بوتولیسم چیست؛ علت ابتلا و روش‌های درمان آن

نشانه‌ها و علائم بوتولیسم، به نوع آن بستگی دارد.

در مواردی که بیماری ناشی از مصرف مواد غذایی باشد، علائم آن عبارت است از حالت تهوع، استفراغ و اسهال که به‌دنبال آن یبوست و نفخ نیز مشاهده می‌شود. ممکن است بیمار علائم دیگری مثل ضعف و مشکل در تنفس نیز داشته باشد. این علائم معمولا در فاصله‌ی بین ۱۸ تا ۳۶ ساعت بعد از مصرف ماده‌ی غذایی آلوده مشاهده شود، ولی ممکن است آشکار شدن علائم از سه ساعت تا ۸ روز بعد از مصرف، اتفاق بیفتد.

در مواردی که بیماری بوتولیسم، ناشی از زخم باشد، رشته‌های عصبی که مغز را به نخاع متصل می‌کنند و با نام اعصاب مغزی شناخته می‌شوند، اولین نشانه‌های بیماری را تجربه می‌کنند. سپس این علائم در سایر اندام‌های بدن پخش می‌شود. دوره‌ی نهفتگی این بیماری، بین ۴ روز تا ۲ هفته است. چه در بوتولیسم ناشی از مسمومیت غذایی و چه در بوتولیسم ناشی از زخم، علائم عصبی و نشانه‌های بیماری در بزرگ‌سالان مشابه است، ولی آشکار شدن علائم بوتولیسم زخمی ممکن است بیشتر طول بکشد.

بیمار ممکن است دوبینی یا تاری‌دید را تجربه کند. سستی پلک‌ها، ضعف در صورت، خشکی دهان، اشکال در بلعیدن غذا و صحبت کردن نامفهوم، از دیگر علامت‌های این بیماری است. در جریان این بیماری، عضلات ضعیف می‌شوند. در مرحله‌ی بعدی، فلج اتفاق می‌افتد. بدون درمان، عضلات تنفسی بیمار در نهایت به‌طور کامل فلج می‌شوند که به ازکارافتادن دستگاه تنفسی و درنهایت به مرگ بیمار منجر می‌شود. در جریان این فرایند، بیمار هوشیار باقی می‌ماند.

علائم بوتولیسم در کودکان

در بوتولیسم کودکان علائم و نشانه‌ها ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• یبوست؛
• تغذیه‌ ضعیف؛
• بد خلقی؛
• آب ریزش زیاد از دهان موقع غذا خوردن؛
• افتادگی پلک ها؛
• چهره‌ی بی‌احساس؛
• بی حالی و بی‌توجهی؛
• مشکل در تنفس؛
• واکنش‌های نادرست یا کند؛
• گریه کردن ضعیف و به‌زحمت؛
• عضلات ضعیف؛
• نداشتن واکنش نسبت به تحریک حلق؛
• چشم‌های غیرمتمرکز؛
• مکیدن ضعیف.

دوره‌ی پنهان بیماری بوتولیسم کودکان، از ۳ روز تا ۳۰ روز، متغیر است.

علت بوتولیسم

سم بوتولینوم سمی است که باکتری‌ای به‌نام کلستریدیوم بوتولینوم آن را تولید می‌کند که در خاک و آب‌های تصفیه‌نشده وجود دارد. این باکتری می‌تواند به‌عنوان یک هاگ مقاوم، در محیط‌های یادشده زنده بماند.

باکتری C. botulinum هاگ‌هایی تولید می‌کند که می‌تواند در غذاهایی که به‌درستی و با رعایت استانداردها کنسرو و نگهداری نشده باشند، زنده بماند. این هاگ‌ها در چنین مکان‌هایی سم تولید می‌کنند که درصورت مصرف آن، حتی به‌مقدار بسیار کم، مسمومیت‌های شدیدی ایجاد می‌شود.

