بیوگرافی مسعود کیمیایی؛ موج نو، قیصر و قهرمان‌سازی

نجف دریابندری، مترجم ایرانی نیز درباره «قیصر» به قرار زیر صحبت کرده است:

می‌گویند که چرا قیصر به کلانتری نرفته‌است تا افسر نگهبان با کمال جدیت به کارش رسیدگی کند؟ سؤال مهملی است. این ازقضا سرگذشت آدمی است که به کلانتری نرفته ‌است. آن‌هایی که به کلانتری رفته‌اند، سرگذشت دیگری دارند. اشخاص می‌توانند سرگذشت یکی از این آدم‌ها را روی پرده بیاورند. هرکس پرسید چرا قهرمان آن‌ها به کلانتری رفته‌است، سؤالش به همان اندازه مهمل خواهد بود.

فیلم سینمایی «قیصر» در جشنواره‌های مختلفی مانند فوروم دزامایژ، سینما توپیا پاریس و موزه ماچیدا حضور داشت. کیمیایی پس از «قیصر» فیلم سینمایی «رضا موتوری» را با بازی بهروز وثوقی ساخت. این فیلم ایرانی روایتی از زندگی شخصیتِ رضا بود، شخصیتی روانی که دست به فرار از تیمارستان می‌زند. تدوین و فیلم‌برداری فیلم سینمایی «رضا موتوری» برعهده نصرت‌الله کنی بود. مسعود کیمیایی پس از «رضا موتوری» اولین فیلم اقتباسی خود را با نام «داش آکل» کارگردانی کرد. وی این فیلم را با اقتباس از داستان کوتاهی با همین نام، به قلم صادق هدایت ساخت. این چهارمین فیلم مسعود کیمیایی مانند دو فیلم قبلی او بر یک شخصیت اصلیِ قهرمان تمرکز داشت. مسعود کیمیایی در «داش آکل» با بهروز وثوقی و ژاله علو همکاری کرد. مسعود کیمیایی در فیلم بعدی خود یعنی «بلوچ» نیز با بهروز وثوقی همکاری کرد. از دیگر بازیگران این فیلمِ محصول ۱۳۵۱ می‌توان به ایرن زازیانس و جلال پیشوایان اشاره کرد. فیلمبردار فیلم سینمایی «بلوچ» نعمت حقیقی بود.

مسعود کیمیایی یکی از بنیان‌گذاران اصلی موج نوی (دوم) سینمای ایران است

مسعود کیمیایی در سال ۱۳۵۲ و یک سال بعد از «بلوچ» فیلم سینمایی «خاک» را ساخت. این فیلم سینمایی براساس رمان «آوسنه بابا سبحان» نوشته محمود دولت آبادی ساخته شد. فیلم سینمایی «خاک» با بازی فرزانه تاییدی، بهروز وثوقی، فرامرز قریبیان و جعفر والی ساخته شد. محمود دولت آبادی پس از اکران فیلم سینمایی «خاک» در یادداشتی ادعا کرد مضمون فیلم سینمایی «خاک» با رمان «آوسنه بابا سبحان» متفاوت است. مسعود کیمیایی پس از «خاک»، یکی از مهم‌ترین فیلم‌های کارنامه خود یعنی «گوزن‌ها» را ساخت. این فیلم سینمایی با بازی بهروز وثوقی، نصرت پرتوی، فرامرز قریبیان، پرویز فنی زاده و عنایت‌الله بخشی جلوی دوربین رفت. «گوزن‌ها» تاکنون دوبار در سال‌های ۱۳۸۸ و ۱۳۹۸ طی نظرسنجی ده‌سالانه مجله فیلم به عنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران انتخاب شده است. مسعود کیمیایی اخیرا در مصاحبه‌ای با «فیلم‌کات» ادعا کرده است که سازمان ساواک انتهای فیلم «گوزن‌ها» را تغییر داده است. وی همچنین می‌گوید حاضر به کارگردانی پایان سفارشی نشده است و ساواک کارگردان دیگری را مسئول این کار کرده است. محمود دولت آبادی پس از پخش فیلم «گوزن‌ها» مدعی شد که طرح کلی فیلم متعلق به وی بوده است. دولت‌ آبادی گفت:

نمایش‌نامه‌ای نوشته بودم به نام تنگنا، وقتی به زندان افتادم این نمایش‌نامه بدون اجازه من، به فیلم برگردانده شد؛ و نامش شد گوزن‌ها آن هم بی‌هیچ اشاره‌ای به نمایشنامه و نویسنده‌اش. از زندان که درآمدم فیلم را دیدم. موضوع، فضا و پرسوناژها همه از نمایش‌نامه (تنگنا) برداشته شده بود.

