تحقیق و توسعه چیست و چه جایگاهی دارد

تحقیق و توسعه که تا قبل از سال‌های آغازین قرن ۲۰ هیچ سخنی از آن نبود، از آن زمان تاکنون در تمام دنیا در مرکز توجه صنایع گوناگون قرار گرفته است. مفهوم تحقیق از زمانی که علم شکل گرفته همراه آن بوده است اما توسعه، که ارتباط تنگاتنگی با تحقیق دارد و به دنبال آن می‌آید، تا پیش از دهه‌ی ۱۹۵۰ شناخته‌شده نبود. بیشتر فرایندهای تولید صنعتی با تحقیق و توسعه آغاز می‌شوند. نوآوری‌هایی که به خلق محصولات و فرایندهای جدید ختم می‌شوند اغلب نتیجه‌ی تحقیق و پژوهشی است که از یک ایده‌ی آزمایشگاهی ریشه می‌گیرد و پس از تولید آزمایشی، شروع و ساخت فرایند جدید به تولید انبوه می‌رسد و به بازار معرفی می‌شود. پایه‌ و اساس نوآوری، اختراع است؛ ممکن است این نوآوری در راستای یک اختراع جدید باشد که نیاز بخش‌ عمده‌ای از بازار را تأمین می‌کند. اختراعات نتیجه‌ی تحقیق‌ به مفهوم بررسی دقیق، متمرکز و پیوسته همراه با آزمون و خطا هستند. در اواسط قرن بیستم، تحقیق به دو زمینه‌ی بنیادی یا کاربردی تقسیم شد. تحقیق بنیادی کاری است که علم‌پژوهان یا دیگر افراد علاقه‌مند تنها با هدف آشکار کردن اسرار طبیعت انجام می‌دهند و هیچ هدف آگاهانه‌ی دیگری از این کار ندارند. در برنامه‌های تحقیق‌ و توسعه‌ی امروزی، تحقیق بنیادی یا خالص، به تمامی خالص نیست و هدف جامع‌تری مثل بررسی حد و مرز علم و فناوری برای پاسخگویی به مشکلات موجود در صنایع و زمینه‌های مختلف، دارد. تحقیقات انجام شده درباره‌ی دستکاری ژن‌ها و همسان‌سازی نمونه‌هایی از تحقیقاتی است که در آزمایشگاه‌های شرکت‌های داروسازی با چنین هدفی انجام می‌شود. در تحقیق کاربردی، یافته‌های حاصل از تحقیق بنیادی به مرحله‌ی بهره‌برداری برای تأمین نیازها می‌رسد و در مرحله‌ی توسعه، اقدامات ضروری برای تولید محصول جدید یا بهبودیافته انجام می‌گیرد. در اروپا، ایالات متحده و ژاپن مفهوم در هم تنیده‌ی تحقیق و توسعه، بخش مهمی از طرح‌های اقتصادی در بخش دولتی و نیز بخش خصوصی است.

پژوهشکده‌های شرکتی

پژوهشکده‌های شرکتی شامل ۳ دسته هستند:

• پژوهشکده‌های تحقیق
• پژوهشکده‌های توسعه
• پژوهشکده‌های تست و آزمون

آزمایشگاه‌های تحقیق و پژوهش که هم تحقیق بنیادی و هم کاربردی را انجام می‌دهند به شرکت به عنوان یک کل (و نه به بخش‌ها و قسمت‌های مجزای آن) خدمت می‌کنند. این آزمایشگاه‌ها که ممکن است دور از بخش‌های دیگر شرکت مستقر شوند معمولا به بالاترین مدیران و حتی شاید تنها به هیئت مدیره گزارش می‌دهند. آزمایشگاه‌های شرکت AT&T یکی از نمونه‌های برجسته‌ در این زمینه هستند. ترانزیستورها و سیم‌های چندلایه، روش‌های پیشروی ارتباطات ماهواره‌ای و بسیاری از نوآوری‌های کامپیوتری در این آزمایشگاه‌ها متولد شدند. وظیفه‌ی آزمایشگاه‌های توسعه به طور مشخص پشتیبانی از فرایندها و خطوط تولید است، زیر نظر بخش تولید و بازاریابی کار می‌کنند و معمولا در همسایگی بخش‌های مربوط به تولید قرار دارند. آزمایشگاه‌های توسعه، مشکلاتی را که بخش‌های مختلف شرکت با آن مواجه می‌شوند رفع می‌کنند و اغلب رابطه‌ی نزدیکی با کارکنان بخش تولید، بازاریابی، تبلیغات، فروش و دیگر بخش‌های مرتبط با فرایند‌ها و محصولات دارند. آزمایشگاه‌های تست به طور کلی در خدمت یک شرکت، گروهی از شرکت‌ها یا تنها یک بخش تولیدی هستند و مسئولیت نظارت بر کیفیت خروجی‌ها را به عهده دارند. این کار معمولا نیازمند تحلیل‌های فیزیکی، شیمیایی و فلزشناسی مواد تولیدی و همچنین بررسی گام به گام تمامی مراحل فرایند است. برخی از این آزمایشگاه‌ها زیرمجموعه‌ی بخش تولید قرار می‌گیرند ولی بیشتر شرکت‌ها جایگاه مستقلی برای آنها در نظر می‌گیرند.

