تنوع عصبی؛ نگرشی نوین به ناتوانی

چه می‌شد اگر مردم دنیا به اختلالاتی همچون ADHD، اوتیسم و ​​ناتوانی‌های یادگیری به‌چشم «تفاوت» نگاه می‌کردند نه نقص؟ چه می‌شد اگر این افراد به‌جای تلاش برای درمان و رفع این تفاوت‌ها، عملکرد مغز خود را آن‌طور که هست می‌پذیرفتند؟ این ایده جالب اساس مفهوم تنوع عصبی است که می‌گوید نباید به تفاوت‌ها به‌چشم نقطه‌ضعف نگاه کرد. همراه ما باشید تا بیشتر درباره این مفهوم صحبت کنیم.

تنوع عصبی چیست؟

افراد مختلف متفاوت فکر می‌کنند و این تفاوت تا حدی به‌خاطر اختلاف فرهنگ‌هاست، اما بخش زیادی از آن هم برمی‌گردد به «سیم‌کشی» متفاوت مغز انسان‌ها.

مفهوم تنوع عصبی یعنی قبول تفاوت عملکرد مغز انسان‌ها، تفاوتی که بین همه انسان‌ها وجود دارد و روی عملکردهای ذهنی روزانه آنها اثر می‌گذارد. این رویکرد تفاوت‌های عملکردی و رفتاری مغز را اشتباه یا مشکل‌ساز نمی‌بیند، بلکه آنها را به‌منزله تجلی طبیعی تنوع نسل بشر می‌پذیرد. با این نگرش، تنوع عصبی نتیجه تغییرات طبیعی در ژنوم انسان است و باید همچون مقوله‌‌ای اجتماعی هم‌تراز با تفاوت جنسیت، قومیت و گرایش جنسی به رسمیت شناخته شود و محترم شمرده شود.

بنا بر این نگرش، شرایطی مانند اوتیسم بخشی از وجود فرد است و تلاش برای درمانش، تلاش برای دورکردن فرد از خود واقعی اوست. به همین خاطر کسانی که این ایده را می‌پذیرند، درمان شرایطی مثل اوتیسم را کاملا رد می‌کنند و در عوض شکل‌ها متفاوت ارتباط‌سازی و خود بیانگری این افراد را همان‌طور که هست می‌پذیرند.

تاریخچه تنوع عصبی

هم‌زمان با گسترش اوتیسم، روان‌شناسان تلاش کردند به‌جای «ناهنجاری» یا «اختلال»، این عارضه را نوعی تفاوت عصبی معرفی کنند. اصطلاح تنوع عصبی برای اولین بار در سال ۱۹۹۷ توسط جامعه‌شناسی به‌اسم جودی سینگر معرفی شد که خود با اوتیسم دست‌و‌پنجه نرم می‌کرد و هدفش آگاهی‌بخشی عمومی در خصوص حقوق جامعه مبتلایان به اوتیسم بود. اگرچه این اصطلاح ابتدا فقط برای افراد مبتلا به اوتیسم به کار می‌رفت، بعدها برای توضیح عارضه‌های دیگر مثل بیش‌فعالی یا نارساخوانی هم استفاده شد.

نوروتیپیک چیست؟

نوروتیپیک (Neurotypical) یعنی «معمولی‌بودن از نظر عصب‌شناختی» که معرف افرادی با رفتار مغزی استاندارد و رایج است. قبل از آنکه مفهوم تنوع عصبی مطرح شود، جامعه افراد نوروتیپیک را با برچسب «عادی» معرفی می‌کرد و سایرین را دچار «ناهنجاری» می‌دانست. افراد نوروتیپیک نیازی ندارند به نحوه عملکرد مغز خود و تجلی آن در رفتارهایشان فکر کنند، چون مثل اکثریت جامعه عمل می‌کنند. حتی بسیاری از آنها در تمام طول عمر خود متوجه نوروتیپیک‌بودنشان نمی‌شوند.

البته این تعریف از ساختار مغزی کاملا مبهم و نامفهوم است، چون هیچ‌کس نمی‌تواند استاندارد مشخصی برای فعالیت‌های مغزی انسان در نظر بگیرد و محدوده‌ای برای «عادی‌بودن» تعریف کند.

نورودیورجنت چیست؟

نورودیورجنت به افرادی اطلاق می‌شود که پیکربندی عصبی غیرمعمول دارند و عملکرد مغزی‌شان درست نقطه مقابل افراد نوروتیپیک است. معروف‌ترین انواع نورودیورجنت عبارت‌اند از:

• اوتیسم؛
• سندرم آسپرگر؛
• دیسکلکولیا؛
• خوانش‌پریشی (دیسلکسیا)؛
• اختلال هماهنگی رشد (DCD)؛
• صرع؛
• هایپرلکسیا؛
• دیسپراکسیا؛
• اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)؛
• سندرم تورت (TS).

حتی چپ‌دستی، اختلالات هویت جنسی، همجنس‌گرایی، دوجنس‌گرایی و بی‌جنس‌گرایی در این دسته قرار می‌گیرند.

در گذشته این شرایط مشکل تلقی می‌شدند، اما امروزه با توجه به درک بهتر تنوع عصبی، راه‌های مناسب‌تری برای مدیریت این تفاوت‌ها معرفی شده‌اند و حتی برخی از آنها مفید در نظر گرفته می‌شوند. مثلا ممکن است قدرت درک یا خلاقیت فرد را چندین برابر افزایش دهند یا انگیزه و اشتیاق فرد را زیاد کنند. حتی خصلت تکانشگری این افراد را می‌توان مزیت دانست، چون به‌راحتی حرف‌هایی می‌زنند که دیگران از گفتنشان واهمه دارند.

تفاوت نوروتیپیک و نورودیورجنت در یک نگاه

با توجه به توضیحات ۲ بخش قبلی، تفاوت‌های نوروتیپیک و نورودیورجنت را می‌توان در جدول زیر خلاصه کرد:

اثرات درک مفهوم تنوع عصبی بر اجتماع

زمانی که جامعه تنوع عصبی را بپذیرد، همه افراد نوروتیپیک و نورودیورجنت از اثرات این درک جمعی بهره‌مند می‌شوند. درک این مفهوم به ما می‌آموزد به‌جای تعیین «درست» و «غلط»، با آغوش باز توانمندی‌های متفاوت انسان‌ها را بپذیریم. این یعنی بهره‌گیری کامل از نقاط‌ قوت منحصر‌به‌فرد افراد نورودیورجنت که نتایج خوبی هم به‌ دنبال دارد، از جمله:

• آزادی عمل کامل فرد نورودیورجنت برای انجام کارها به‌روش خاص خودش؛
• آموزش مفهوم تنوع عصبی به کارکنان ادارات یا دانش‌آموزان مدارس؛
• اجرای شیوه‌های استخدام یا تدریس مناسب افراد نورودیورجنت.

افراد نورودیورجنت هنوز در جامعه با انگشت‌هایی اشاره‌گر مواجه‌اند که زندگی را برای آنها سخت می‌کنند. هرچه این تفاوت‌ها را بیشتر بشناسیم و مفهوم تنوع عصبی را بهتر درک کنیم، بهتر می‌توانیم طرز تفکرمان درباره این افراد و رفتارمان با آنها را تغییر دهیم.

تنوع عصبی در مدرسه