌گیری از خواص زرشک روش‌های زیادی وجود دارد. میوه‌ی تازه و خشک‌شده‌ی زرشک، آب‌زرشک، کپسول زرشک، عصاره‌ی مایع زرشک، تنتور و پماد موضعی زرشک در بازار یافت می‌شوند. ریشه‌ی خشک‌شده‌ی زرشک را می‌توان به‌عنوان چای دم کرد. عصاره‌های استاندارد زرشک به‌طور معمول محتوی ۸ تا ۱۲ درصد بربرین است.
مکمل‌های زرشک در کودکان باید تحت‌نظر پزشک مصرف بشود. به‌طور معمول در بزرگ‌سالان مقدار ۲ گرم از عصاره‌ی زرشک استفاده می‌شود. برای درمان پسوریازیس (یکی از بیماری های خودایمنی مزمن) و سایر بیماری‌های پوستی مصرف موضعی کرم ۱۰٪ زرشک ۳ بار در روز می‌تواند به درمان بیماران کمک بکند. توصیه می‌شود این کرم را بدون نظارت پزشک به‌مدت طولانی (بیش از یک هفته) مصرف نکنید.
تاریخچه‌ی زرشک
تقریبا ۵۰۰ گونه زرشک وجود دارند که در تیره‌ی زرشکیان قرار می‌گیرند. زرشک بیشتر در اروپا، شمال آفریقا، خاورمیانه و آسیای مرکزی یافت می‌شود. عده‌ای به گونه‌ای از انگور اورگن که از خویشاندان زرشک است نیز زرشک، زرشک اروپایی یا بربریس می‌گویند. ریشه، پوست درخت و میوه‌ی زرشک کاربردهای درمانی دارند. میوه‌ی زرشک یکی از منابع سرشار از ویتامین سی است و طعم بسیار ترش و تیزی دارد.
بسیاری درختچه‌ی زرشک را با تصویر درختچه‌ی زرشک ژاپنی می‌شناسند. این درختچه ۹۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر ارتفاع و نزدیک به ۲ متر عرض دارد و میوه‌های آن زمستان را دوام می‌آورند.
میوه، ساقه و ریشه‌ی زرشک محتوی آلکالوئیدهای مفیدی بوده که معروف‌ترین آنها بربرین نام دارد. مطالعات آزمایشگاهی و مطالعات انجام‌گرفته بر روی جانوران نشان می‌دهند بربرین خاصیت ضد تشنج، ضدمیکروبی، ضدالتهابی و خواب‌آور دارد و به پایین آوردن فشار خون کمک می‌کند. همچنین بربرین بر تقویت سیستم ایمنی تأثیر مثبت داشته و در بهبود دامنه‌ی وسیعی از عفونت‌ها و بیماری‌ها مؤثر است.
زرشک علاوه‌بر بربرین و ویتامین C، محتوی تیامین (ویتامین B۱)، بتاکاروتن، لوتئین، گزانتین، کروم، کبالت و زینک است.
بهره‌گیری از خواص زرشک به امروز محدود نمی‌شود. بومیان آمریکایی از زرشک به‌عنوان گیاهی درمانی استفاده می‌کردند. مصریان باستان از زرشک همراه با تخم رازیانه برای درمان طاعون استفاده می‌کردند. در هندوستان از زرشک برای درمان دیسانتری (اسهال خونی) استفاده می‌شده است. در گیاه‌درمانی اروپایی از زرشک برای درمان مشکلات کبد و کیسه‌ی صفرا استفاده می‌شده و در روسیه از آن برای درمان التهابات، کاهش فشار خون و خونریزی‌های غیرطبیعی رحم استفاده می‌کردند.
عوارض جانبی احتمالی و مضرات زرشک
استفاده‌ی متوسط از زرشک معمولا عوارض جانبی‌ای ایجاد نمی‌کند. مصرف بیش‌ازحد زرشک می‌تواند موجب خونریزی بینی، استفراغ، اسهال، افت شدید فشار خون، کنفوزیون (نوعی حالت گیجی و کاهش هوشیاری) و حساسیت کلیه بشود. علائم مشکلات کلیه عبارت‌اند از: وجود خون در ادرار، درد در هنگام ادرار، معده درد یا کمردرد و تب. درصورت بروز این علائم بلافاصله به پزشک مراجعه کنید.
مصرف بربرین برای خردسالان توصیه نمی‌شود. در نوزادان ممکن است زرشک عملکرد کبد را با اختلال مواجه و زردی را در آنها تشدید کند. زنانی که در دوران بارداری هستند نیز نباید از آن مصرف کنند. زیرا زرشک می‌تواند موجب انقباضات رحم و سقط جنین بشود. همچنین بهتر است زنان شیرده نیز از زرشک استفاده نکنند، زیرا اثرات زرشک می‌تواند ازطریق شیر به نوزاد منتقل بشود.
اگر از سایر داروها یا مکمل‌ها استفاده می‌کنید، پیش از مصرف مکمل‌های زرشک با پزشک مشورت کنید. اگر بیماری مزمنی مانند بیماری های کبد یا دیابت دارید، قبل از مصرف مکمل‌های زرشک با پزشک مشورت کنید. در بیماران دیابتی تأثیر زرشک در کاهش قند خون به حدی است که ممکن است بیمار نیازی به مصرف سایر داروها نداشته باشد.
نباید زرشک را جایگزین درمان‌های متداول کرد. به‌عنوان مثال نباید از زرشک به‌عنوان درمان خانگی عفونت دستگاه ادراری استفاده کنید. زیرا ممکن است باوجود ازبین‌رفتن علائمی مانند درد و سختی در ادرار، باکتری‌ها به‌طور کامل از بین نرفته و به کلیه‌ها سرایت کنند.
با اینکه در این زمینه اطلاعات کمی در دست است، ولی زرشک می‌تواند بر عملکرد داروها در بدن تأثیر بگذارد. به‌عنوان مثال براساس مطالعه‌ای که در مجله‌ی اروپایی داروشناسی به‌چاپ رسید، زرشک می‌تواند میزان سیکلوسپورین (داروی سرکوب‌کننده‌ی دستگاه ایمنی) را در بیمارانی که پیوند کلیه انجام داده‌اند، بالا ببرد.
فراموش نکنید که مکمل‌های زرشک از لحاظ سلامت و تأثیر تغذیه‌ای به‌طور کامل مطالعه نشده‌اند. در برخی موادر ممکن است میزان ماده‌ی مؤثر مکمل‌های مختلف با هم متفاوت باشد. در برخی موارد نیز ممکن است مکمل‌ها به فلزات سنگین آلوده باشند. همچنین تأثیر این مکمل‌ها و تداخل احتمالی‌شان با داروها هنوز مشخص نشده است.
استفاده از زرشک برای سلامتی
باتوجه به تحقیقات محدود هنوز زود است که بخواهیم زرشک را برای درمان بیماری‌ای تجویز کنیم. همچنین خوددرمانی با زرشک و پرهیز یا به‌تأخیر انداختن استفاده از داروهای رایج می‌تواند عوارض خطرناکی به‌دنبال داشته باشد. اگر قصد استفاده از مکمل‌های زرشک را دارید، ابتدا با پزشک‌تان مشورت کنید.