پژوهشکده‌های دولتی

الگوی مورد استفاده در کشورهای مختلف متفاوت است. مثلا در ایالات متحده، پژوهشکده‌های دولتی معنا ندارند؛ آنها تحقیق و توسعه را در زمینه‌های مختلف حتی پژوهش‌های نظامی را، بر مبنای رقابت‌پذیری و قیمت بهتر به شرکت‌های خصوصی واگذار می‌کنند. مهم‌ترین علت این کار باور به این اصل است که تحقیق و توسعه باید در نزدیک‌ترین موقعیت به جایی باشد که در نهایت محصول آنجا تولید می‌شود. البته موارد استثنا هم وجود دارند. مثل: سازمان ملی استاندارد که وظیفه‌ی نظارت بر موانع، تعیین سطح استاندارد و استانداردسازی را به عهده دارد. مثال دیگر پژوهشکده‌های تحت حمایت وزارت کشاورزی هستند که در واقع حمایت دولت از رشته‌ای است که تحقیق و توسعه در آن ضروری است اما صنعت مربوط به آن از سرمایه‌ی مالی و امکانات کافی برای این کار برخوردار نیست. پشتیبانی پیوسته در این زمینه منجر به نتایجی می‌شود که نه تنها برای کشاورزان بلکه برای همه‌ی مردم کشور مفید و سودمند است. یکی دیگر از انواع پژوهشکده‌های دولتی، پژوهشکده‌های مربوط به سازمان انرژی اتمی و زیرمجموعه‌های آن است. فرصت‌ها و تهدیدهای موجود در این رشته و خطرات پنهان در ماهیت چنین رشته‌ای، باعث می‌شود سپردن آن به بخش خصوصی منطقی نباشد. بنابراین اختصاص بودجه و نظارت دقیق بر اهداف، پیشرفت‌ها و زمان‌بندی‌ها، توسط خود دولت صورت می‌گیرد. یک نمونه‌ی مشابه در چنین موقعیتی، سازمان هوا و فضای آمریکا (ناسا) است؛ اگرچه کارهای جزئی تحقیق و توسعه به شرکت‌های خصوصی واگذار می‌شود اما دولت، نظارت جامعی بر آنها دارد و بیشتر کارهای مهم به طور انحصاری توسط سازمان مرکزی ناسا انجام می‌شود. ممکن است کشورهای دیگر سیاست متفاوتی در پیش بگیرند. در انگلستان زنجیره‌ای از پژوهشکده‌های دولتی در زمینه‌ی نیازهای نیروهای مسلح تحقیق می‌کنند و نتیجه‌ی تحقیقات بنیادی و کاربردی آنها سلاح و فنون جدید نظامی است. این پژوهشکده‌های دولتی نقش چشمگیری در مذاکره و نظارت بر بخش‌ خصوصی برای واگذاری قراردادهای توسعه و تولید نهایی این تجهیزات دارند. البته انگلستان از مؤسسات خصوصی هم حمایت می‌کند. مؤسساتی مانند پژوهشکده ملی مهندسی که در انتخاب پروژه‌های تحقیقاتی‌اش آزاد است و یافته‌های آن برای صنعت مربوطه سودمند است و در اختیار عموم قرار می‌گیرد. دولت انگلستان با انجمن‌های تحقیقاتی و بخش خصوصی در ارتباط است و سعی می‌کند برای تحقیق و توسعه بر موضوعاتی که به آنها کم توجهی شده، تمرکز کند. در آلمان مانند انگلستان تحقیقات نظامی و دفاعی را دولت به عهده می‌گیرد. با این تفاوت که بخش تحقیقات نظامی آلمان کوچک‌تر است. بیشتر تحقیقات به مؤسسات پژوهشی وابسته به دولت واگذار و پژوهش‌های کمی به بخش خصوصی سپرده می‌شود، اغلب تنها در مراحل پایانی توسعه به مؤسسات خصوصی مراجعه می‌شود. در ژاپن زنجیره‌ای از پژوهشکده‌ها در خدمت نیازها و خواسته‌های دولت هستند و با انجمن‌های تحقیقاتی همکاری کرده و به صنایع مختلف خدمت می‌کنند. پژوهشکده‌های نظامی و دفاعی خود تحقیقات مهم و اساسی را به عهده می‌گیرند و مسئولیت تصویب قراردادها با بخش خصوصی نیز بر عهده‌شان است. فرانسه هم شرایط مشابهی دارد اما پژوهشکده‌های دولتی در فرانسه وجود دارند و بیشتر کارهای تحقیق و توسعه توسط مؤسسات خصوصی و انجمن‌های تحقیقاتی انجام می‌شود. با وجود تفاوت‌های سازمانی، تحقیق و توسعه با حمایت و پشتیبانی دولت‌ها در بیشتر کشور‌ها توجه روز افزونی را جلب می‌کند. اغلب تعدادی از مسئولین یا ادارات دولتی، با جامعه‌ی علمی در ارتباطند و قراردادهای تحقیق و توسعه را به گونه‌ای که با توجه به منابع ملی موجود برای تمام مردم سودمند باشند، توزیع می‌کنند. فارغ از اینکه برخی کارها در پژوهشکده‌های دولتی زیر نظر مستقیم دولت انجام می‌شود و برخی کارهای تحقیق و توسعه‌ به بخش‌ خصوصی سپرده می‌شود، در هر صورت حمایت دولت بسیار مهم است. حتی در آمریکا که پژوهشکده‌های دولتی محدود هستند، بیشتر قراردادهای تحقیق و توسعه با مؤسسات تحقیقاتی مربوط به دولت است.

