حساسیت غذایی نوعی واکنش سیستم ایمنی بدن است که بلافاصله بعد از خوردن غذاهای خاص اتفاق می‌افتد. حتی مقدار بسیار کمی از غذاهای حساسیت زا ممکن است نشانه‌هایی مانند مشکلات و بیماری های گوارشی، کهیر یا تورم راه هوایی را همراه داشته باشد. حساسیت غذایی در بعضی افراد، علائم شدید یا حتی نوعی واکنش تهدیدکننده زندگی به نام آنافیلاکسی ایجاد می‌کند. در ادامه درمورد جزئیات حساسیت غذایی و روش تشخیص و درمان آن بیشتر می‌خوانید.
حساسیت غذایی در حدود ۶ تا ۸ درصد کودکان زیر سه‌سال و بیشتر از ۳ درصد بزرگ‌سالان را درگیر می‌کند. درمانی برای آن وجود ندارد؛ اما بعضی کودکان با افزایش سن، حساسیت غذایی را پشت سر می‌گذارند.
ممکن است حساسیت غذایی به‌سادگی با بیماری شایع‌تری به نام عدم تحمل غذایی اشتباه گرفته شود. این بیماری هم آزاردهنده است؛ اما کمتر وخیم است و سیستم ایمنی را درگیر و زندگی را تهدید نمی‌کند.
علائم حساسیت غذایی
در بعضی افراد واکنش آلرژی به غذایی خاص ممکن است ناراحت‌کننده باشد؛ ولی شدید نیست. اما در بعضی دیگر ممکن است این حساسیت غذایی ترسناک باشد یا حتی زندگی‌شان را تهدید کند. علائم حساسیت غذایی معمولا چند دقیقه تا دو ساعت بعد از مصرف غذای مشکل‌ساز بروز می‌کند.
شایع‌ترین علائم حساسیت غذایی شامل موارد زیر است:
- گزگز و خارش دهان؛
- کهیر، خارش یا اگزما؛
- تورم لب‌ها، صورت، زبان و گلو یا بخش‌های دیگر بدن؛
- خس خس سینه، گرفتگی بینی یا مشکل تنفس؛
- دل درد، اسهال، حالت تهوع یا استفراغ؛
- سرگیجه، ضعف یا غش.
آنافیلاکسی
در بعضی افراد آلرژی غذایی ممکن است واکنش حساسیتی شدیدی به نام آنافیلاکسی ایجاد کند. این بیماری ممکن است موجب نشانه‌های تهدیدکننده زندگی شود که شامل موارد زیر هستند:
- گرفتگی یا تنگ‌شدن مسیر هوایی؛
- تورم گلو یا احساس وجود توده در گلو که تنفس را سخت می‌کند؛
- شوک با افت شدید فشار خون؛
- نبض تند؛
- سرگیجه، ضعف یا کاهش هوشیاری.
درمان اورژانسی (اضطراری) آنافیلاکسی ضروری است؛ درغیراین‌صورت ممکن است موجب به‌کمارفتن یا حتی مرگ فرد شود.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنید؟
اگر کمی بعد از غذاخوردن علائم حساسیت غذایی داشتید، به پزشک مراجعه کنید. سعی کنید همان لحظه به پزشک مراجعه کنید؛ زیرا این موضوع در تشخیص پزشک کمک می‌کند.
اگر هر نشانه پیش‌رونده‌ای از شوک آنافیلاکسی داشتید، درمان اورژانسی بخواهید.
علل حساسیت غذایی
زمانی که حساسیت غذایی دارید، سیستم ایمنی شما به‌اشتباه غذایی خاص یا ماده‌ای در آن غذا را به‌عنوان عاملی مضر شناسایی می‌کند. در پاسخ، سیستم ایمنی سلول‌ها را هدف قرار می‌دهد تا نوعی آنتی‌بادی به نام ایمونوگلوبولین ای (IgE) را رها کنند و غذای حساسیت‌زا یا ماده غذایی (آلرژن) را خنثی کنند.
بار بعدی که کمترین مقدار از آن غذا را بخورید، آنتی‌بادی‌های IgE آن را احساس می‌کنند و به سیستم ایمنی بدنتان پیام می‌فرستند تا ماده‌ای شیمیایی به نام هیستامین و سایر مواد شیمیایی را به درون جریان خون رها کنند. این مواد شیمیایی سبب علائم حساسیت می‌شوند.
