بلوغ فرآیند انتقال از کودکی به بزرگسالی است. این اتفاق مهم که معمولاً در دختران زودتر از پسران شروع می‌شود، بخش طبیعی رشد است و هر شخصی می‌تواند از آن تجربه‌ی منحصر به‌فردی داشته باشد. در مقاله‌ی امروز میدونی مگ، به مراحل مختلف بلوغ دختران نگاهی می‌اندازیم و در مورد آنچه که باید در این دوران انتظار وقوع آن‌ها را داشته باشید و سن شروع آن‌ها صحبت می‌کنیم. با ما همراه باشید.
منظور از بلوغ چیست؟
در دوران بلوغ، بدن دچار تغییرات درونی و بیرونی زیادی می‌شود. معمولاً در دختران، تغییرات جسمی و روانی مرتبط با بلوغ بین ۸ تا ۱۳ سالگی شروع می‌شوند. بلوغ زمانی است که شخص:
- به قد دوران بزرگسالانی خود می‌رسد.
- ویژگی‌های جنسی ظاهری در بدن او ایجاد می‌شوند.
- قادر به تولید مثل می‌شود.
بلوغ زمانی آغاز می‌شود که ناحیه‌ای از مغز به نام «هیپوتالاموس» به سایر قسمت‌های بدن سیگنال می‌دهد که زمان ایجاد ویژگی‌های بزرگسالی فرا رسیده است. این سیگنال‌ها که از طریق هورمون‌ها ارسال می‌شوند، با تأثیر روی اندام‌های تناسلی (تخمدان‌ها در زنان و بیضه‌ها در مردان) آن‌ها را برای ترشح سایر هورمون‌ها تحریک می‌کنند. هورمون‌های تولیدشده در اندام‌های تناسلی باعث رشد و تغییر قسمت‌های مختلف بدن می‌شوند و روی احساسات و افکار فرد تأثیر می‌گذارند.
بعضی از هورمون‌های اصلی مرتبط با بلوغ دختران عبارتند از:
- هورمون رشد: سطح این هورمون در دوران بلوغ افزایش می‌یابد و باعث جهش رشد در استخوان‌ها و عضلات و افزایش سریع قد می‌شود. افزایش آهسته‌ی قد (کمتر از ۵ سانتی‌متر در سال) ممکن است نشانهی کمبود هورمون باشد.
- استروژن: این هورمون جنسی باعث رشد بافت رحم و سینه می‌شود.
- استرادیول: این هورمون در مردان و زنان وجود دارد. در زنان، مقدار استرادیول زودتر افزایش می‌یابد و پس از بلوغ در سطح بالاتری باقی می‌ماند.
مراحل تانر یا رتبه‌بندی بلوغ جنسی دختران
پروفسور جیمز ام تانر (James M. Tanner)، متخصص رشد کودک، اولین کسی بود که مراحل قابل مشاهده‌ی بلوغ را شناسایی کرد. امروزه، این مراحل به «مراحل تانر» یا به عبارت مناسب‌تر «رتبه‌بندی بلوغ جنسی» (SMRs) معروف هستند. اگرچه هر انسانی جدول زمانی بلوغ متفاوتی دارد، مراحل تانر به‌عنوان یک راهنمای کلی برای توصیف رشد جسمی عمل می‌کنند.
مرحله‌ی ۱ تانر
مرحله‌ی ۱ تانر، اتفاقاتی را توصیف می‌کند که پیش از ظاهر شدن هر گونه نشانهی فیزیکی از بلوغ برای کودک رخ می‌دهند. معمولاً این مرحله بعد از هشت سالگی دختران شروع می‌شود و طی آن:
- مغز شروع به ارسال سیگنال به بدن می‌کند تا برای تغییرات آماده شود.
- هیپوتالاموس شروع به ترشح هورمون آزادکننده‌ی گنادوتروپین (GnRH) می‌کند که روی غده‌ی هیپوفیز تأثیر گذاشته و آن را برای تولید هورمون تحریک می‌کند. غده‌ی هیپوفیز هورمون‌هایی می‌سازد که سایر غدد بدن را کنترل می‌کنند.
