بیماری ام اس و هر آنچه باید درمورد آن بدانید

می‌دانیم که بیماری ام اس بر سیستم عصبی مرکزی (CNS) اثر می‌گذارد، ولی دلیل این مسئله هنوز مشخص نیست. رشته‌های عصبی موجود در سیستم عصبی مرکزی توسط غلاف میلین احاطه شده‌اند. غلاف میلین از رشته‌های عصبی محافظت می‌کند و به آنها کمک می‌کند تا سیگنال‌های الکتریکی را به‌سرعت و به‌طور مؤثر انتقال دهند. در بیماری ام اس غلاف میلین در قسمت‌های مختلفی ازبین می‌رود و اسکار یا اسکلروز بر جای می‌گذارد. اسکلروز چندگانه به‌معنی وجود «بافت اسکار در مناطق مختلف» است.

مناطقی که در آنها غلاف میلین ازبین رفته است یا غلاف میلین اندکی وجود دارد، پلاک یا ضایعه نامیده می‌شود. با بدتر شدن این ضایعات، رشته‌های عصبی دچار پارگی یا آسیب می‌شوند. در نتیجه، تکانه‌های الکتریکی مغز نمی‌توانند به‌صورتی نرم و روان به اعصاب هدف برسند. وقتی هیچ غلاف میلینی وجود ندارد، رشته‌های عصبی نمی‌توانند تکانه‌های الکتریکی را انتقال دهند و پیام‌های مغز به عضلات انتقال پیدا نمی‌کند.

انواع بیماری ام اس

۱. سندروم ایزوله‌ی بالینی (Clinically isolated syndrome، CIS)

حمله‌ای است واحد که برای اولین بار اتفاق می‌افتد و علائم آن (مانند بی‌حسی، تاری دید و غیره) باید دست‌کم ۲۴ ساعت ادامه داشته باشد تا احتمال بروز این بیماری در فرد بررسی شود.

۲. ام‌ اس عودکننده- فروکش‌کننده (Relapse-remitting MS، RRMS)

این حالت شایع‌ترین شکل بیماری ام اس است و حدود ۸۵٪ از بیماران به این نوع ام‌ اس مبتلا هستند. این نوع ام اس با بروز علائم جدید یا تشدید علائم بیماری همراه است.

۳. ام‌اس پیش‌رونده‌ی اولیه (Primary progressive MS، PPMS)

علائم بیماری به‌تدریج بدتر می‌شود و عود کردن یا بهبودی‌های اولیه وجود ندارد. حدود ۱۵٪ از مبتلایان، با این نوع ام اس دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

۴. ام‌اس پیشرونده‌ی ثانویه (Secondary progressive MS، SPMS)

در این نوع ام‌ اس پس از بروز مراحل مختلف بیماری یا عود و بهبودی اولیه، بیماری به‌طور پیوسته و یک‌نواخت پیشرفت می‌کند.

علائم ام اس چیست؟

بیماری ام اس بر سیستم عصبی مرکزی که وظیفه‌ی کنترل تمام حرکات بدن را برعهده دارد، اثر می‌گذارد. وقتی رشته‌های عصبی‌ای آسیب می‌بینند که پیام‌ها را میان مغز و بدن منتقل می‌کنند، علائم ام اس می‌تواند در هر بخشی از بدن ظاهر شود. در بعضی از بیماران، نشانه‌های بیماری به‌اندازه‌ای کم و خفیف است که متوجه چیزی نمی‌شوند و در مراحل بعدی بیماری به آن پی می‌برند. بعضی نیز در مراحل اولیه از نشانه‌ها و علائم بیماری خود آگاه می‌شوند.

به‌طور کلی علائم ام اس عبارت است از:

• ضعف عضلات؛
• اختلالات بینایی؛
• ایجاد مشکل در هماهنگی و تعادل؛
• بی‌حسی و مورمور شدن، مثلا ایجاد حس «سوزن‌سوزن شدن»؛
• ایجاد مشکل در حافظه و تفکر.

سایر علائم بیماری ام اس که شیوع کمتری دارند عبارت است از:

• سردرد؛
• افت شنوایی؛
• خارش؛
• مشکلات تنفسی؛
• تشنج؛
• اختلالات گفتاری؛
• مشکل در بلع.

در مراحل بعدی ممکن است تغییراتی در ادراک و تفکر و حساسیت به گرما ایجاد شود. بیماری ام اس پیش‌بینی‌ناپذیر است و به شکل‌های مختلفی بر افراد اثر می‌گذارد. در بعضی از افراد این بیماری با احساسی جزئی شروع می‌شود و ماه‌ها یا سال‌ها می‌گذرد؛ بدون اینکه فرد متوجه پیشرفت بیماری خود شود. برای بعضی دیگر علائم بیماری به‌سرعت و در مدت چند هفته یا چند ماه تشدید می‌شود.

