بیوگرافی علی حاتمی؛ آن معلم بی‌استاد

آیین چراغ خاموشی نیست (حاجی واشینگتن)

در سال ۱۳۵۱ پرکارترین سال حرفه‌ای علی حاتمی رقم خورد. وی در این سال سه فیلم «قلندر»، «خواستگار» و «ستارخان» را ساخت. «قلندر» با بازی ناصر ملک مطیعی و «خواستگار» با بازی پرویز صیاد و زری خوشکام جلوی دوربین رفتند. فیلم سوم، یعنی «ستارخان» اما پروژه‌‌ی بزرگ‌تری بود. این فیلم با نقش‌آفرینی علی نصیریان، عنایت بخشی، عزت الله انتظامی و پرویز صیاد ساخته شد. علی حاتمی و تیم تولید برای به نمایش درآوردن سکانس‌های نبرد میان مشروطه‌خواهان و نیروهای دولتی از جلوه‌های ویژه استفاده کردند و به این منظور از آنتونیو کوریدوری دعوت به همکاری شد. فیلم سینمایی «ستارخان» در تهران و تبریز جلوی دوربین رفت. در فیلم‌برداری بخش‌‌هایی از فیلم نیز از ارتش برای گردآوری نیروهای سیاهی‌لشکر کمک گرفته شد. فیلم سینمایی «ستارخان» اما پس از نمایش با مخالفت روزنامه‌ها و نمایندگان مجلس روبه‌رو شد. معترضان بر این باور بودند که علی حاتمی با این فیلم دست به تحریف تاریخ معاصر زده است. از همین رو در یکی از جلسه‌های غیرعلنی مجلس بیانه‌ای در این‌باره قرائت و امضا شد. سندیکای هنرمندان نیز به‌دلیل مشابه در مقابل علی حاتمی ایستاد. حاتمی از این سندیکا خارج شد. درنهایت، طی کمتر از یک هفته از اولین نمایش عمومی، فیلم سینمایی «ستارخان» توقیف شد. ایفای نقش شخصیت ستارخان در این فیلم برعهده علی نصیریان بود. علی حاتمی فیلم بعدی خود را با نام «سوته دلان» در سال ۱۳۵۶ ساخت. «سوته‌دلان» داستانی از زندگی خانواده‌ای در تهران با بازی جمشید مشایخی و بهروز وثوقی بود. حاتمی در «سوته‌دلان»، کارگردان، نویسنده و طراح لباس بود. از گویندگان این فیلم سینمایی می‌توان به منوچهر اسماعیلی، نجمی فروهی و چنگیز جلیلوند اشاره کرد.

علی حاتمی در سال ۱۳۶۱، فیلم سینمایی «حاجی واشنگتن» را ساخت. این فیلم در همان سال توقیف شد. حاجی واشنگتن داستانی از زندگی حسینقلی خان صدرالسلطنه، نخستین سفیر ایران در امریکا را روایت می‌کند. این فیلم باید در امریکا ساخته می‌شد اما به‌دلیل مسائل سیاسی، در ایتالیا ساخته شد. عزت الله انتظامی در مصاحبه‌ای ادعا کرده که در طول پنج ماه اقامت تیم تولید در ایتالیا، آن‌ها با مشکلات مالی زیادی دست‌وپنجه نرم کرده‌اند. فیلم «حاجی واشنگتن» با بازی عزت الله انتظامی، اسماعیل محمدی و ریچارد هریسون ساخته شده است. تهیه موسیقی فیلم برعهده محمدرضا لطفی و شهرام ناظری بوده است. «حاجی واشنگتن» سرانجام در جشنواره فجر سال ۱۳۷۷ به نمایش درآمد. دیالوگ «آیین چراغ خاموشی نیست» از این فیلم، در میان فیلم‌های حاتمی بسیار مشهور شد، تاجایی که این دیالوگ روی سنگ قبر علی حاتمی نیز حک شده است. یک سال بعد، علی حاتمی فیلم پربازیگر «کمال ملک» را کارگردانی کرد. این فیلم درباره نقاش مشهور، کمال‌الملک ساخته شده بود. فیلم سینمایی «کمال الملک» با بازی جمشید مشایخی (کمال الملک)، عزت الله انتظامی (ناصرالدین شاه)، علی نصیریان (مظفرالدین شاه)، محمدعلی کشاورز (اتابک) و داود رشیدی (رضاشاه) ساخته شده است.  از دیگر بازیگران فیلم نیز می‌توان به پرویز پورحسینی، جهانگیر فروهر و لیلا حاتمی (خردسال) اشاره کرد. چهار سال پس از «کمال الملک»، نوبت به ساخت فیلم سینمایی «جعفرخان از فرنگ برگشته» بود. حاتمی این فیلم سینمایی را در مقام کارگردان و نویسنده ساخت. علی حاتمی در این فیلم باز هم با عزت‌الله انتظامی و محمدعلی کشاورز همکاری کرد. فیلم سینمایی «جعفر خان از فرنگ برگشته» برداشتی از نمایشنامه «جعفرخان از فرنگ آمده» نوشته‌ی حسن مقدم است. حاتمی در فیلم، تغییراتی در شخصیت‌ها داده است.