در بزرگ‌سالان بیشترین حساسیت‌های غذایی را پروتئین های خاص موجود در مواد غذایی زیر ایجاد می‌کنند:
- جانوران دریایی مانند میگو، لابستر (نوعی خرچنگ)، خرچنگ و…؛
- بادام زمینی؛
- مغزهای درختی مثل گردو؛
- ماهی.
در کودکان حساسیت غذایی معمولا با پروتئین‌هایی ایجاد می‌شود که در مواد غذایی زیر موجودند:
- بادام زمینی؛
- مغزهای درختی؛
- تخم مرغ؛
- شیر گاو؛
- گندم؛
- سویا.
در مقالۀ غذاهای حساسیت زا بیشتر با این مواد غذایی آشنا می‌شوید.
سندرم حساسیت غذا ـ گرده
سندرم حساسیت غذا ـ گرده که به‌عنوان سندرم حساسیت دهانی هم شناخته می‌شود، در بسیاری از افراد مبتلا به تب یونجه اثر می‌گذارد. در این وضعیت، میوه‌ها و سبزیجات تازه خاص یا مغزها و ادویه‌ها واکنش حساسیتی ایجاد می‌کنند که موجب گزش یا خارش دهان می‌شود. در موارد وخیم، واکنش سبب تورم گلو یا حتی آنافیلاکسی می‌شود.
ازآنجاکه پروتئین‌های موجود در میوه‌ها، سبزیجات، مغزها و ادویه‌های خاص شبیه پروتئین‌های حساسیت‌زا در گرده‌های خاص‌اند، ممکن است حساسیت ایجاد کنند که نوعی واکنش متقابل است.
زمانی که غذاهای ایجادکننده سندرم حساسیت غذا ـ گرده را می‌پزید، احتمالا علائمتان شدت کمتری داشته باشند. جدول زیر میوه‌ها، سبزیجات، مغزها و ادویه‌هایی را نشان می‌دهد که ممکن است در افراد دچار حساسیت به گرده‌های مختلف سندرم حساسیت غذا ـ گرده ایجاد کند.
| اگر به این مواد حساسیت دارید: | گرده توس (غان) | گرده اَمبروسیا (آبروسیا) | علف‌ها | موگورت |
| احتمالا به این مواد هم حساسیت دارید: | بادام‌درختی سیب زردآلو هویج کرفس گیلاس فندق هلو بادام‌زمینی گلابی آلو سیب زمینی خام سویا بعضی گیاهان و ادویه‌جات (رازیانه، زیره، گشنیز و جعفری) | موز خیار خربزه، طالبی و هندوانه کدو سبز | خیار کیوی خربزه، طالبی و هندوانه پرتقال بادام‌زمینی گوجه سیب‌زمینی سفید کدو سبز | سیب فلفل دلمه ای کلم بروکلی کلم هویج کرفس گل کلم سیر پیاز هلو بعضی گیاهان و ادویه‌جات (رازیانه، فلفل‌سیاه، زیره، گشنیز، خردل و جعفری) |
حساسیت غذایی القاشده با ورزش
در بعضی از افراد خوردن غذاهای خاص ممکن است موجب شود که بلافاصله با شروع ورزش احساس خارش و ضعف کنند. در موارد شدید احتمال دارد حتی شامل کهیر و آنافیلاکسی شود. نخوردن غذا چند ساعت قبل از ورزش و خودداری از خوردن غذاهای خاص ممکن است از این مشکل جلوگیری کند.
عدم تحمل غذایی و سایر واکنش‌ها
عدم تحمل غذایی یا واکنش به ماده دیگری که خوردید، ممکن است نشانه‌های مشابه حساسیت غذایی مانند حالت تهوع، استفراغ، گرفتگی عضلات یا اسهال را ایجاد کند.
بسته به نوع عدم تحمل غذایی که دارید، می‌توانید مقدار کمی از ماده مشکل‌زا را بدون اینکه واکنشی بدهید، بخورید. در مقابل اگر حساسیت واقعی غذایی داشته باشید، حتی مقدار ناچیز غذا ممکن است واکنش حساسیتی ایجاد کند.