بیماری ام اس چه اثراتی دارد؟

موارد زیر در اثر بیماری ام اس ایجاد می‌شود:

• مشکلات مثانه: بیمار در تخلیه‌ی کامل مثانه مشکل دارد یا دچار تکرر ادرار یا بی‌اختیاری ادرار می‌شود.
• مشکلات روده: بیمار دچار یبوست و مشکل در دفع مدفوع می‌شود و این مسئله می‌تواند منجربه بی‌اختیاری روده شود.
• خستگی: تا ۹۰٪ از بیماران دچار خستگی می‌شوند و این خستگی توانایی آنها در انجام کارها در خانه یا محل کار را کاهش می‌دهد.
• سرگیجه: سرگیجه همراه با مشکل در حفظ تعادل، از مشکلات معمول بیماران مبتلا به ام‌ اس است.
• اختلال در عملکرد جنسی: ازدست‌دادن علاقه به روابط جنسی در مردان و زنان مبتلا به این بیماری شایع است.
• اسپاستیسیتی (Spasticity) و اسپاسم عضلانی: گاهی رشته‌های عصبی آسیب‌دیده در نخاع و مغز موجب اسپاسم‌های عضلانی دردناکی می‌شود. به حالتی که در آن عضلات سفت می‌شوند و در برابر حرکت مقاوم می‌شوند، اسپاستیسیتی گفته می‌شود.
• لرزش: گاهی بیمار حرکات لرزشی غیرارادی دارد.
• مشکلات بینایی: ممکن است بیمار دچار دوبینی یا تاری دید، ازدست‌دادن جزئی یا کامل بینایی یا اختلال بینایی رنگ (color distortion) سبز- قرمز شود. این مشکل معمولا هر بار یک چشم را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. التهاب در عصب بینایی موجب می‌شود که بیمار با حرکت دادن چشم، احساس درد کند.
• تغییرات در راه رفتن و تحرک: بیماری ام اس به‌دلیل ضعف عضلات و ایجاد مشکلاتی در تعادل، سرگیجه و خستگی موجب تغییر در نحوه‌ی راه رفتن افراد می‌شود.
• تغییرات احساسی و افسردگی: تخریب میلین (Demyelination) و آسیب به رشته‌های عصبی مغز می‌تواند موجب تغییرات احساسی شود. این تغییرات احساسی، فراتر از تغییراتی است که به‌دلیل چالش‌های کنار آمدن با تشخیص بیماری ام اس و پذیرفتن ابتلا به اختلالی پیش‌بینی‌ناپذیر و ناتوان‌کننده است. پژوهش‌ها نشان داده است که احتمال افسردگی در بیماران ام اس ۵۰٪ است.

علت بیماری ام اس چیست؟

دلیل اصلی بیماری ام اس شناخته‌شده نیست، ولی تصور می‌شود که این بیماری، یکی از بیماری های خودایمنی است. یعنی سیستم ایمنی بدن به غلاف میلین حمله می‌کند، زیرا تصور می‌کند که غلاف میلین جسمی خارجی و نامطلوب است؛ درست همان‌طور که به ویروس‌ها یا باکتری‌ها حمله می‌کند.

عوامل خطرساز بیماری ام اس عبارت است از:

• سن: احتمال تشخیص بیماری بین ۲۰ و ۵۰ سالگی بیشتر است.
• جنسیت: زنان بیشتر از مردان به بیماری ام اس دچار می‌شوند.
• قومیت: این بیماری در میان اروپایی‌تبارها رایج‌تر است.
• عوامل ژنتیکی: زمینه‌ی ابتلا به این بیماری از طریق ژن‌ها انتقال می‌یابد.

میزان شیوع بیماری ام اس در میان مردمی که دورتر از خط استوا زندگی می‌کنند بیشتر است. این مسئله نشان می‌دهد که قرار گرفتن در معرض نور خورشید می‌تواند بر احتمال ابتلا به بیماری ام اس اثر بگذارد.

سایر عواملی که به بیماری ام اس ارتباط داده شده‌اند، ولی پژوهش‌ها، ارتباط آنها با ام‌ اس را تأیید نکرده‌اند، عبارت‌اند از:

• قرار گرفتن در معرض مواد سمّی: این مواد شامل فلزات سنگین یا حلال‌ها است.
• عفونت: ویروس‌هایی مانند اپشتین بار (Epstein-Barr) یا مونو نوکلئوز (mononucleosis) و واریسلا زوستر (varicella zoster) می‌توانند موجب بیماری ام اس شوند.
• نمک: مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۳ نشان داد که مصرف زیاد نمک در رژیم‌ غذایی موجب واکنش خودایمنی در بدن می‌شود.

