به قدیمی‌ترین و اولین خاطراتی که از کتاب‌خواندن دارید، برگردید. چه چیزی را به خاطر می‌آورید؟ آیا آن کتاب یا داستان در شما حس ماجراجویی و اکتشاف برانگیخته بود و یا باعث شده بود که باور کنید شکست‌ناپذیرید؟ آیا کتاب پاسخ‌هایی برای سؤالات بی‌شمار شما از دنیای اطرافتان داشت؟ چه احساس و تصویری را به یاد می‌آورید؟ کتاب‌ها درهای زیادی به روی کودکان می‌گشایند و کتاب‌های علمی کمک می‌کنند که دنیا، با تمام پیچیدگی‌هایش، برایشان دست‌یافتنی شود. کافی است با تلفیق علاقه کودک به محیط اطراف خود و انتخاب بادقت کتاب و درپیش‌گرفتن راهکارهای مناسب جهت مشارکت خود کودک در یادگیری، درهای جدید‌تری به روی او بگشاییم و دنیایی از فرصت برای لذت‌بردن از یادگیری برای کودک فراهم کنیم. در این مقاله، از راه‌های انتخاب بهترین کتاب‌ها برای کودکان می‌گوییم تا بتوانید مهارت‌های کودکتان را تقویت کنید. با ما همراه باشید.
کتاب‌های عالی می‌توانند خاطرات شگفت‌انگیزی را برای فرزندان خردسال زندگی شما رقم بزنند. یک کتاب خوب، اطلاعاتی درمورد زندگی روزمره، علایق و کنجکاوی کودک و به‌طورکلی درمورد جهان ارائه می‌دهد. به همین دلیل کتاب‌هایی که با واقعیت‌های علم و زندگی در تضاد باشند، مورد استقبال قرار نمی‌گیرند. هرقدر هم که تصاویر زیبا و شخصیت‌پردازی‌های زیبا داشته باشند، باز هم اگر با واقعیتی که کودک از اطراف خود می‌بیند مغایر باشند، نمی‌توانند علاقه کودک را به خود جلب کنند.
در ادامه، طی دو مرحله، مسیر انتخاب بهترین کتاب‌ها برای تقویت مهارت‌های کودکان را توضیح می‌دهیم. در هر مرحله، پیشنهادهایی آمده است که می‌توانید از آنها کمک بگیرید.
مرحله اول: به کتاب‌های تعاملی فکر کنید
هرچند بسیار وسوسه‌انگیز به نظر می‌رسد اما متأسفانه یا خوشبختانه نمی‌توانید دانش را به مغز کودکتان بریزید. او باید خودش به درک درستی از علم و دانش برسد. با این حساب، باید به‌دنبال کتاب‌هایی باشید که مانند یک مربی برای کودک باشند، یا دست‌کم در هنگام خواندن باعث شوند که کودک سؤال‌هایی را بپرسد. ربطی ندارد که کودک کتاب علمی می‌خواند یا کتاب داستان؛ باید برای او سؤال‌هایی ایجاد شود که یا با خواندن کتاب به پاسخ آنها برسد و یا این فرصت را به او بدهید که آنها را از شما بپرسد.
تقویت مهارت مشاهده
امروزه حتی معلمان علوم تجربی هم سعی می‌کنند درباره «شیوه‌ها» و «مهارت‌های اکتشاف» صحبت کنند و مستقیم به علم و اکتشافات نپردازند. اولین مهارت برای کودکان، مشاهده است. تصاویر و متن‌های موجود در یک کتاب باید بتواند فرصتی را برای او فراهم کند تا جلوی آنچه در صفحه می‌بیند، توقف کند، مشاهده کند و به کشف چیز‌های جدید برسد.
کتاب‌هایی به کودک کمک می‌کنند که بخش‌هایی از آنها منجر به ایجاد پرسش‌هایی می‌شوند، مانند «چه رنگ هایی را می‌بینید؟» یا «برای توصیف غروب از چه کلماتی استفاده می‌کنید؟» با تشویق کودکان به مشاهده و تفسیر مشاهدات خود، چنین کتاب‌هایی به توسعه مهارت واژگان، ارتقای مهارت صحبت‌کردن و مهارت‌های تفکر نقادانه کمک می‌کنند. تحقیقات نشان می‌دهد که همه این مهارت‌ها، اگر در کودکی فرا گرفته شوند، در ادامه، مسیر همواری برای موفقیت‌های فرزندانمان ایجاد خواهند کرد.