یکی از جنبه‌های سخت تشخیص عدم تحمل غذایی این است که افراد نه به خود غذا بلکه به ماده یا عنصری که در آماده‌سازی غذا به کار رفته است، حساسیت دارند.
وضعیت‌های شایعی که ممکن است با حساسیت غذایی اشتباه گرفته شوند، شامل موارد زیر هستند:
- فقدان یک آنزیم برای هضم کامل غذا: ممکن است مقدار کافی از بعضی آنزیم‌های لازم برای هضم کامل غذاهای خاص را نداشته باشید؛ برای مثال مقدار ناکافی از آنزیم لاکتاز توانایی شما را در هضم لاکتوز (قند اصلی محصولات شیر) کاهش می‌دهد. عدم تحمل لاکتوز ممکن است موجب نفخ، گرفتگی عضلات، اسهال و گاز اضافی شود.
- مسمومیت غذایی: گاهی اوقات مسمومیت غذایی ممکن است شبیه واکنشی حساسیتی باشد. باکتری‌های موجود در تن و دیگر ماهی‌های فاسدشده، سمی تولید می‌کنند که ممکن است باعث واکنش‌های مضر شود.
- حساسیت به افزودنی‌های مواد غذایی: بعضی افراد بعد از خوردن افزودنی‌های خاص مواد غذایی واکنش‌های گوارشی و علائم دیگری دارند؛ مثلا سولفیت‌ها برای حفاظت از میوه‌های خشک‌شده و محصولات کنسروی ممکن است در افراد حساس حملات آسم ایجاد کند.
- سمیت هیستامین: ماهی‌های خاص مانند تن یا اردک‌ماهی که درست منجمد نشده باشند و مقدار زیادی باکتری داشته باشند، ممکن است میزان زیادی هم هیستامین داشته باشند که علائم مشابه حساسیت غذایی ایجاد می‌کنند. به‌جای واکنش حساسیتی، مسمومیت هیستامین یا مسمومیت اسکومبروئیدی نامیده می‌شود.
- بیماری سلیاک: هرچند بیماری سلیاک گاهی به حساسیت به گلوتن برمی‌گردد، موجب آنافیلاکسی نمی‌شود. سلیاک هم حساسیت غذایی، پاسخ سیستم ایمنی را درگیر می‌کند؛ اما این واکنش منحصربه‌فردی است که پیچیده‌تر از حساسیت غذایی ساده است. این واکنش‌های مزمن گوارشی با خوردن گلوتن بروز می‌کند. گلوتن پروتئینی در نان، پاستا، بیسکویت و سایر غذاهای حاوی گندم، جو و چاودار است. اگر بیماری سلیاک دارید و غذاهای حاوی گلوتن می‌خورید، واکنشی ایمنی اتفاق می‌افتد که به سطح روده کوچکتان آسیب می‌زند و موجب ناتوانی در جذب مواد مغذی خاص می‌شود.
عوامل خطر حساسیت غذایی
عوامل خطر حساسیت غذایی شامل موارد زیر هستند:
- سابقه خانوادگی: اگر آسم، اگزما، کهیر یا حساسیت‌هایی مثل تب یونجه در خانواده‌تان شایع است، خطر حساسیت‌های غذایی در شما بیشتر است؛
- سایر حساسیت‌ها: اگر در حال حاضر به غذایی حساسیت دارید، خطر ایجاد حساسیت‌های دیگر افزایش می‌یابد. همین طور اگر انواع دیگری از واکنش‌های حساسیتی مانند تب یونجه یا اگزما دارید، احتمال داشتن حساسیت غذایی بیشتر است.
- سن: حساسیت‌های غذایی بیشتر در کودکان، به‌خصوص در نوزادان و کودکان نوپا، شایع است. همان‌طور که بزرگ‌تر می‌شوید، سیستم گوارشتان بالغ می‌شود و بدنتان کمتر احتمال دارد غذا یا دسته‌ای از ترکیبات غذایی را که حساسیت ایجاد می‌کنند، جذب کند.