در نظریه‌های قبلی، قرار گرفتن در معرض بیماری دیستمپر در سگ‌ها (canine distemper، بیماری‌ای ویروسی كه عمدتا بر ریه، روده و سیستم عصبی سگ تأثیر می‌گذارد)، آسیب فیزیکی یا آسپارتام (از شیرین‌کننده‌های مصنوعی) نیز از عوامل خطر درنظر گرفته می‌شد، ولی هیچ شواهدی برای تأیید اثر این عوامل وجود ندارد.

بعید است که فقط یک عامل موجب ابتلا به بیماری ام اس شود و احتمالا این بیماری توسط چندین عامل ایجاد می‌شود.

نحوه تشخیص بیماری ام اس چگونه است؟

برای تشخیص بیماری، پزشک به معاینه‌ی فیزیکی می‌پردازد، درمورد علائم می‌پرسد و سابقه‌ی پزشکی بیمار را بررسی می‌کند. هیچ آزمایش یگانه‌ای وجود ندارد که بتواند تشخیص بیماری را تأیید کند. بنابراین در تصمیم گیری درمورد اینکه آیا فرد به بیماری ام اس مبتلاست، از استراتژی‌های فراوانی استفاده می‌شود.

در تشخیص بیماری، از آزمایش عصب‌شناسی، اسکن مغز، آزمایشی برای اندازه‌گیری فعالیت الکتریکی مغز، بررسی مایع نخاعی و احتمالا آزمایش‌های دیگری استفاده می‌شود. با انجام این آزمایش‌ها پزشک مطمئن می‌شود که دلایل دیگری موجب بروز نشانه‌های بیماری نشده است.

این بیماری چه نشانه‌های اولیه‌ای دارد؟

براساس مطالعات و بررسی‌های مؤسسه‌ی ملی اختلالات عصبی و سکته‌ی مغزی (NINDS) نشانه‌های اولیه‌ی بیماری ام اس شامل موارد زیر است:

• تاری دید یا دوبینی؛
• نوریت اپتیک (optic neuritis) که موجب درد چشم و ازدست‌دادن سریع بینایی می‌شود؛
• ضعف و سفتی عضلات؛
• اسپاسم عضلانی دردناک؛
• سوزش یا بی‌حسی در بازوها، پاها، صورت یا تنه؛
• دست‌و‌پا‌چلفتی شدن (از عهده‌ی کارها برنیامدن)؛
• مشکل در حفظ تعادل هنگام راه رفتن؛
• از‌دست‌دادن کنترل مثانه یا نیاز ناگهانی به ادرار کردن؛
• سرگیجه‌ی مستمر.

درصورت مشاهده‌ی این نشانه‌ها باید به پزشک مراجعه کنید.

روش درمان بیماری ام اس چگونه است؟

هیچ درمانی برای بیماری ام اس وجود ندارد، بنابراین روش‌های درمانی بر فرونشاندن پاسخ خودایمنی و مدیریت علائم بیماری تمرکز دارند.

۱. داروها

چند داروی اصلاح‌کننده‌ی بیماری برای حالت‌های عودکننده‌ی ام اس تأیید شده‌اند:

• کورتیکواستروئیدها: این داروها معمولا برای بیماری ام اس تجویز می‌شوند. کورتیکواستروئیدها باعث کاهش التهاب می‌شوند و سیستم ایمنی بدن را سرکوب می‌کنند. این داروها اغلب، بروز ناگهانی حاد و بحرانی نشانه‌ها در انواع خاصی از ام‌ اس را درمان می‌کنند.
• اینترفرون بتا ۱آ یا ۱بی (Interferon Beta 1a or 1b): این داروها پیشرفت علائم بیماری را کند می‌کنند. ولی در استفاده از آنها باید دقت کنید، چون می‌توانند به کبد آسیب برسانند. به‌علاوه مطالعه‌ی داده‌های ۸۶۸ بیمار نشان داد که اینترفرون بتا به جلوگیری از ناتوانی در بلندمدت کمکی نمی‌کند.
• کوپاکسون (Copaxone) (گلاتیرامر، Glatiramer): این دارو برای جلوگیری از حمله‌ی سیستم ایمنی بدن به غلاف میلین استفاده می‌شود. کوپاکسون یک بار در روز تزریق می‌شود. سرخ شدن و تنگی نفس از عوارضی است که ممکن است پس از تزریق این دارو ایجاد شود.
• تایسابری (Tysabri) (ناتالیزوماب، Natalizumab): از این دارو برای بیمارانی استفاده می‌شود که یا نمی‌توانند درمان‌های دیگر را تحمل کنند یا درمان‌های دیگر برای آنها مفید نبوده است. این دارو ریسک ابتلا به لکوآنسفالوپاتی چندکانونی (multifocal leukoencephalopathy) را (که عفونت مغزی کشنده‌ای است) افزایش می‌دهد.
• میتوکسانترون (Mitoxantrone) (یا نووانترون، Novantrone): معمولا فقط در مراحل آخر از این داروی سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی بدن استفاده می‌شود. این دارو می‌تواند به قلب آسیب برساند، ولی اگر علائم بیماری ام اس به‌سرعت در حال بدتر شدن باشد، استفاده از این دارو به کند کردن پیشرفت ناتوانی در فرد کمک می‌کند.
• عصاره‌ی کانابیس (Cannabis): مطالعات نشان داده است که عصاره‌ی کانابیس به کاهش بی خوابی، درد و سختی عضلات کمک می‌کند.
• اوباگیو (Aubagio) (تریفلونومید، teriflunomide): بزرگ‌سالانی که دچار اشکال عودکننده‌ی بیماری ام اس هستند، باید یک بار در روز قرص اوباگیو مصرف کنند.

