کتاب‌ها برای کسانی که اهل مطالعه و عاشق کتاب‌خوانی هستند جزء دارایی‌های ارزشمندشان هستند. با نگاه‌کردن به هر یک از کتاب‌هایی که در قفسه کتابخانه گذاشته‌اید، یاد خاطره یا تجربه‌ای خواهید افتاد که شاید دیدگاه تازه‌ای درباره زندگی به شما بخشیده باشد. هرچند امروزه خیلی‌ها کتاب را در قالب فایل‌های الکترونیکی مطالعه می‌کنند، کسانی هم هستند که نمی‌خواهند به هیچ قیمتی تجربه ناب ورق‌زدن کتاب‌ها، خط‌کشیدن زیر متن‌های تأثیرگذار، و حاشیه‌نویسی در اطراف آنها را از دست بدهند. اگر در شمار این دسته از افراد هستید، ادامه این مطلب را از دست ندهید. در ادامه قصد داریم شما را با راهکارهایی کاربردی برای نگهداری از کتاب آشنا کنیم که کمک می‌کنند در گذر سالیان، این دارایی‌های ارزشمند شما از گزند و آسیب به دور بمانند. همراه ما بمانید.
برای آنکه بتوانید کتاب‌های‌تان را در فرم ایدئال نگه دارید، لازم است به دو نکته مهم و اساسی توجه کنید:
- هنگام برداشتن کتاب‌ها از قفسه و مطالعه آنها چه کارهایی باید انجام دهید تا کتاب آسیب نبیند.
- پس از برداشتن کتاب و گذاشتن آن در قفسه، چه مسائلی را باید مدنظر قرار داد تا کتاب‌ها فرم اولیه را حفظ کنند و به‌قولی، شیرازه‌شان از هم نپاشد و رنگ‌وروی اولیه را از دست ندهند.
در ادامه و در دو بخش از نکاتی کاربردی برای محقق‌کردن این اهداف خواهید خواند.
بخش اول: نکات مرتبط با نحوه مراقبت و نگهداری از کتاب هنگام مطالعه
۱. شستن و تمیزکردن دست‌ها پیش از برداشتن کتاب از قفسه
شستن و تمیزکردن دست‌ها پیش از برداشتن کتاب کاغذی از قفسه و شروع به مطالعه، از نکات مهم و اساسی مرتبط با نگهداری از کتاب است. لکه‌ای که روی ورق‌های کتاب بیفتد، قابل‌برگشت و تمیزشدنی نیست. پس بهتر است علاوه بر شستن دست‌ها هنگام خواندن کتاب از گذاشتن غذا یا نوشیدنی در اطراف آن خودداری کنید تا سهوا لکه‌ای از آنها روی کتاب نیفتد. دو نکته زیر را هم حتما مدنظر قرار دهید:
- از آغشته‌کردن انگشتان به بزاق دهان برای ورق‌زدن کتاب‌ها پرهیز کنید؛
- اگر کتابی که می‌خوانید قدیمی و ارزشمند است، یا ورق‌های نازک و ظریف دارد، با دستکش نخی آن را ورق بزنید.
۲. پرهیز از گذاشتن نشانک (بوک‌مارک) بزرگ یا حجیم میان صفحات
نشانک یا علامت‌گذار که به‌تازگی از اصطلاح بوک‌مارک (bookmark) هم برای اشاره به آن استفاده می‌کنند، چیزی است که پس از پایان مطالعه میان صفحات می‌گذارید تا دفعه بعد از همان‌جایی که کتاب را رها کرده بودید شروع به خواندن کنید.
علامت‌گذارهای بزرگ و حجیم، هم می‌توانند به شیرازه (عطف) کتاب آسیب بزنند و هم به صفحات کتاب. توصیه می‌کنیم به‌جای اینها از تکه‌کاغذی نازک، یا نوار نخی استفاده کنید.
فقط به هیچ عنوان پس از پایان مطالعه گوشه‌های کاغذ کتاب را برای علامت‌گذاری برنگردانید. کاملا واضح است که با انجام این کار صفحه موردنظر هیچ‌وقت به حالت قبلی باز نخواهد گشت.
۳. مراقبت و نگهداری از عطف یا شیرازه کتاب
عطف یا شیرازه کتاب کاغذی شما، چه از نوع جلدسخت (hardback) باشد چه از نوع جلدکاغذی (paperback)، یا با چسب صفحات را به هم متصل نگه می‌دارد یا با نخی که صحاف‌ها برای دوختن آن استفاده می‌کنند (یا هم ترکیبی از این دو است.). توصیه می‌کنیم هنگام بازکردن کتاب و ورق‌زدن خیلی به شیرازه آن فشار نیاورید و صفحات را زیاد از هم فاصله ندهید. به‌ویژه اگرکتاب‌تان از نوع جلدسخت باشد که در این صورت احتمال آسیب‌دیدن شیرازه به‌مراتب بیشتر خواهد شد.