- خوشبختانه معمولا حساسیت کودکان به شیر، سویا، جو و تخم‌مرغ از بین می‌رود؛ ولی حساسیت‌های شدید یا حساسیت به مغزها و جانوران دریایی احتمالا مادام‌العمرند.
- آسم: معمولا آسم و حساسیت غذایی باهم اتفاق می‌افتند و علائم هر دو شدید هستند.
عواملی که ممکن است خطر واکنش آنافیلاکسی را افزایش دهند، شامل موارد زیر هستند:
- داشتن سابقه آسم؛
- در سنین نوجوانی یا کمتر بودن؛
- تأخیر در استفاده از اپی نفرین برای درمان علائم حساسیت غذایی؛
- نداشتن کهیر یا سایر علائم پوستی.
عوارض حساسیت غذایی
عوارض حساسیت غذایی شامل موارد زیر هستند:
- آنافیلاکسی: این نوعی واکنش حساسیتی تهدیدکننده زندگی است؛
- درماتیت آتوپیک (اگزما): حساسیت غذایی می‌تواند واکنشی پوستی مانند اگزما ایجاد کند.
تشخیص حساسیت غذایی
آزمایش کاملی برای تأیید یا رد حساسیت غذایی وجود ندارد. پزشک قبل از تشخیص، عواملی را در نظر می‌گیرد که شامل موارد زیر هستند:
- علائم شما: سابقه‌ای دقیق از علائمتان، غذاها و مقداری که مشکل ایجاد می‌کند، به پزشک بدهید.
- سابقه خانوادگی حساسیت: همچنین اطلاعاتی از اعضای خانواده‌تان بدهید که به چه چیزی حساسیت دارند.
- معاینه فیزیکی: معاینه‌ای دقیق اغلب سایر مشکلات پزشکی را تشخیص می‌دهد یا رد می‌کند.
- آزمایش پوستی: تست پوستی ممکن است واکنش شما به غذایی خاص را مشخص کند. در این آزمایش مقدار بسیار کمی از غذای مشکوک را روی پوست ساعد یا پشت شما قرار می‌دهند. سپس پزشک یا شخص دیگری پوست را با سوزنی سوراخ می‌کند تا مقداری از غذا به زیر سطح پوست وارد شود. اگر به ماده خاص آزمایش‌شده حساسیت داشته باشید، برآمدگی یا واکنش ایجاد می‌شود. به یاد داشته باشید که واکنش مثبت به این آزمایش به‌تنهایی برای تأیید حساسیت غذایی کافی نیست.
- آزمایش خون: آزمایش خون با اندازه‌گیری آنتی‌بادی مربوط به حساسیت به نام ایمونوگلوبولین ای (IgE)، پاسخ سیستم ایمنی را به غذاهای خاص می‌سنجد. برای این آزمایش، پزشک نمونه خون را به آزمایشگاهی می‌فرستد که می‌تواند غذاهای مختلف را آزمایش کند.
- رژیم غذایی حذفی: شاید بخواهید یکی دو هفته غذاهای مشکوک را حذف کنید و سپس یکی‌یکی غذاها را به رژیم غذایی‌تان اضافه کنید. این فرایند به تعیین ارتباط بین علائم و غذاهای خاص کمک می‌کند. با‌این‌حال رژیم غذایی حذفی بی‌عیب‌ونقص نیست. این رژیم نمی‌تواند بگوید که واکنش شما به غذا حساسیتی واقعی است یا حساسیتی معمولی یا موقتی است و اگر در گذشته واکنش شدیدی به غذا داشتید، رژیم غذایی حذفی روش ایمنی نیست.
- چالش خوردن غذا: طی این آزمایش به مطب پزشک می‌روید و مقدار کم اما روبه‌افزایشی از غذای مشکوکی می‌خورید که علامت را ایجاد می‌کند. اگر در طول این آزمایش واکنشی نداشته باشید، می‌توانید دوباره این غذا را به رژیم غذایی خود اضافه کنید.
پیشگیری از حساسیت غذایی
زمانی که حساسیت غذایی ایجاد می‌شود، بهترین روش پیشگیری از واکنش حساسیتی شناسایی غذاهای حساسیت‌زا و خودداری از مصرف آنها است. این کار برای بعضی افراد نوعی ناراحتی معمولی است؛ اما دیگران آن را مشکلی بزرگ‌تر می‌دانند. همچنین بعضی از غذاها هنگامی که به‌عنوان جزئی از خوراک‌های خاص استفاده می‌شوند، به‌خصوص در رستوران‌ها و سایر محیط‌های اجتماعی، ممکن است نادیده گرفته شوند.