۲. توان‌بخشی

هدف از توان‌بخشی کمک به بهبود یا حفظ توانایی بیماران در انجام مفید و مؤثر کارهای خود در خانه یا محل‌کار است. به‌طور کلی برنامه‌های توان‌بخشی شامل موارد زیر است:

• فیزیوتراپی: هدف از فیزیوتراپی ایجاد مهارت‌های حفظ و بازگرداندن حداکثر حرکت و توانایی‌های عملکردی افراد است.
• کاردرمانی (Occupational therapy): استفاده‌ی درمانی از کار، مراقبت از خود و فعالیت‌های منعطفی برای افزایش پیشرفت و جلوگیری از ناتوانی.
• بلع و گفتار درمانی: یک درمانگر گفتار و زبان، آموزش‌های ویژه‌ای را به فرد مبتلا می‌دهد.
• توان‌بخشی شناختی: به بیمار کمک می‌کند تا مشکلات خاصی در تفکر و ادراک را مدیریت کند.
• توان‌بخشی حرفه‌ای: به افراد ناتوان کمک می‌کند که طرح‌های شغلی ایجاد کنند، مهارت‌های شغلی یاد بگیرند، شغلی برای خود بیابند و آن را حفظ کنند.

۳. تعویض پلاسما

پلاسمافرزیس (Plasmapheresis) شامل گرفتن خون از بیمار، جدا کردن پلاسمای خون و جایگزین کردن آن با پلاسمای جدید است. سپس این خون دوباره به بیمار تزریق می‌شود.

این فرایند موجب حذف آنتی‌بادی‌هایی در خون بیمار می‌شود که به بخش‌هایی از بدن بیمار حمله می‌کنند، ولی هنوز مشخص نیست که آیا این روش درمانی به بیماران ام‌ اس نیز کمک می‌کند یا خیر، زیرا نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش‌ها در این زمینه یکسان نیست.

۴. مکمل‌های ویتامین D و امگا ۳

پژوهشگران دریافته‌اند که میان کمبود ویتامین D و بیماری ام اس رابطه‌ای وجود دارد، ولی هنوز درحال بررسی این مسئله هستند که آیا استفاده از مکمل های غذایی ویتامین D می‌تواند به درمان این بیماری کمک کند یا خیر.

گفته می‌شود که مکمل‌های اسید چرب امگا ۳ برای بیماران مبتلا به ام‌ اس مفید است، ولی دانشمندان نروژی به این نتیجه رسیده‌اند که این ادعا درست نیست. به‌راحتی می‌توان مکمل‌های ویتامین D و امگا ۳ را تهیه و استفاده کرد، ولی بیماران نباید بدون مشورت با پزشک خود از این مکمل‌ها استفاده کنند.

۵. درمان با استفاده از اکسیژن پرفشار

درمان با استفاده از اکسیژن پرفشار (Hyperbaric oxygen therapy، HBOT) نیز به‌عنوان روش درمانی مفیدی برای بیماران مبتلا به ‌ام‌ اس پیشنهاد شده، ولی این ادعا هنوز اثبات نشده است.

چشم‌انداز

پیشرفت بیماری ام اس در هر فرد، متفاوت است، بنابراین نمی‌توان پیش‌بینی کرد که در مراحل بیماری چه رخ خواهد داد. ولی معمولا طول عمر افراد مبتلا به ام‌ اس با افراد عادی برابر است. در موارد نادری نیز این بیماری کُشنده است.