مرگ حق است امّا به دست شما بسی مشکل! امّا شوق از میان شما رفتن مرگ را آسان می‌کند (سریال سلطان صاحبقران)

علی حاتمی دو سال بعد یکی از فیلم‌های معروف کارنامه‌اش، یعنی «مادر» را جلوی دوربین برد. وی در این فیلم نیز کارگردان و نویسنده بود. از بازیگران فیلم «مادر» می‌توان به رقیه چهره آزاد، محمدعلی کشاورز، اکبر عبدی، امین تارخ و فریماه فرجامی اشاره کرد. رقیه چهره آزاد و اکبر عبدی برای بازی در این فیلم سیمرغ‌های بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن و بهترین بازیگر نقش دوم مرد را دریافت کردند. عبدالله اسکندری نیز سیمرغ بلورین بهترین چهره‌پردازی را به خانه برد. برخی از دیالوگ‌های مشهور سینمای علی حاتمی متعلق به فیلم سینمایی «مادر» هستند. دیالوگ‌هایی مانند «تلخی با قند شیرین نمی‌شه، شب رو باید بی‌چراغ روشن کرد»، «خورشید دم غروب، آفتاب صلوت ظهر نمی‌شه» و «مادر مرد، از بس که جان ندارد». دو سال بعد و در سال ۱۳۷۰ فیلم سینمایی «دلشدگان» جلوی دوربین رفت. حاتمی در فقره «دلشدگان» به نویسندگی و کارگردانی بسنده نکرد. وی وظیفه تهیه‌کنندگی و طراحی صحنه را نیز برعهده گرفت. «دلشدگان» موضوعی مرتبط به موسیقی داشت. تولید موسیقی این فیلم برعهده حسین علیزاده و محمدرضا شجریان بود. فریدون مشیری، شاعر معاصر، به درخواست محمدرضا شجریان شعرها و آهنگ‌های فیلم «دلشدگان» را بررسی کرد. «دلشدگان» با بازی امین تارخ، اکبر عبدی، لیلا حاتمی و جلال مقدم ساخته شد. فیلمبردار «دلشدگان»، محمود کلاری بود. وی پیش از این در فیلم «مادر» با علی حاتمی همکاری کرده بود. بنابر شنیده‌ها، علی حاتمی پس از «دلشگان» برای ساخت سه پروژه بزرگ برنامه داشت. «ملکه‌های برفی»، فیلمی براساس زندگی همسران محمدرضا پهلوی، «آخرین پیامبر» براساس زندگی آخرین پیامبر اسلام و «جهان پهلوان تختی»،. دو فیلم اول به‌دلیل مشکلات مالی و اجرایی کلید نخوردند. علی حاتمی اما ساخت سومی را با بازی عزت الله انتظامی و افسانه بایگان آغاز کرد. علی حاتمی در میانه ساخت فیلم «جهان پهلوان تختی»، در سن ۵۲ سالگی در ۱۴ آذر ۱۳۷۵ بر اثر سرطان پانکراس درگذشت. فیلم سینمایی «جهان پهلوان تختی» نیز مدتی بعد به کارگردانی بهروز افخمی ساخته شد. پس از درگذشت علی حاتمی، واروژ کریم‌مسیحی  بخش‌‌هایی از سریال «هزادستان» را به‌عنوان دو فیلم با نام‌های «کمیته مجازات» و «تهران روزگار نو» تدوین و منتشر کرد.