انواع بوتولیسم

بوتولیسم انواع مختلفی دارد:

• بوتولیسم غذایی: این بیماری بر اثر مصرف مواد غذایی آلوده به سم بوتولینوم ایجاد می‌شود.
• بوتولیسم زخمی: این بیماری درصورتی اتفاق می‌افتد که باکتری وارد زخم باز شود و داخل زخم، این سم را تولید کند. معتادان تزریقی معمولا درمعرض ابتلا به این نوع از بوتولیسم قرار دارند.
• بوتولیسم کودکان: این بیماری زمانی در کودکان بروز می‌یابد که کودک، باکتری یا هاگ حاصل از آن را می‌خورد و این باکتری یا هاگ وارد دستگاه گوارش و روده می‌شود. این باکتری ممکن است به‌طور طبیعی در مدفوع کودک وجود داشته باشد.
• کلونیزاسیون روده‌ای در بزرگ‌سالان: به‌عنوان یکی از انواع بسیار نادر بوتولیسم زمانی اتفاق می‌افتد که باکتری در دستگاه گوارش بزرگ‌سالان لانه می‌کند.
• بوتولیسم پزشک‌ساخته یا یتروژنیک: که بر اثر اُوِردوز سم بوتولیسم یا بوتاکس ایجاد می‌شود. این نوع از بیماری اخیرا به‌دلیل گسترش بوتاکس درمانی افزایش یافته است.

پیشگیری

پیشگیری از ابتلا به بوتولیسم ناشی از زخم

برای کاهش خطر ابتلا به بوتولیسم ناشی از زخم، معمولا به افراد توصیه می‌شود که برای درمان و بهبودی هر زخم آلوده و عفونی از فوریت‌های پزشکی کمک بگیرند و از داروهای تزریقی مشکوک استفاده نکنند.

پیشگیری از ابتلا به بوتولیسم ناشی از مسمومیت غذایی

باید به سلامت مواد غذایی و بهداشت غذایی بسیار اهمیت بدهید. مواد زیر را در مورد بهداشت غذایی درنظر بگیرید:

• در زمان کنسرو کردن غذا در خانه، به‌دقت دستورالعمل‌ها را انجام دهید؛ البته تا جایی که ممکن است، مواد غذایی را در خانه کنسرو نکنید.
• غذاهایی را که در منزل فراوری و کنسرو می‌شوند، حداقل ده دقیقه قبل از مصرف بجوشانید؛ حتی اگر هیچ نشانه‌ای از فاسد شدن در آن دیده نمی‌شود.
• برای اینکه مطمئن شوید غذایی سالم است یا نه، آن را نچشید. قوطی‌های کنسروی را که برآمده هستند، نشت کرده‌اند یا آسیب‌دیده به‌نظر می‌رسند، دور بیندازید.
• به بچه‌های زیر یک سال، عسل یا شربت ذرت ندهید.
• اطمینان حاصل کنید که غذاها به‌خوبی پخته باشند.
• سیر، پیاز و سبزیجات سرخ‌شده را در یخچال نگهداری کنید.

جوشاندن کنسروها بهترین روش برای ازبین‌بردن باکتری، هاگ و سم تولیدشده توسط آن است. درحالی‌که جوشاندن کنسرو به‌مدت ۱۰ دقیقه می‌تواند سم را ازبین ببرد، برای نابودی هاگ‌ها به ۱۲۰ درجه دما تحت‌فشار به‌مدت حداقل ۳۰ دقیقه در زودپز نیاز است.

این مسئله به این دلیل است که هاگ‌ها، نسبت به محیط سخت و خشن بسیار مقاوم هستند و حتی ممکن است بعد از چند ساعت جوشاندن عادی باقی بمانند. هاگ‌ها در فشار زیاد مثلا در کنسروسازی‌های صنعتی ازبین می‌روند.

توصیه‌های سازمان بهداشت جهانی برای پیشگیری از بوتولیسم

سازمان جهانی بهداشت (WHO) بر پنج نکته‌ی کلیدی برای داشتن غذای سالم‌تر تأکید می‌کند:

• تمیز نگه‌داشتن؛
• جداکردن مواد خام و غذاهای پخته؛
• پختن کامل غذاها؛
• نگهداری مواد غذایی در دمای مناسب؛
• استفاده از مواد غذایی خام و آب سالم.

هنگام سفر، به‌خصوص سفر به کشورهای خارجی که در آنها دسترسی به آب سالم ممکن نیست و امکانات فریز کردن و نگهداری غذا محدود است، این موارد را باید با دقت بیشتری درنظر بگیرید.

همیشه نمی‌توان از بوتولیسم پیشگیری کرد. این سم ممکن است در آلودگی‌های خانه هم وجود داشته باشد یا حتی بعد از تمیز کردن و نظافت هم باقی بماند. والدین باید همیشه هوشیار باشند و علائم بیماری را در کودکان به‌سرعت تشخیص دهند تا هر چه سریع‌تر از خدمات پزشکی استفاده کنند و درمان سریع انجام شود.