پژوهشکده‌های مستقل

مفهوم پژوهشکده‌ی مستقل، به معنای پژوهشکده‌ای که تحقیق می‌کند و نتایج به دست آمده را به دیگران می‌فروشد، توسط موسسه ملون (Mellon Institute) در پیتسبورگ و پیش از جنگ جهانی اول شکل گرفت. این پژوهشکده‌ها با مشکل بزرگی مواجه‌اند و آن این است که بسیاری از تحقیق‌ها به نتایج ملموسی نمی‌رسند یا برای رسیدن به نتیجه به زمانی طولانی نیاز دارند، بنابراین قانع کردن مشتریان به اینکه در مقابل پولی که می‌پردازند خروجی باارزشی نصیب‌شان می‌شود دشوار است. با این حال مؤسسات گوناگونی مانند کلمبوس، اُهایو، موسسه‌ی تحقیقاتی استنفورد و منلو پارک (Menlo Park) توانسته‌اند در این زمینه به موفقیت‌های چشمگیر برسند. این مؤسسات که از کارشناسانی با استانداردهای حرفه‌ای بالا در رشته‌های مختلف بهره می‌برند بر مبنای توانایی‌ها و زمینه‌ی کاری‌شان و با قیمت‌های قابلِ‌مذاکره روی موضوعات گوناگون مطالعه می‌کنند و بررسی‌های مختلفی انجام می‌دهند. این مؤسسات اغلب الزامی به سودآوری ندارند و تنها کافی است از عهده‌ی هزینه‌های‌شان بر بیایند. نوع دیگر مؤسسات تحقیقاتی توسط شرکت آرتور لیتل (Arthur D. Little) خلق شد که در پی اهداف مالی و به دنبال کسب سود از منابع‌شان هستند. در اروپا تنها یک یا دو نمونه‌ی موفق از چنین مؤسساتی وجود دارد که آنها هم قابل مقایسه با مؤسسات آمریکایی نیستند. پژوهشکده‌های کوچک زیادی در سراسر دنیا مشغول ارائه‌ی خدمات تخصصی تحلیلی، طیف‌شناسی، فلزشناسی و سایر خدمات مشابه به صنایع هستند. مشتریان آنها شرکت‌هایی هستند که خود به تنهایی از عهده تحقیق و توسعه بر نمی‌آیند؛ که البته در گذر زمان باید یاد بگیرند در این زمینه خودکفا شوند چون در غیر این صورت محکوم به شکست خواهند بود. با این حال ظهور شرکت‌ها و کسب‌وکارهای جدید و افزایش روزافزون نیاز به درک مفاهیم فنی جدید در شرکت‌های استقراریافته‌ی موجود منجر به افزایش آهسته اما پیوسته‌ی تعداد پژوهشکده‌های مستقل شده است.

