حتما شما هم نظریاتی مانند کارگذاشتن چیپ در واکسن‌های کرونا، خیالی‌بودن ویروس کرونا و جعلی‌بودن سفر به ماه را شنیده‌اید یا چیزهایی درباره‌شان خوانده‌اید. اینها نمونه‌های معروف تئوری توطئه هستند، نظریاتی که معلوم نیست دقیقا چه کسانی آنها را ساخته‌اند اما به‌سرعت بازنشر می‌شوند. تئوری‌های توطئه صرفا نظریاتی سرگرم‌کننده نیستند، بلکه می‌توانند تأثیر مخربی بر سلامت فکری و جسمی جامعه بگذارند. در این مقاله، تئوری توطئه را تعریف و سپس درباره پیامدهایش و راهکارهای مقابله با آن مطالبی ارائه می‌کنیم.
تئوری توطئه چیست؟
تئوری توطئه نظریه‌ای است که توجیه‌های رایج و معمولی رویدادها را رد می‌کند و جور دیگری به پدیده‌ها می‌نگرد. بر اساس این نظریه‌ها، گروه‌هایی وجود دارند که مخفیانه روی پدیده‌های مختلف تأثیر گذاشته‌اند و رویدادهای بی‌ربط به یکدیگر ربط داده می‌شوند تا در نهایت نقشه‌ای مخفی را برملا کنند.
۵ عنصر اصلی تئوری توطئه
سال‌هاست که جامعه‌شناسان درباره نظریه‌های توطئه تحقیق می‌کنند. آنها درباره علل و ریشه‌های شکل‌گیری این نظریات تقریبا اتفاق‌نظر دارند. جامعه‌شناسان ۵ عنصر اصلی را در تئوری‌های توطئه شناسایی کرده‌اند که باعث فهم بهتر این نظریات می‌شود:
- فرضیاتی وجود دارند که افراد و رویدادها را به هم مرتبط می‌کنند؛
- فعالیت توطئه‌چینان جهانی است؛
- گروهی بدکار و دروغگو وجود دارند که در راستای اهدافشان تلاش می‌کنند؛
- احتمال آسیب‌دیدن دیگران از سوی توطئه‌چینان وجود دارد؛
- کارها و هویت افراد توطئه‌چین مخفی است که باعث می‌شود ردکردن تئوری‌های توطئه بسیار دشوار شود.
از دیدگاه جامعه‌شناختی، نظریه‌های توطئه همواره شامل مجموعه‌ای از افرادند که مخفیانه با همکاری یکدیگر برای دستیابی به اهدافی شوم فعالیت می‌کنند. به‌باور معتقدان به این نظریات، هرکس بکوشد این نظریات را رد کند خودش هم از عوامل همان گروه‌های توطئه‌گر است.
نظریه‌های توطئه چگونه منتشر می‌شوند؟
امروزه شبکه‌های اجتماعی به کانون اصلی نشر تئوری‌های توطئه تبدیل شده‌اند و هر نظری هرچقدر هم که احمقانه باشد سریع منتشر و بازنشر می‌شود.
همه‌گیری کرونا نیز این مسئله را تشدید کرد. با شیوع ویروس کرونا در جهان و قرنطینه‌های سراسری، بسیاری از مردم دنیا برای اطلاع از آخرین خبرها به شبکه‌های اجتماعی روی آوردند. در این میان بازار تئوری‌های توطئه درباره این ویروس نیز داغ شد.
عطش ایجادشده برای کسب خبر باعث شد میلیاردها خبر ریز و درشت ایجاد شوند، خبرهایی که به‌خاطر ماهیت ناشناخته ویروس گاهی با هم متناقض بودند. گاهی نیز برخی از افراد معتقد به نظریه‌های توطئه روایت‌های توطئه‌محور خود را از دل دریای اخبار بیرون می‌کشیدند. خلاصه اینکه شیوع گسترده اطلاعات غلط درباره ویروس کرونا در کنار معضلات دیگر، به چالشی اساسی تبدیل شد.