مراحل پیشگیری از حساسیت غذایی
اگر می‌دانید حساسیت غذایی دارید، مراحل زیر را انجام دهید:
- غذاها و نوشیدنی‌هایتان را بشناسید. دستورالعمل‌های غذایی را به‌دقت بخوانید.
- اگر قبلا واکنش شدیدی داشتید، دست‌بند یا گردن‌بندی پزشکی بپوشید که به دیگران اطلاع دهد دچار واکنش حساسیتی هستید و نمی‌توانید ارتباط برقرار کنید.
- با پزشک درباره تجویز اپی‌نفرین اورژانسی صحبت کنید. اگر در معرض واکنش حساسیتی شدید هستید، شاید لازم باشد اپی‌نفرین خودتزریقی (آدرنالین، اپی‌پن) همراه داشته باشید. آدرنالین هورمونی طبیعی است که در زمان استرس، پاسخ «مبارزه یا فرار» بدن را تحریک می‌کند.
- در رستوران‌ها مراقب باشید. خدمتکار یا سرآشپز را از حساسیت غذایی‌تان آگاه کنید و غذایی سفارش دهید که آن ماده غذایی را نداشته باشد. همچنین مطمئن شوید که غذا روی سطوح یا در ظروفی که حاوی ماده حساسیت‌زا است، تهیه نمی‌شود. نسبت به اعلام نیازهایتان بی‌میل نباشید. معمولا کارکنان رستوران از اینکه نیازتان را بدانند و کمک کنند، خوش‌حال می‌شوند.
- قبل از ترک خانه، وعده‌های غذایی و تنقلاتتان را مشخص کنید. درصورت لزوم درهنگام سفر یا شرکت در یک رویداد، کلمنی حاوی غذاهای غیرحساسیت‌زا با خود ببرید. اگر خودتان یا کودکتان نمی‌توانید در جشن کیک یا دسر بخورید، خوراکی لذت‌بخشی با خودتان ببرید.
پیشگیری از حساسیت غذایی در کودکان
اگر کودکتان حساسیت غذایی دارد، برای حفاظت از او توصیه‌های زیر را انجام دهید:
- افراد اصلی را از حساسیت غذایی کودکتان آگاه کنید: با مراقبین کودک، کارکنان مدرسه، والدین دوستان فرزندتان و سایر بزرگ‌سالانی که مرتب با کودکتان در ارتباط هستند، صحبت کنید. تأکید کنید که واکنش حساسیتی ممکن است زندگی را تهدید کند و بنابراین به اقدامی فوری نیاز دارد. مطمئن شوید کودکتان می‌داند درصورت واکنش به غذا باید بلافاصله کمک بخواهد.
- علائم حساسیت غذایی را توضیح دهید: به بزرگ‌سالانی که با کودکتان وقت می‌گذرانند، یاد دهید که چطور نشانه‌های واکنش حساسیتی را بشناسند.
- برنامه‌ای عملی بنویسید: برنامه شما باید نحوه مراقبت از کودک را در زمان واکنش حساسیتی به غذا نشان دهد. نسخه‌ای از این برنامه تهیه کنید و به کارکنان مدرسه و سایر مراقبان کودک بدهید.
- از کودک بخواهید دست‌بند و گردن‌بند هشدار پزشکی بپوشد: این هشدار علائم حساسیتی کودک را نشان می‌دهد و توضیح می‌دهد که دیگران چگونه می‌توانند در مواقع اضطراری کمک‌های اولیه ارائه دهند.
درمان حساسیت غذایی
تنها راه جلوگیری از واکنش حساسیتی خودداری از خوردن غذاهایی است که علائم را ایجاد می‌کنند. با‌این‌حال، با وجود مراقبت، ممکن است با این مواد تماس داشته باشید.