- غده‌ی هیپوفیز شروع به ساخت دو هورمون به نام هورمون لوتئینه‌کننده (LH) و هورمون محرک فولیکول (FSH) می‌کند.
- در این مرحله از بلوغ، تغییرات فیزیکی قابل توجه نیستند.
مرحله‌ی ۲ تانر
معمولاً مرحله‌ی ۲ تانر بین ۹ تا ۱۱ سالگی شروع می‌کند و با رشد جسمی همراه است. در این مرحله، هورمون‌ها شروع به ارسال سیگنال به سراسر بدن می‌کنند. تغییرات قابل مشاهده عبارتند از:
- اولین نشانهی سینه‌ها که «جوانه» نامیده می‌شود، در زیر نوک پستان شروع به شکل‌گیری می‌کند. جوانه‌ها ممکن است حساس باشند یا دچار خارش شوند یا یک جوانه از جوانه‌ی دیگر بزرگ‌تر باشد که این امر طبیعی است. معمولاً رشد سینه در دوران بلوغ یکی از اولین تغییرات جسمی است که دختران متوجه‌ی آن می‌شوند.
- ناحیه‌ی تیره‌تر اطراف نوک پستان (آرئولا یا هاله‌ی پستان) گسترش می‌یابد.
- رحم بزرگ‌تر می‌شود و مقدار کمی از موهای ناحیه‌ی تناسلی شروع به رشد می‌کنند.
مرحله‌ی ۳ تانر
در دختران، معمولاً مرحله‌ی ۳ تانر بعد از ۱۲ سالگی شروع می‌شود و با تغییرات جسمی مشهودتری همراه است. در این مرحله، همراه با جهش رشد قدی، فعالیت هورمون‌ها افزایش می‌یابد و رشد را از مرحله‌ی قبل بیشتر می‌کند. تغییراتی که معمولاً در این مرحله از بلوغ دختران رخ می‌دهند عبارتند از:
- جوانه‌ی سینه به رشد و گسترش خود ادامه می‌دهد.
- موهای ناحیه‌ی تناسلی ضخیم‌تر و مجعدتر می‌شوند.
- موهای زیر بغل شروع به شکل‌گیری می‌کنند.
- ممکن است اولین علائم آکنه در صورت و پشت ظاهر شود.
- بالاترین میزان رشد قدی شروع می‌شود (حدود ۸/۱ سانتی‌متر در سال).
- چربی در ران و باسن شروع به انباشته شدن می‌کند.
مرحله‌ی ۴ تانر
بلوغ در مرحله‌ی ۴ در نوسان کامل است. در دختران، معمولاً مرحله‌ی ۴ تانر در حدود ۱۳ سالگی شروع می‌شود و با تغییرات زیر همراه است:
- سینه‌ها شکل کامل‌تری به خود می‌گیرند و مرحله‌ی جوانه را پشت سر می‌گذارند.
- بسیاری از دختران اولین قاعدگی خود را بین ۱۲ تا ۱۴ سالگی تجربه می‌کنند، اما ممکن است شروع پریود زودتر اتفاق بیفتد.
- رشد قدی به حدود ۵ تا ۷/۶ سانتی‌متر در سال کاهش می‌یابد.
- موهای ناحیه‌ی تناسلی ضخیم‌تر می‌شوند.
مرحله‌ی ۵ تانر
مرحله‌ی ۵ اوج رشد دختران نوجوان است. در این مرحله، بلوغ جسمی کامل می‌شود و نوجوان به قد نهایی دوران بزرگسالی خود خواهد رسید. معمولاً این مرحله از بلوغ دختران در حدود ۱۵ سالگی اتفاق می‌افتد و به تغییرات زیر منجر می‌شود:
- سینه‌ها تقریباً به اندازه و شکل دوران بزرگسالی می‌رسند، با این حال تغییر و رشد آن‌ها می‌تواند تا سن ۱۸ سالگی ادامه پیدا کند.
- پریودها بعد از ۶ ماه تا دو سال منظم‌تر می‌شوند.
- دختران یک تا دو سال پس از تجربه‌ی اولین قاعدگی به قد دوران بزرگسالی خود می‌رسند.