۴. ورق‌زدن کتاب با دقت و ظرافت
هنگام ورق‌زدن کتاب‌ها این کار را با دقت و احتیاط انجام دهید. این نکته را به‌ویژه باید درمورد کتاب‌هایی رعایت کنید که زیاد با آنها سروکار دارید. ورق‌های کتاب به‌خودی‌خود در گذر سالیان در معرض گزند و آسیب قرار می‌گیرند. حال اگر بی‌توجه و با عجله کتاب را ورق بزنید، احتمال آنکه فرسوده شوند یا چین و چروکی رویشان بیفتد به‌مراتب بیشتر خواهد شد.
۵. نگه‌داشتن کتاب با هر دو دست هنگام مطالعه
این هم یکی دیگر از نکات مهم و اساسی مرتبط با مراقبت و نگهداری از کتاب است که احتمال آسیب‌دیدن ورق‌ها و شیرازه کتاب را به حداقل می‌رساند. اگر به‌خاطر حجم و سنگینی کتاب انجام این کار برای‌تان دشوار شد، توصیه می‌کنیم هنگام مطالعه کتاب را روی میز بگذارید یا آن را میان پاهایتان قرار دهید. راهکار دیگر استفاده از نگهدارنده کتاب است. دو نکته زیر را هم حتما مدنظر قرار دهید:
- از خم‌کردن و برگرداندن جلد کتاب‌های جلدکاغذی خودداری کنید. انجام این کار شیرازه کتاب را از حالت عادی خارج می‌کند و امکان آنکه کتاب شما به حالت اولیه بازگردد به حداقل می‌رسد؛
- اگر کتابی ارزشمند و قدیمی دارید که به هر دلیلی مجبور هستید زیاد سراغ آن بروید، می‌توانید یکی دو نسخه کپی یا رونوشت از آن تهیه کنید تا کتاب اصلی تا جای امکان دست‌نخورده باقی بماند.
۶. فرستادن کتاب‌های کم‌یاب و ظریف به صحافی
اگر کتابی کم‌یاب و ارزشمند در اختیار دارید که به هر دلیلی در گذر سالیان آسیب دیده و شکل‌وشمایل سابق را از دست داده است، می‌توانید آن را به صحافی بفرستید. این بهترین راهکاری است که برای نگهداری از کتاب ارزشمندتان می‌توانید انجام دهید.
بخش دوم: نکات مرتبط با نحوه مراقبت و نگهداری از کتاب در قفسه کتابخانه‌ها
۱. قراردادن کتاب‌ها در قفسه به‌صورت عمودی و کاملا صاف
کتاب‌هایی که در قفسه می‌گذارید نباید خیلی به هم چسبیده باشند یا آنکه روی یکدیگر بیفتند و به هم تکیه داده شوند. در این صورت امکان آسیب‌دیدن قسمت‌های مختلف کتاب، من‌جمله جلد و شیرازه وجود خواهد داشت.
بهتر است کتاب‌هایی که در قفسه کنار یکدیگر می‌گذارید از نظر ارتفاع و اندازه تقریبا یکسان باشند.
مدنظر قراردادن دو نکته زیر هم می‌تواند برای نگهداری از کتاب در قفسه دراین‌باره به کمک‌تان بیاید:
- می‌توان به‌جای قراردادن کتاب‌ها به صورت‌عمودی، به عنوان راهکار جایگزین، آنها را به‌شکل افقی روی یکدیگر گذاشت. البته اگر این کار را می‌کنید سعی کنید وزن روی کتاب‌ها خیلی زیاد نشود؛
- وقتی می‌خواهید کتابی را از قفسه بیرون بکشید، دو کتاب اطراف آن را کمی به داخل هل دهید و با گرفتن قسمت میانی شیرازه کتاب آن را خارج کنید. بیرون‌کشیدن کتاب با گرفتن قسمت بالایی یا پایینی شیرازه به‌مرورزمان به آن آسیب خواهد زد؛
۲. پرهیز از قراردادن کتاب‌ها در معرض تابش مستقیم نور خورشید یا هوای گرم و نامناسب
نور خورشید، گرما و رطوبت سه عامل مهمی هستند که به‌مرورزمان سبب فرسودگی صفحات و جلد کتاب‌های ارزشمند شما خواهند شد. بنابراین تا جای امکان محیطی را برای نگهداری از کتاب انتخاب کنید که از این سه عامل به دور باشد.