منابع غذایی در معرض مسمومیت

غذاهایی که معمولا درمعرض مسمومیت با توکسین قرار دارند، عبارت‌اند از:

• سبزیجاتی که خانگی کنسرو می‌شوند؛
• ماهی‌های خام یا دودی؛
• عسل؛
• شربت ذرت.

بوتولیسم در غذاهای اسیدی با pH کمتر از ۴٫۵ دیده نمی‌شود.

تشخیص بوتولیسم

بیماری بوتولیسم کودکان ازطریق آزمایش نمونه‌ادرار و مدفوع تشخیص داده می‌شود. اگر پزشک نسبت به ابتلای این بیماری مشکوک باشد، درمان با آنتی‌توکسین‌ها را به‌سرعت شروع می‌کند؛ بدون اینکه برای دریافت جواب آزمایش صبر کند.

اگر سوابق پزشکی بیمار و تست‌های فیزیکی، بر بیماری بوتولیسم دلالت داشته باشد، پزشک ممکن است آن را درنظر بگیرد، ولی ازآنجایی‌که علائم مشترکی با بیماری‌های دیگر دارد، برای اثبات ابتلا، به انجام آزمایش‌های مخصوص نیاز است. بیماری‌های دیگری که علائم مشابهی دارند عبارت‌اند از سکته‌ مغزی، میاستنی گراویس یا ضعف وخیم عضلانی و نشانگان گیلن باره (Guillain-Barre).

تست‌های تشخیصی شامل موارد زیر است:

• اسکن مغز؛
• آزمایش مایع مغزی نخاعی؛
• نوار عصب و عضله
• آزمایش ادروفونیوم کلراید برای تشخیص میاستنی گراویس.

اگر وجود سم توکسین در غذا، معده، استفراغ یا محتوای روده‌ای شناسایی شود، تشخیص بوتولیسم قطعی می‌شود. در موارد حاد، ممکن است وجود این سم در خون فرد بیمار نیز تشخیص داده شود.

درمان بوتولیسم

مبتلایان به بوتولیسم باید در بیمارستان بستری شوند. برای کودکان مبتلا به این بیماری دارویی به نام BIG-V یا BabyBIG تجویز می‌کنند.

آن دسته از بیمارانی که مشکلات تنفسی دارند، باید در دستگاه تنفس مصنوعی قرار بگیرند و حتی ممکن است چند هفته یا چند ماه به این دستگاه نیاز داشته باشند. این بیماران، به مراقبت‌های پزشکی شدید نیاز دارند. با گذر زمان، علائم فلج ممکن است بهبود پیدا کند.

فردی که مشکوک به بیماری بوتولیسم است، به‌سرعت تحت درمان با آنتی توکسین‌ها قرار می‌گیرد؛ حتی قبل از اینکه نتایج آزمایش‌ها دریافت شود.

اگر عفونتی بر اثر زخم ایجاد شود، باید با جراحی کاملا درمان شود. ناحیه‌ی اطراف زخم برداشته می‌شود که به این فرایند، دبریدمان می‌گویند. برای پیشگیری از عفونت‌های ثانویه، معمولا آنتی بیوتیک تجویز می‌شود.

عوارض جانبی

در بیشتر موارد، بوتولیسم کودکان، آثار طولانی‌مدت ندارد. براساس آمار کمتر از یک درصد از بوتولیسم کودکان در آمریکا، مرگبار است. حدود ۵۰ سال پیش، تقریبا نیمی از بیماران مبتلا به بوتولیسم جان خود را ازدست می‌دادند، ولی امروزه این آمار به ۳ تا ۵ درصد رسیده است.

اشکال در دستگاه تنفسی و از کار افتادن این ارگان در اثر بیماری بوتولیسم می‌تواند منجر به مرگ شود.

بیمارانی که علائمی شدید و جدی دارند، ممکن است به دستگاه‌های تنفس مصنوعی و مراقبت‌های ویژه‌ی پزشکی نیاز داشته و چندین ماه تحت مراقبت باشند. احساس خستگی و تنگی نفس ممکن است تا چند سال طول بکشد.

احتمال دارد سایر بیماری‌ها بر اثر شرایط این بیماران ایجاد شوند که ممکن است بعضی از آنها مرگبار باشند.

فردی که دچار فلج ناشی از بوتولیسم شده ممکن است با کمک آنتی توکسین‌ها از این فلج رهایی پیدا کند، ولی این داروها در بهبود فلج سایر اعضای بدن که از قبل وجود داشته، تأثیری ندارند.