مثلا در کتاب به پیش! بگرد و پیدا کن – نگاه کن. پیدا کن. یاد بگیر از تصاویر جذاب و هدفمندی استفاده شده است که به تقویت مهارت‌های بینایی و شناختی کودک کمک می‌کند.
تقویت مهارت پرسشگری
«پرسشگری» روش دیگری است که در کودکان باید تقویت شود. هر پدر و مادری این را تأیید می‌کند که بیشتر کودکان به‌خصوص قبل از دبستان هر روز سؤالات بی‌شماری می‌پرسند. معمولا این سؤال‌ها با چرا و چطورهای بعدی ادامه پیدا می‌کند. کودک از این موضوع خسته نمی‌شود و این دقیقا همان جایی است که یادگیری شروع می‌شود. اما باید این را در نظر بگیرید که برای افزایش مهارت و دانش، کودک باید ترغیب و تشویق شود که سؤال‌هایی عمیق‌تر از «چرا» و «چگونه» بپرسد، سؤال‌هایی که جنبه‌های مهمی از رشد فکری کودک را در بر می‌گیرد. این مهارت می‌تواند فرصتی برای تبدیل کودکمان به یک محقق در آینده شود: یعنی از صفحات یک داستان پا را فراتر بگذارد و به واقعیت وارد شود.
کتاب‌هایی می‌توانند این نقش را ایفا کنند که درمورد طبیعت و محیط اطراف، موضوعاتی برای پرسش ایجاد کنند، مثلا شمارش گلبرگ‌ها، نحوه رشد گیاه، فاصله ستاره‌ها و… . در این باره، کتاب «چراهای شگفت‌انگیز گیاهان» می‌تواند کودک را به سمت پرسش‌های عمیق‌تری هدایت کند.
هنگامی که یک کتاب درمورد یک موضوع مشخص و پیچیده علمی (مثلا اعداد فیبوناچی) نوشته شده است، تصاویر کتاب می‌توانند کودک را به مشاهده گونه‌هایی از گل‌ها با گلبرگ‌های متفاوت مشغول کرده و جذب کنند.
مثال دیگر کتاب دایرةالمعارف اختراعات است. این کتاب برای کودکان، داستان لحظه‌هایی را تعریف می‌کند که باعث تحول جهان شده است؛ از لحظه‌ای می‌گوید که یک پرسش کوچک باعث شکل‌گیری ایده‌ای طلایی می‌شود و درنهایت، به اختراعی تبدیل می‌شود که زندگی را برای بشریت راحت‌تر می‌کند.
تقویت مهارت داستان‌گویی
در ادبیات، به ارتباط داستان با زندگی واقعی، «تمثیل» (Text to World connections) می‌گویند. در تمثیل، از کودکان می‌خواهند چیزی را که در داستان و کتاب خوانده‌اند یا می‌شنوند، با مثالی از تجربیات خود بازتعریف و بازگو کنند. این شیوه با جملاتی مانند «این همان قضیۀ…» یا «این مانند آن دفعه است که …» به کودک اجازه می‌دهد که دانسته‌ها و تجربیات خود را مرور کند و داستان را با واقعیت تطبیق دهد. حتما نباید کودک سؤال بپرسد؛ والدین یا مربی کودک هم می‌توانند در این مرحله کمک کنند و با طرح سؤالاتی از این دست، مکالمه را ادامه دهند.
در کتاب به دمم نگاه نکن نویسنده سه پایان متفاوت برای داستان در نظر گرفته و از کودک می‌خواهد که پایان چهارم را خودش خلق کند. این‌گونه، اول خلاقانه فکر کردن را به کودک آموزش می‌دهد و سپس از او می‌خواهد خلاقیت خود را به کار گیرد و پایانی متفاوت برای داستان بنویسد.