- برای واکنش حساسیتی خفیف: آنتی هیستامین های بدون نسخه یا تجویزی ممکن است علائم را کاهش دهند. این داروها را می‌توانید بعد از تماس با غذای حساسیت‌زا استفاده کنید تا علائم خارش یا کهیر برطرف شوند. البته آنتی‌هیستامین‌ها نمی‌توانند واکنش حساسیتی شدید را درمان کنند.
- برای واکنش حساسیتی شدید: شاید به تزریق اضطراری اپی‌نفرین و رفتن به اورژانس نیاز داشته باشید. بسیاری از افراد دارای حساسیت اپی‌نفرین خودتزریقی (آدرنالین، اپی‌پن) همراه دارند. این دستگاه یک سرنگ ترکیبی و سوزن پنهان است که وقتی به ران فشار می‌دهید، مقداری از دارو را تزریق می‌کند.
اگر پزشک اپی‌نفرین تزریقی برایتان تجویز کرد، نکته‌های زیر را در نظر بگیرید:
- مطمئن شوید که روش تزریق را می‌دانید. همچنین مطمئن شوید که افراد نزدیک شما نحوه مصرف دارو را می‌دانند تا اگر در زمان آنافیلاکسی اورژانسی همراهتان بودند، بتوانند جان شما را نجات دهند؛
- همیشه دارو را همراه خود داشته باشید. بهتر است تعدادی داروی تزریقی اضافی در ماشین یا میز کارتان داشته باشید؛
- همیشه اپی‌ین را قبل از تاریخ انقضا یا اگر به‌درستی کار نمی‌کند، با انواع جدید جایگزین کنید.
درمان‌های تجربی
تحقیقات درباره پیداکردن درمان‌های بهتر برای کاهش علائم حساسیت غذایی و جلوگیری از حملات آلرژی ادامه دارد؛ اما هنوز هیچ درمان اثبات‌شده‌ای وجود ندارد که علائم را به‌طور موقت یا کامل از بین ببرد. درمان‌های کنونی شامل موارد زیر هستند:
- ایمنی‌درمانی (ایمونوتراپی) خوراکی: محققان درزمینه استفاده از ایمنی‌درمانی خوراکی برای درمان حساسیت غذایی مطالعه می‌کنند. مقدار کمی از غذای حساسیت‌زا را می‌بلعید یا زیر زبانتان قرار می‌دهید. مقدار غذای تحریک‌کننده حساسیت به‌تدریج افزایش می‌یابد. نتایج حتی در افرادی که به بادام‌زمینی، تخم‌مرغ و شیر حساسیت دارند، امیدوارکننده به نظر می‌رسد.
- تماس زودرس: در گذشته پیشنهاد می‌شد که برای کاهش ابتلا به حساسیت، به کودکان غذای حساسیت‌زا ندهید؛ اما در مطالعات جدید، نوزادان پرخطر مانند آنهایی که درماتیت آتوپیک یا حساسیت به تخم‌مرغ داشتند یا دچار هر دو بودند، از وقتی چهار تا یازده ماه داشتند تا پنج‌سالگی در یکی از دو گروهی که محصولات بادام‌زمینی را می‌خوردند یا این محصول به آنها داده نمی‌شد، انتخاب شدند. محققان دریافتند در کودکان پرخطری که مرتب پروتئین بادام‌زمینی مثل کره بادام زمینی یا پفک خمیر بادام‌زمینی مصرف می‌کنند، حدود ۷۰ تا ۸۶ درصد احتمال ابتلا به حساسیت به بادام‌زمینی کمتر است.
کلام آخر
بیشتر حساسیت غذایی را هشت ماده غذایی یعنی شیر، تخم‌مرغ، مغزهای درختی، بادام‌زمینی، جانوران دریایی، ماهی، سویا و گندم ایجاد می‌کنند. برخلاف عدم تحمل غذایی، حساسیت غذایی به‌دلیل پاسخ سیستم ایمنی بروز می‌کند: سیستم ایمنی به‌اشتباه بعضی از پروتئین‌های غذایی را مضر تشخیص می‌دهد. این اتفاق ممکن است سبب واکنش‌های تهدیدکننده زندگی شود؛ دراین‌صورت تنها راه درمان حذف غذای خاص از رژیم غذایی است.
اگر به حساسیت غذایی مشکوک هستید، حتما با پزشک صحبت کنید.