- اندام‌های تناسلی به رشد کامل خود می‌رسند.
- باسن و ران‌ها شکل کامل خود را پیدا می‌کنند.
سایر علائم و نشانه‌های بلوغ دختران
بلوغ در دختران می‌تواند با علائم دیگری هم همراه باشد که در ادامه‌ی مطلب به بعضی‌ها از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
آکنه
تغییرات هورمونی باعث تجمع چربی روی پوست و مسدود شدن منافذ و درنتیجه بروز آکنه می‌شوند. ممکن است دختران نوجوان روی صورت، پشت یا سینه دچار آکنه شوند. در بعضی از نوجوانان شدت آکنه بیشتر است.
افرادی که دارای سابقه‌ی خانوادگی آکنه هستند یا شدت آکنه در آن‌ها زیاد است، باید به متخصص پوست مراجعه کنند. در غیر این صورت، شست‌وشوی روزانه‌ی پوست با صابون ملایم و استفاده از کرم‌ها و پمادهای بدون نسخه (OTC) برای کنترل جوش‌ها مفید است.
بوی بد بدن
در دوران بلوغ، غدد عرق بزرگ‌تر می‌شوند. استفاده از دئودورانت و دوش گرفتن منظم، به‌خصوص بعد از فعالیت بدنی شدید، از بوی بد بدن جلوگیری می‌کند.
تغییرات خلقی
تربیت فرزند در دوران بلوغ می‌تواند برای والدین چالش‌برانگیز باشد، چرا که ممکن است نوجوانان در این مقطع از زندگی بداخلاق و دمدمی مزاج شوند. علاوه بر تغییر هورمون‌ها، احساسی که نوجوان در مورد تغییرات جسمی خود دارد می‌تواند در بروز این رفتارها نقش داشته باشد.
والدین باید به علائم افسردگی و اضطراب مثل اختلال خواب یا عملکرد ضعیف در مدرسه توجه کنند و هر گونه تغییرات خلقی شدید یا نگران‌کننده را با پزشک یا متخصص سلامت روان در میان بگذارند. در بعضی موارد، ممکن است به روان‌درمانی یا دارودرمانی نیاز باشد.
بلوغ زودرس در دختران
اگر بلوغ دختران قبل از هشت سالگی شروع شود، به آن «بلوغ زودرس» می‌گویند. علامت رایج بلوغ زودرس، ظاهر شدن موهای ناحیه‌ی تناسلی و بوی بد بدن است. احتمال دارد بلوغ زودرس در دختر با رشد اولیه‌ی سینه‌ها همراه باشد، اما این رشد اغلب به‌دلیل افزایش بافت چربی اتفاق می‌افتد و ممکن است ادامه پیدا نکند.
در بیشتر موارد، بلوغ زودرس مشکل‌ساز نیست و به درمان دارویی نیاز ندارد. اما گاهی اوقات، نشانهی یک مشکل جدی است، مانند بیماری ژنتیکی، اختلال هورمونی، ناهنجاری مغزی یا مشکل در تخمدان‌ها و غده‌ی فوق کلیوی. در این شرایط ممکن است پزشک درمان‌های مختلفی را برای متوقف کردن موقت اثرات هورمون‌های درگیر توصیه کند، به‌ویژه اگر برهم خوردن تعادل هورمون‌ها باعث عدم رشد یا تضعیف استخوان‌ها شود. اگر کودک شما یکی از علائم یا نشانه‌های بلوغ زودرس را دارد، به پزشک مراجعه کنید تا وضعیت او بررسی شود.
تحقیقات نشان داده‌اند که در حال حاضر بلوغ در مقایسه با نسل‌های قبلی زودتر شروع می‌شود. به‌عنوان مثال، یک مطالعه روی گروهی از زنان نشان داد که آن‌ها ۳/۶ ماه زودتر از مادران‌شان و به‌طور میانگین در سن ۱۳ سالگی اولین پریود خود را تجربه کرده‌اند. این موضوع می‌تواند به سردرگمی در مورد زمان شروع بلوغ اضافه کند.