تقویت مهارت استدلال
هنگامی که بزرگ‌سال درمورد متن کتاب از کودک سؤال می‌کند، مهارت ویژه‌ای به نام «استدلال» در کودک بیدار می‌شود و شروع به تقویت‌شدن می‌کند. می‌دانید که کودکان معمولا بحث و گفت‌وگو با دیگران را دوست دارند، به‌ویژه بحث با والدین خود درمورد «مسائلی که به آنها اعتقاد دارند» یا «فکر می‌کنند». ازآنجاکه رشد مهارت‌های «پرسشگری» و «تفکر فرایندی» از اهمیت زیادی برخوردار است، والدین می‌توانند راهنمایی لازم برای شکوفایی این استعداد طبیعی کودک خود را فراهم کنند. به این منظور باید کتاب‌هایی را برای کودک خود انتخاب کنید که بتوانید درمورد آنها چنین سؤال‌هایی را بپرسید: «تو چه فکر می‌کنی؟» و درادامه، «دلیل تو برای این موضوع چیست؟».
فراموش نکنید که برای کودکان خردسال، هر دلیلی شدنی است؛ پس به آنها سخت نگیرید و دنبال دلیل منطقی نباشید. مهم این است که کودک مهارت «استدلال» را در خود تقویت کند.
مرحله دوم: واقع‌گرا باشید
کدام کودک است که نمی‌خواهد به ماه برود؟ یا نمی‌خواهد دایناسورسواری کند؟ راستش شاید برخی از بزرگ‌سالان هم همین آرزو را داشته باشند، اما متأسفانه باید بگویم که موشک‌ها بسیار کمیاب‌اند و در دسترس ما نیستند، و دایناسورها هم منقرض شده‌اند. برای کودک ما داستان یک حشرۀ کوچک به‌مراتب جذاب‌تر از اقوام ماقبل تاریخ است؛ البته این به این معنی نیست که کتاب‌های تخیلی و تاریخی را نخوانیم. موضوع، تقویت مهارت‌های پایه‌ای در کودک است که ازطریق کتاب‌هایی با موضوعات واقعی شکوفاتر خواهد شد.
به این نکته دقت کنید که کتاب‌های مناسب برای رشد مهارت‌های کودکانمان لزوما کتاب‌های علمی نیستند. کتاب‌های داستانی و به‌طورکلی هر کتابی که بتواند پرسشگری، استدلال و تفکر را در کودک ما بیدار کند، کتاب خوبی خواهد بود. از طرف دیگر، نکاتی که در بالا مطرح شد به این معنی نیست که تخیل و داستان‌های فانتزی نقشی در رشد کودک ندارند. پرورش تخیل در کودک امری حیاتی است؛ همچنین، ادبیات فانتزی جذاب است و بیشتر والدین تمایل به خرید این نوع کتاب‌ها دارند. مهم این است که کودکان در استفاده از ادبیات واقع‌گرایانه و ادبیات فانتزی و تخیلی، تعادل داشته باشند.
ادبیات واقع‌گرایانه برای کودکان دبستانی
کتاب «نیوتن و من» داستانی درباره یک پسر و سگ دوست‌داشتنی‌اش است. نیوتن درحالی‌که با سگ خود بازی می‌کند و فعالیت‌هایی مانند پرتاب توپ، کشیدن واگن اسباب‌بازی و سوارشدن بر دوچرخه را انجام می‌دهد، قوانین نیرو و حرکت را کشف می‌کند. ازآنجاکه تجربیات مشابهی برای تمام کودکان هنگام بازی رخ می‌دهد، این کتاب به‌راحتی آموزش‌های مؤثری را برای کودک به همراه خواهد داشت.
کتاب دیگری که به کودک کمک می‌کند که علم را واقعی‌تر لمس کند، کتاب «بدن و واکنش‌هایش» است. این کتاب ازسویی به کودکان فعالیت‌های روزمره‌‌شان مانند بادکردن بادکنک، سوار دوچرخه شدن، خندیدن و… را یادآوری می‌کند و از سوی دیگر، با نشان‌دادن تصاویری از ماهیچه‌ها و همچنین تصاویر کودکان در هنگام انجام حرکت‌های مشخص، شناخت خوبی از بدن انسان را برای آنها ایجاد می‌کند.