چرا تئوری‌های توطئه پرطرف‌دار می‌شوند؟
دلیل پرطرف‌داربودن نظریه‌های توطئه را باید در ویژگی‌های خاص ذهن انسان یافت. مغز ما همواره در تلاش است که برای آنچه پیرامونمان رخ می‌دهد معنایی خلق کند. تئوری توطئه نیز می‌کوشد که با الگویی مشابه، نقاط مختلف را به هم وصل و روایتی معنادار خلق کند. هرچه رویداد بزرگ‌تر و تأثیرگذارتر باشد، احتمال شکل‌گیری نظریه‌های توطئه نیز بیشتر می‌شود.
به‌گفته دانشمندان، بازبودن موضوع برای ما آزاردهنده است و مغز ما دوست دارد توضیحی شفاف و واضح برای همه‌چیز داشته باشد. مغز ما دوست دارد پرونده‌ها را سریع ببندد. اما علم به ما می‌گوید که ابهام و ندانستن خیلی چیزها بخشی از طبیعت است. این تضاد باعث می‌شود که خیلی‌ها تئوری‌های توطئه به‌ظاهر دقیق را به نظریه‌های علمی ناکامل اما کارآمد ترجیح دهند.
عامل مؤثر دیگر، احساس امنیت و آرامشی است که اعتقاد به نظریه‌های توطئه برای فرد ایجاد می‌کند. هنگامی که افراد عاجز از درک برخی رویدادهای بزرگ و مهم باشند، ترجیح می‌دهند آن را بخشی از سرنوشت یا نقشه‌ای بزرگ‌تر بدانند. این نوعی سازوکار دفاعی در مغز ماست که به انسان‌ها کمک می‌کند با وقایع بزرگ و تأثیرگذار کنار بیایند.
پیامدهای تئوری توطئه
۱. انتشار اطلاعات غلط در جامعه
تئوری توطئه صرفا شایعه‌ای بی‌خطر نیست. مثلا شایعاتی که درباره واکسن‌ها منتشر می‌شوند سلامت جامعه را به خطر می‌اندازند، چراکه بسیاری از افراد به‌خاطر همین شایعات از تزریق واکسن خودداری می‌کنند. حتی ممکن است گاهی والدین فرزندان خود را از تزریق واکسن منع کنند. متأسفانه در سال‌های اخیر به‌خاطر افزایش شایعات درباره واکسن‌ها، شاهد بازگشت بیماری سرخک در برخی مناطق و کشور‌ها هستیم.
۲. افزایش جبرگرایی و احساس ناتوانی
بیشتر طراحان نظریه‌های توطئه خود را گرفتار نقشه‌ای بزرگ و شوم می‌بینند. پس احساس بی‌اختیاری دارند. جبرگرایی از نتایج چنین رویکردی است. از سوی دیگر حس طردشدگی نیز می‌تواند به عقاید توطئه‌محور دامن بزند. مجموعه این رویکردها باعث می‌شود تا این گروه از افراد با مشکلاتی مانند اضطراب، جداافتادگی از جمع و آسیب‌پذیری دست‌وپنجه نرم کنند.
۳. افزایش افراطی‌گری
یکی از پیامدهای نگران‌کننده تئوری‌های توطئه افزایش نگرش‌ها و رفتارهای افراطی بین گروه‌های مختلف مردم است. مطالعات مختلف نشان داده‌اند که هرچه افراد قانون‌گریز‌تر باشند، بیشتر احتمال دارد که تحت‌تأثیر تئوری‌های توطئه رفتارهای افراطی آمیخته به خشونت ازشان سر بزند. این مسئله ربطی به گرایش‌های سیاسی ندارد و در هر دو جناح راست و چپ سیاسی دیده شده است.