انجمن‌های تحقیقاتی

بخش‌ مهمی از تحقیق و توسعه در اروپا و ژاپن توسط انجمن‌های تحقیقاتی صورت می‌گیرد. اغلب این سازمان‌ها در یک زمینه‌ی خاص فعالیت می‌کنند مثل انجمن تحقیقاتی صنایع شیشه‌ی انگلستان، موسسه‌ی نفت فرانسه، موسسه‌ی مَکس پلانک دوسلدورف مربوط به صنعت آهن و موسسه‌ی تحقیقات پارچه در یوکوهومای ژاپن. این انجمن‌ها معمولا به موضوعات و مسائل درازمدت صنعت می‌پردازند اما در صورت نیاز به رفع مشکلات و موانع فنی اضطراری که فراتر از توانایی‌های کارکنان و دست‌اندرکاران محلی است هم کمک می‌کنند.

پژوهشکده‌های دانشگاهی

پژوهشکده‌های دانشگاهی، به تمامی در انتخاب زمینه‌ی تحقیق و کار روی موضوعات مورد علاقه‌شان آزاد هستند اما در عمل همیشه برای برقراری ارتباط با صنعت تلاش می‌کنند و مایلند نتایج تحقیقات‌شان کاربرد عملی داشته باشد. در سوی مقابل، کارشناسان صنعتی علاقه‌مند به استفاده از تحقیقات پیشرفته‌ی دانشگاهی هستند. نتیجه‌ی چنین تمایلی، تعامل پیوسته‌ی دانشگاه‌ها و صنایع گوناگون است؛ صنایع مشکلات و موانع را معرفی می‌کنند و با تامین هزینه‌ها از نتایج تحقیقات دانشگاه‌ها و مشاوره‌ی آنها استفاده می‌نمایند. ‌همچنین دولت‌ها می‌توانند با تامین مالی دانشگاه‌ها، نقش حمایتی مؤثری در تحقیق درباره‌ی زمینه‌های مختلف داشته باشند.

نقش دولت‌ها

جنگ جهانی اول، اهمیت به کار گرفتن فناوری‌های پیشرفته‌ را در تقویت نیروهای نظامی آشکار کرد. از آن زمان تاکنون تشویق به تحقیق و توسعه با هدف افزایش رشد اقتصادی و همچنین تقویت امنیت ملی در دستور کار دولت‌ها بوده است. این باور منجر به حمایت‌های مالی عمومی از پژوهشکده‌ها شد. در جنگ جهانی دوم، این حمایت‌ها بر تحقیق و توسعه‌ در زمینه‌های نظامی و دفاعی تمرکز داشت؛ اما پس از آن و به ویژه در سال‌های اخیر، تجهیزات نظامی چنان گسترده و پیچیده شده‌اند که نمی‌توان میان آنچه برای صنایع نظامی و آنچه که برای صنایع غیرنظامی سودمند است تفاوت چندانی قائل شد. مثلا ابزاری مانند سیستم‌های ارتباطی پیشرفته، موتور هواپیما، کامپیوترها و ژنراتورهای هسته‌ای به اندازه‌ی تجهیزات نظامی مهم شده‌اند.