کتاب‌هایی را انتخاب کنید که بعد از خواندن‌شان هم کودکان را مشغول نگه دارند
کودکان هنگام کتاب‌خواندن سؤال‌هایی برایشان ایجاد می‌شود و گاهی پاسخ آن سؤال‌ها را در همان کتاب می‌یابند. بهتر است که بعد از پایان کتاب نیز همچنان درگیر با موضوع آن باشند. مثلا کتابی درباره سایه‌ها، بعد از پایانش، کودک را تشویق می‌کند که با چراغ‌قوه بازی کند و موضوع سایه تا مدت‌ها در ذهن کودک تازه و جدید باقی خواهد ماند. گاهی اوقات لازم نیست که حتما درگیری با موضوع کتاب بعد از پایانِ خواندنش، در یک جهت مشخص باشد؛ مهم این است که کودک بعد از خواندن داستان کتاب، موضوعی برای پیگیری و دنبال‌کردن داشته باشد.
برای تکمیل و هدایت آموخته‌های کودک از کتاب، می‌توانید یک اسباب‌بازی مرتبط و یا مدادرنگی و کاغذ در اختیار او قرار دهید. تصویرسازی و نقاشی پس از خواندن کتاب به تثبیت آموخته‌هایش کمک بسیاری خواهد کرد.
کتاب «روباه قرمز سلام» کتابی است که، همراه با قصه، رنگ‌ها را به کودکان آموزش می‌دهد و بعد از آن، کودک شما با نگاه‌کردن به اطراف می‌تواند رنگ‌ها را پیدا کند یا در نقاشی‌هایش از رنگ‌های جدید و خلاقانه استفاده کند.
آیا شنیدن کتاب برای کودک جذاب است؟
شنیدن بسیاری از کتاب‌ها بسیار جذاب‌تر از خواندن آنهاست. کتاب‌هایی که با شعر همراه هستند برای کودکان بهترین فرصت هم‌زبانی با بزرگ‌سالان را فراهم می‌آورند. شاید ندانید که برخی از کتاب‌های شعر، که جوایز مهمی هم دریافت کرده‌اند، کتاب‌های علمی نیز بوده‌اند. کودک دوست دارد جملاتی را تکرار کند؛ پس این بهترین فرصت است که دانستنی‌های علمی را برای او بخوانید تا با شنیدن آنها نه‌تنها از داستان و شعر جدید لذت ببرد، بلکه با مطالب علمی جدیدی هم آشنا شود.
آیا کتاب انتخابی ماندگار است؟
اولین تصویری که از کودکان خردسال هنگام کتاب‌خواندن سراغ داریم، وقتی است که کودک در کنار بزرگ‌سالی که مشغول مطالعه است، نشسته است و به کتاب او نگاه می‌کند. در بهترین کتاب‌ها، همان‌طور که گفته شد، ممکن است نکاتی نهفته باشد که در کودک پرسش ایجاد کند؛ اما کتاب‌هایی بی‌نظیر هستند که کودک دوباره و گاهی بارها به آنها مراجعه می‌کند؛ نه‌تنها به این دلیل که کودک آن داستان‌ها را دوست دارد (شاید حتی داستان را حفظ شده باشد) بلکه به این دلیل که همچنان در جست‌وجوی اطلاعاتی جدید یا تصویری پنهان یا تجربه‌ای متفاوت است. کتاب‌های ماندگار کتاب‌هایی هستند که گذر زمان، آنها را قدیمی نمی‌کند.
بهترین کتاب‌ها برای کودک شما کتاب‌هایی هستند که رویشان مثلا لکه شکلات یا آدامس چسبیده است. آن لکه‌ها هنگام خرید کتاب وجود ندارند، اما وقتی کودک شما کتاب را به‌عنوان همراهی باارزش کنار خود نگاه می‌دارد و بارها به آن مراجعه می‌کند، چنین لکه‌هایی ایجاد می‌شوند. این شواهد بصری به شما می‌گویند که انتخاب درستی داشته‌اید و کتاب خوبی برای او خریده‌اید.