- رطوبت احتمال رشد کپک بر روی کتاب را دوچندان خواهد کرد. اگر در محیطی مرطوب زندگی می‌کنید و شاهد کپک‌زدن جلد کتاب بودید، با دستمالی کاملا خشک کپک‌ها را از روی جلد پاک کنید و کتاب را بین ۳۰ تا ۴۵ دقیقه زیر آفتاب بگذارید (البته بیشتر از این نشود که در این صورت ممکن است جلد کتاب رنگ‌وروی اولیه را از دست بدهد.)؛
- راهکار دیگر آن است که برای کتاب‌های ظریف و ارزشمندی که دارید جلد یا پوششی از جنس پارچه درست کنید و کتاب را در این جلدها بگذارید. همچنین می‌توانید کتاب‌های ارزشمند و قدیمی را در جعبه‌های مخصوص نگهداری از کتاب بگذارید تا از آسیب‌دیدن به‌خاطر قرارگرفتن در معرض آفتاب و رطوبت به دور بمانند.
هیچ‌گاه با پلاستیک برای کتاب‌ها جلد درست نکنید. قرارگرفتن کتاب در جلدهای پلاستیکی آن را در معرض آسیب و گزند قرار خواهد داد.
۳. مراقبت و نگهداری از کتاب با تمیزکردن آن طی روندی منظم
این نکته مهم را فراموش نکنید که هرچه هم وضعیت و شرایطی که برای نگهداری از کتاب‌ها فراهم کرده باشید ایدئال و عاری از نقص باشد، باز هم احتمال آنکه کتاب‌ها در گذر زمان فرسوده شوند و رنگ‌وروی اولیه را از دست دهند وجود خواهد داشت. بنابراین بهتر است چند وقت یک بار سری به کتابخانه شخصی خودتان بزنید و با دستمال یا پارچه‌ای تمیز و کاملا خشک کتاب‌ها را گردگیری کنید.
۴. پرهیز از قراردادن کتاب‌ها در زیرزمین، اتاق زیرشیروانی و مکان‌هایی مثل اینها
پیش‌تر اشاره شد که نور، دمای اتاق و رطوبت تأثیر بسزایی در مراقبت و نگهداری از کتاب در بلندمدت خواهند داشت. عده‌ای عادت دارند کتاب‌های قدیمی و بعضا ارزشمندشان را، که دیگر سروکار چندانی با آنها ندارند، به قفسه‌هایی در زیرزمین یا مکانی مثل آن منتقل کنند.
انجام این کار را به هیچ عنوان توصیه نمی‌کنیم؛ چون معمولا چنین فضایی یک یا چند عامل، از عوامل ذکرشده را ندارد. این‌گونه مکان‌ها یا خیلی گرم هستند، یا رطوبت زیادی دارند، یا برعکس خیلی خشک و سرد هستند. هیچ‌یک از این شرایط برای نگهداری از کتاب مساعد نیست.
در پایان
چه اهل کتاب و کتاب‌خوانی باشید یا نه، باید بدانید که کتاب‌ها جزء دارایی‌های ارزشمند بشری هستند و شاید تنها چیزهایی باشند که با کمک آنها بتوان واقعا دانش، تجربیات و احساسات فاخر و گران‌بهای انسانی را از نسلی به نسل دیگر منتقل کرد. با رعایت مطالب و نکاتی که در این مطلب راجع‌بهشان خواندید، می‌توانید کتاب‌های کاغذی ارزشمندتان را در حالت و فرم ایدئال نگه دارید و تا سالیان سال، کتابخانه‌ای کامل و جامع برای خود و فرزندان‌تان داشته باشید. شاید کودکی با نگاه به کتاب‌هایی که تمیز و مرتب در قفسه گذاشته‌اید، انگیزه و اشتیاقی پیدا کند برای آنکه بیشتر راجع‌به تاریخ و فرهنگ ملت خود و جهانیان بداند و مجالی برای تبدیل‌شدن به انسانی بهتر و وارسته‌تر پیدا کند.
شما بگویید
نظر شما چیست؟ فکر می‌کنید نکات و توصیه‌های ذکرشده در مطلب تا چه اندازه برای مراقبت و نگهداری از کتاب نتیجه‌بخش خواهند بود؟ اصلا موافق با نگه‌داشتن کتاب‌های کاغذی در خانه هستید یا فکر می‌کنید نسخه‌های الکترونیکی جایگزین مناسبی برای این‌دست کتاب‌ها هستند؟
شما برای نگهداری از کتاب‌های ارزشمندتان چه کارهایی انجام می‌دهید و چه راهکارهایی را توصیه می‌کنید؟
اگر مایل باشید می‌توانید در قسمت «ارسال دیدگاه» نظرات خود را با ما و مخاطبان و خوانندگان در میان بگذارید که برای‌مان بسیار ارزشمند خواهند بود.