فعالیت‌های علی حاتمی اما به دنیای سینما محدود نشده‌اند. وی برای تلویزیون چهار سریال ساخت. سریال اول با نام «جنگل و آشپزی» در سال ۱۳۴۶ تولید شد. سریال دوم، «داستان‌های مولوی» بود که در سال ۱۳۵۲ ساخته شد. این سریال در مجموع شش قسمت داشت. داستان هر قسمت براساس قصه‌های مثنوی نوشته شد. از بازیگران این سریال می‌توان به جمشید مشایخی اشاره کرد. حاتمی از سال ۱۳۵۲ دست به ساخت پروژه‌هایی بزرگ‌تر در قالب سریال زد. وی در این سال سریال «سلطان صاحبقران» را ساخت. البته گفته می‌شود وی طرح «سلطان صاحبقران» و «داستان‌های مولوی» را همزمان به تلویزیون ارائه کرده بود. سلطان صاحبقران در سیزده قسمت تولید شد. این سریال، روایتی از پادشاهی ناصر الدین شاه قاجار در ایران است. «سلطان صاحبقران» با بازی جمشید مشایخی، زری خوشکام، پرویز فنی زاده، ایرن زازیانس و ناصر ملک مطیعی ساخته شد. در ادامه بد نیست دیالوگی از این سریال را مرور کنیم. دیالوگ زیر از زبان میرزا آقاخان نوری گفته می‌شود، آن هم در هنگامی که وی سعی می‌کند مهد علیا، مادر پادشاه را برای تحریک پادشاه به برکناری و صدور دستور قتل امیرکبیر راضی کند.

 لازم نیست تظاهر کنید که راست می‌گویید، کلام راست بی تأثیر است. اگر شنونده را بیفکنید در بند شک، رهاییش ناممکن است. قبله عالم را در باب امیر نظام دو دل نگه دارید. سفره دلتان را که می‌گشایید، حرفتان را به چاشنی حدس و گمان بیامی‌زید که شنونده برایش، سخن مطبوع باشد. در پرده سخن بگویید. بگویید امیرکبیر دوستدار سلطان نیست، خواهان سلطنت است. گریه را هم فراموش نکنید که فایده عمومی دارد. هر قطره‌ای که فرو بریزید، زهری است به کام امیر نظام.

علی حاتمی برای سریال «هزاردستان» شهرک سینمایی غزالی را ساخت

سریال «هزاردستان» اما لقب بزرگ‌ترین پروژه علی حاتمی را به دوش می‌کشد. علی حاتمی برای ساخت این سریال شهرک سینمایی غزالی را ساخت. او درواقع محله‌های قدیمی تهران را با زیربنایی به اندازه هفت هزار مترمربع ساخت. برای نمونه خیابان‌ لاله‌زار و میدان توپ‌خانه ۳۰ هزارمتر مربع به خود اختصاص دادند. ساخت دکور «هزاردستان» به نحوی انجام شد که نمای بیرون ساختمان‌ها جابه‌جا شود و هر عمارت قابلیت تغییر به بنایی دیگر را داشته باشد. نتیجه‌ی ساخت این دکور، شهرک سینمایی غزالی بود. شهرکی که به نام «حاتمی» نیز مشهور است. علی حاتمی در جایی گفته که هنگام آغاز ساخت این شهرک جوانی بیش نبود اما در پایان، پیرمردی از آن بیرون آمده است. فیلمنامه هزاردستان بین ۸ تا ۱۰ بار بازنویسی شده است. بنابر شنیده‌ها، یازده ساعت از سریال نیز سانسور شده است. «هزاردستان» داستان شخصیتی به نام رضا تفنگچی را رعایت می‌کند. بنابر سخنان علی حاتمی، این شخصیت تلفیقی از عمادالکتاب، میرزا رضا کلهر، کریم دواتگر و خود علی حاتمی است. بیشتر شخصیت‌های این سریال از چنین ترکیب‌هایی به دست آمده‌اند. سریال «هزاردستان» با بازی جمشید مشایخی، عزت‌الله انتظامی، داوود رشیدی، علی نصیریان، محمدعلی کشاورز، زری خوشکام و جعفر والی ساخته شده است. این سریال تلویزیونی با صداپیشگی منوچهر اسماعیلی، ناصر طهماسب و ایرج ناظریان ساخته شد. تدوین سریال نیز برعهده عباس گنجوی، علی حاتمی و حسن حسن‌دوست بود. یکی از مستندهای مشهورِ ساخته شده درباره علی حاتمی، مستند «آن معلم بی‌استاد» است. این مستند به تهیه‌کنندگی و کارگردانی سید وحید حسینی و محدثه گلچین عارفی ساخته شده است. گفته می‌شود نام فیلم، برگرفته از یادداشتی از بهرام بیضایی است. بیضایی این یادداشت را پس از مرگ علی حاتمی در مجله فیلم منتشر کرد.

فیلم‌های علی حاتمی

مجموعه‌های تلویزیونی علی حاتمی