پیشرو بودن شرکت‌های آمریکایی در علوم کامپیوتر و قطعات میکروالکترونیک به نوعی نتیجه‌ی تلاش‌های آن دوران است، و کیفیت بالای موتورهای پروازی انگلیسی بدون اقداماتی که در دوران جنگ جهانی اول و دوم صورت گرفته‌اند، به سختی قابل تصور بود. نمونه‌های بسیاری از این دست وجود دارد. مثلا استفاده از ماهواره‌های ارتباطی در نتیجه‌ی تحقیق و توسعه‌ی پیشران‌های راکت‌های نظامی ممکن شده است، کیفیت بهتر قطعات الکترونیکی حاصل توسعه‌ی ابزارهای ارتباطاتی با فضاپیماها است. در واکنش به این مسئله، بیشتر کشورهای صنعتی حمایت از پژوهشکده‌های خصوصی را افزایش دادند. در بیشتر کشورها قراردادهای تحقیق و توسعه‌ی دولت‌ها از تصمیمات مدیریتی برای تغییرات علمی یا فنی با این باور که نیاز به تغییر وجود دارد، ریشه می‌گیرد.

شرایط قراردادها متفاوت است. قراردادهای بر پایه‌ی «بهای‌ تمام شده به اضافه‌ی سود توافقی» از انواع رایج هستند. بر مبنای این قرارداد، ساعات کاری و مواد مصرف‌شده در تحقیق و توسعه، توسط مقام‌های نظارتی دولت محاسبه و هزینه‌ی آنها به اضافه‌ی درصدی ثابت به عنوان سود به پیمانکار پرداخت می‌شود. در مقابل قراردادهای با قیمت ثابت وجود دارند اما چون معمولا زمان لازم برای تحقیق و توسعه تا رسیدن به نتیجه مشخص و تخمین آن آسان نیست، ایراداتی به آن وارد است. روش سومی هم وجود دارد و آن ترکیب دو نوع قرارداد نام‌برده است. یعنی به عبارتی پرداخت هزینه‌ها به اضافه‌ی یک مبلغ ثابت به جای درصدی از هزینه. آنچه در این میان برای حامی قرارداد اهمیت دارد، انجام کارآمد و موثر کار است. با توجه به عدم اطمینان بالا در تحقیق و توسعه، اقتصادهای موفق به کیفیت بالا بیشتر از قیمت پایین اهمیت می‌دهند. در عین حال در کشورهایی که حامی اصلی پژوهشکده‌های تحقیق و توسعه دولت است، سازمان‌های نظارتی قدرتمندی برای بررسی فعالیت پژوهشکده‌ها، حفظ ارتباط با آنها و تصمیم‌گیری درباره‌ی قابلیت آنها برای به عهده گرفتن تحقیق و توسعه وجود دارد. در مذاکره برای بستن قرارداد، حامی پژوهش به دنبال بهترین شرایط برای رسیدن به بهترین نتایج است، همچنین مایل است گروه‌های کاری بهتر و کارآمدتر را برای کارهای احتمالی آینده حفظ کند. در تلاش برای توافق بر سر قیمت مناسب از جانب مشتری و نیز پایداری پیمانکار برای کسب درآمد و منابع بیشتر، اغلب بر سر قیمت‌های مناسب و معقولی توافق می‌شود.

در تحقیق و توسعه «حق امتیاز» مسئله‌ی پیچیده‌ای است. به ویژه وقتی تحقیق و توسعه توسط بخش خصوصی صورت می‌گیرد؛ درحالی‌که هزینه‌ها (یا بخشی از آن) توسط دولت پرداخت می‌شود. در برخی موارد این حق جزو دارایی‌های دولت محسوب می‌شود و در موارد دیگر متعلق به پیمانکار(ها) است. گاهی توافق می‌شود که در صورت استفاده‌ی دولت و اداره‌های دولتی، امتیاز در اختیار دولت و در صورتی که طرف سومی در کار باشد امتیاز استفاده در اختیار پیمانکار باشد. بنابراین دولت می‌تواند با هر موسسه‌ای که مایل باشد کار کند و موسسه‌ی پیمانکار هم موظف به ارائه‌ی داده‌ها و اطلاعات به دولت است. هر زمان موسسه‌ی دیگری مایل به استفاده از نتایج تحقیق و توسعه باشد می‌تواند با مذاکره و پرداخت حق امتیاز به توسعه‌دهنده‌ی اصلی، امتیاز را از آن خود کند.

برگرفته از: britannica.com