مسعود کیمیایی در سال ۱۳۵۴ فیلم کوتاه «پسر شرقی» را جلوی دوربین برد. تهیه‌کننده اولین فیلم کوتاه مسعود کیمایی «مرکز سینمایی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» بود. «غزل» نام فیلم بلند بعدی این کارگردانِ سینمای ایران بود. کیمیایی برای «غزل» سراغ محمدعلی فردین و فرامرز قریبیان رفت. قریبیان و فردین در این فیلم نقش دو برادر را ایفا کردند. غزل اقتباسی از داستانِ «مزاحم» نوشته خورخه لوییس بورخس بود. «غزل» از نظر داستان فیلمی متفاوت در سینمای ایران محسوب می‌شود. فیلم روایت دل بستن دو برادر به یک زن است، این دو برادر اما نه بر اساس کلیشه‌های داستانیِ غالب، که به شیوه‌ای نو با این موضوع روبه‌رو می‌شوند. طبعا با پیروی از کلیشه‌های همیشگی، یکی از دو برادر باید دیگری را به روشی از سر راه برمی‌داشت. در فیلم «غزل» اما این دوبرادر تصمیم به کشتن زن می‌گیرند. می‌توان گفت کیمیایی با اتخاذ چنین رویکردی برخی از کلیشه‌های داستان‌گویی را برهم زده است. فیلم بعدی، فیلمی کوتاه با نام «اسب» بود. کیمیایی این فیلم را به عنوان کارگردان، تهیه‌کننده و نویسنده ساخت. کارگردان پرکار آن روزهای سینمای ایران در سال ۱۳۵۶ فیلم سینمایی «سفر سنگ» را با بازی سعید راد و فرزانه تاییدی ساخت. خالقِ «قیصر» پس از «سفر سنگ» تا ۱۳۶۱ فیلم نساخت.

مسعود کیمیایی در سال ۱۳۶۱ فیلم سینمایی «خط قرمز» را کارگردانی کرد. کیمیایی این فیلم را اساس فیلمنامه‌ «شب سمور» بهرام بیضایی نوشت و جلوی دوربین برد. این فیلم سینمایی با بازی سعید راد، فریماه فرجامی و خسرو شکیبایی داستان یک مامور ساواک را روایت می‌کرد. این فیلم پس از نمایش در جشنواره فجر توقیف شد. مسعود کیمیایی که پیش از فیلم «سفر سنگ» هر سال یک فیلم ساخته بود، بعد از «خط قرمز» به مدت سه سال فیلم نساخت. این کارگردان در سال ۱۳۶۴ فیلم سینمایی «تیغ و ابریشم» را جلوی دوربین برد. فیلمی صد و هشت دقیقه‌ای با محوریت مواد مخدر و حضور محمد صالح علا، جلال پیشوائیان و جمشید هاشم‌پور.

وی در سال ۱۳۶۶ فیلم سینمایی «شیرک» به کارگردانی داریوش مهرجویی را تهیه‌ کرد و در سال ۱۳۶۷ فیلم سینمایی «سرب» را جلوی دوربین برد. «سرب» روایتی از داستان تلاش یک زوج یهودی-ایرانی برای رفتن به اسرائیل است. «سرب» پس از نمایش در جشنواره فجر کاندید دریافت سیمرغ بلورین در چند رشته نیز شد. این فیلم حکم ورود پولاد کیمیایی به سینمای ایران را دارد. فریماه فرجامی و محمود کلاری برای همکاری در «سرب» به ترتیب دیپلم افتخار بهترین بازیگر نقش اول زن و بهترین فیلمبرداری را بردند. هادی اسلامی نیز برای «سرب» به عنوان بهترین بازیگر نقش اول مرد جشنواره فیلم نیویورک انتخاب شد.

از فیلم دندان مار در جشنواره فیلم برلین تقدیر شد

یک سال بعد، در سال ۱۳۶۸ فیلم سینمایی «دندان مار» جلوی دوربین رفت. فیلمی که به یکی از مشهورترین فیلم‌های کیمیایی تبدیل شد. از این فیلم سینمایی در جشنواره فیلم برلین تقدیر شد. «دندان مار» همچنین نامزد دریافت هوگو طلایی جشنواره شیکاگو شد. فیلم سینمایی «دندان مار» با بازی فرامرز صدیقی، گلچهره سجادیه، احمد نجفی، جلال مقدم و فریبا کوثری و سعید پیردوست سعی بر ارائه تصویری از تهرانِ زمان جنگ داشت. فیلم بعدی «گروهبان» با بازی احمد نجفی بود. این فیلم در فهرست نامزدهای جشنواره ونیز قرار گرفت اما به مرحله پایانی نرسید. کیمیایی دهه ۱۳۷۰ را با فیلم «ردپای گرگ» و حضور فرامرز قریبیان آغاز کرد. وی سه سال بعد «تجارت» را ساخت و در سال ۱۳۷۴ «ضیافت» را با بازی پارسا پیروزفر، فریبرز عرب‌نیا و پولاد کیمیایی جلوی دوربین برد. فیلم سینمایی «تجارت» اولین فیلم مسعود کیمیایی در خارج از کشور بود.

این فیلم سینمایی باحضور فرامرز قریبیان و پولاد کیمایی در آلمان جلوی دوربین رفت. کیمیایی در سال ۱۳۷۵ با فیلم سینمایی «سلطان» هدیه تهرانی را به سینمای ایران معرفی کرد. از دیگر بازیگران فیلم سینمایی «سلطان» می‌توان به فریبرز عرب‌نیا و حسن جوهرچی اشاره کرد. فیلم‌های سینمایی «مرسدس» و «فریاد» به ترتیب در سال‌های ۱۳۷۶ و ۱۳۷۷ ساخته شدند. محمدرضا فروتن در هردوی این فیلم‌ها نقش‌آفرینی کرد. آخرین فیلم مسعود کیمایی در دهه هفتاد، فیلم سینمایی «اعتراض» بود. جایی که محمدرضا فروتن برای سومین‌بار پیاپی با کیمیایی همکاری کرد. وی در این فیلم با بازیگرانی مانند داریوش ارجمند، مهدی فتحی، میترا حجار، بیتا فرهی، پارسا پیروزفر و پولاد کیمیایی بازی کرد.