۴. پیش‌داوری و تبیعض
نظریه‌های توطئه با پیش‌داوری‌ها و تبیعض‌ها هم ارتباط دارند. اعتقاد به اینکه گروه‌هایی قدرتمند اختیار جوامع را در دست دارند ممکن است نگاه فرد به اقشار خاص را تغییر دهد، مثلا نگاهش به یهودیان یا آمریکایی‌ها را. مثال معروف دیگر نگاه منفی به جوامع عرب است؛ باور به اینکه اکثر نقشه‌ها و توطئه‌های تروریستی در خاورمیانه شکل می‌گیرند، نگاه فرد به اعراب یا ایرانیان ساکن این منطقه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
نمونه‌‌ای معروف از تئوری توطئه
اینکه نظریه توطئه تا چه حد معروف شود، بستگی به موضوعی دارد که پیرامونش شکل گرفته است. مثلا همه‌گیروی کرونا سراسر مردم دنیا را درگیر کرد. بنابراین تئوری‌های توطئه درباره کرونا نیز ابعادی جهانی داشتند. برخی بر این باورند که ویروس کرونا ساختگی است و سیاستمداران به‌کمک برخی دانشمندان آن را در آزمایشگاه تولید کرده‌اند. گروهی دیگر اما معتقدند که اصلا ویروس کرونایی وجود ندارد و همه‌چیز فقط دروغ دولت‌ها برای دردست‌گرفتن اختیار شهروندانشان است.
راهکارهای مقابله با تئوری‌های توطئه
مقابله با تئوری توطئه کار آسانی نیست. این نظریه‌ها اغلب منسجم نیستند که بتوان آنها را ساختارمند نقد کرد و حتی خود افرادی که تلاش می‌کنند ضد این نظریات حرف بزنند نیز به توطئه متهم می‌شوند. در ضمن، افرادی که تئوری‌های توطئه را قبول دارند، اغلب بسیار سرسخت هستند و عضوی از گروهی بزرگ‌ترند. بنابراین نمی‌توان به‌راحتی متقاعدشان کرد. با این حال، روش‌هایی برای مقابله با تئوری توطئه پیشنهاد شده‌اند که در ادامه مطرحشان می‌کنیم.
۱. استفاده از افراد معتمد جامعه
یکی از این روش‌ها رجوع به افراد معتبر و صادق جامعه است. اکثر کسانی که به نظریه توطئه معتقدند دولت‌ها و رسانه‌های رسمی را هم جزو همان توطئه می‌دانند، پس نمی‌توان برای نقد تئوری توطئه روی این مراجع رسمی چندان حساب باز کرد. بهتر است نقدهای تئوری توطئه از زبان افراد معتمد و معتبر مطرح شوند.
۲. پیشگیری از تئوری توطئه
این روش مشابه عملکرد واکسن است. همان‌طور که واکسن پیش از بیمارشدن، عامل بیماری‌زا را به بدن معرفی می‌کند، بهتر است که پیش از شکل‌گیری و طرح نظریه‌های توطئه، با ارائه اطلاعات دقیق و هشدارهای لازم جلوی گسترش آنها را بگیریم. تحقیقات نیز نشان داده‌اند هنگامی که افراد اطلاعات دقیق درباره واکسن دریافت می‌کنند، در برابر تئوری‌های توطئه واکسن بیشتر مقاومت نشان می‌دهند. اما افرادی که درباره واکسن دانشی ندارند، هنگام مواجه با تئوری‌های توطئه بیشتر تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند.
۳. افزایش سواد رسانه‌ای
هرچه سواد رسانه‌ای افراد جامعه بیشتر باشد، احتمال آنکه اخبار جعلی یا شبه‌علم را باور کنند کمتر خواهد شد. در کنار سرمایه‌گذاری در حوزه آموزش، باید دوره‌های سواد رسانه‌ای هم در جامعه برگزار شود. این دوره‌ها باید در اختیار عموم افراد جامعه قرار بگیرند و هرکس درباره آنچه می‌بیند، می‌خواند یا می‌شنود و آنچه بازنشر می‌کند بیشتر مسئولیت‌پذیر باشد.
شما بگویید
شما چه نظری درباره تئوری توطئه دارید؟ آیا در دسته کسانی هستید که به درستی آنها باور دارند یا کسانی که آنها را رد می‌کنند؟ چه فکری درباره پیامدهای جمعی آن دارید؟ نظرتان را با ما در میان بگذارید.