بلوغ دیررس در دختران
منظور از «بلوغ تأخیری» یا «بلوغ دیررس» در دختران، شروع نشدن رشد سینه‌ها تا سن ۱۳ سالگی یا تجربه نکردن اولین قاعدگی تا سن ۱۶ سالگی است.
معمولاً بلوغ دیررس نگران‌کننده نیست. گاهی اوقات، داشتن تغذیه‌ی نامناسب یا ابتلا به یک بیماری مزمن در سال‌های ابتدایی زندگی می‌تواند بلوغ را به تأخیر بیندازد. تمرینات ورزشی شدید در سنین پایین، مانند ژیمناستیک، هم می‌تواند همین تأثیر را داشته باشد. اکثر افراد مبتلا به بلوغ دیررس مراحل معمول بلوغ را پشت سر می‌گذارند، اما این اتفاق دیرتر از سایر همسالان‌شان رخ می‌دهد.
در بعضی موارد، تأخیر در بلوغ می‌تواند نشان‌دهنده‌ی یک بیماری یا مشکل باشد. ممکن است اندام‌های جنسی هورمون‌های کمتری تولید کنند که به این وضعیت «هیپوگنادیسم» می‌گویند. هیپوگنادیسم از عوامل ژنتیکی، اختلالات تکاملی یا تومور مغزی ناشی می‌شود. با آزمایش خون می‌توان مشکلات هورمونی را تشخیص داد و با روش‌های تصویربرداری مثل ام آر آی (MRI) می‌توان عملکرد غدد درگیر را بررسی کرد. در اغلب موارد، درمان هورمونی به رفع مشکل هیپوگنادیسم کمک می‌کند.
تفاوت بلوغ دختران با پسران
سن شروع بلوغ در پسران با دختران متفاوت است و غالباً مرحله‌ی ۱ تانر در آن‌ها بعد از ۹ یا ۱۰ سالگی آغاز می‌شود. جدول زیر مراحل مختلف بلوغ دختران و پسران را نشان می‌دهد:
| مراحل تانر | سن شروع در دختران | تغییرات محسوس در دختران | سن شروع در پسران | تغییرات محسوس در پسران |
| ۱ | بعد از ۸ سالگی | – | بعد از ۹ یا ۱۰ سالگی | – |
| ۲ | ۹ تا ۱۱ سالگی | شکل‌گیری جوانه‌های سینه رشد موهای ناحیه‌ی شرمگاهی | حدود ۱۱ سالگی | رشد موهای ناحیه‌ی شرمگاهی |
| ۳ | بعد از ۱۲ سالگی | ایجاد آکنه رشد موهای زیر بغل افزایش سرعت رشد قدی | حدود ۱۳ سالگی | تغییر صدا بزرگ‌تر شدن عضلات |
| ۴ | حدود ۱۳ سالگی | شروع اولین قاعدگی | حدود ۱۴ سالگی | ایجاد آکنه رشد موهای زیر بغل |
| ۵ | حدود ۱۵ سالگی | کامل شدن رشد اندام‌های تناسلی و تولید مثلی | حدود ۱۵ سالگی | رشد موهای صورت |
کلام پایانی
بلوغ یک شبه اتفاق نمی‌افتد، بلکه یک فرآیند چندساله است که شامل تغییرات جسمی و هورمونی مختلف می‌شود. تجربه‌ی علائم بلوغ خیلی زودتر یا دیرتر از سن معمول ممکن است نشان‌دهنده‌ی یک بیماری زمینه‌ای باشد. اگر نگران رشد و بلوغ فرزندتان هستید، در مشورت با پزشک تردید نکنید. به‌علاوه، به یاد داشته باشید که بعضی از افراد از تغییرات بدن خود در دوران بلوغ خجالت می‌کشند یا به نسبت به آن‌ها احساس خوبی ندارند. به فرزند خود اطمینان بدهید که این تغییرات طبیعی بوده و بخشی از فرآیند از بلوغ هستند. صحبت کردن با کودکان و نوجوانان به کاهش نگرانی آن‌ها کمک می‌کند.
منابع: healthline, medicalnewstoday
