مارگزیده از ریسمان سیاه و سفید می‌ترسد. حق هم دارد. این تجربه ناخوشایند ممکن است به قیمت جانش تمام شود. روزانه حدود ۲۰۰ نفر در سراسر دنیا به‌دلیل مارگزیدگی کشته می‌شوند. آمار قابل تأملی به نظر می‌رسد. ماجرا از این قرار است که اگر مراقبت‌ها و رسیدگی‌های لازم به قربانیان ارائه شود، درصد اندکی از کسانی که دچار مارگزیدگی می‌شوند، جان خود را از دست خواهند داد. به‌عبارت دیگر، چنانچه بعد از مارگزیدگی اقدامات لازم انجام شود، درصد مرگ‌ومیر ناشی از گزیدگی مارهای سمی به‌شدت کاهش پیدا می‌کند. در این مقاله از علائم و راه‌های درمان مارگزیدگی می‌خوانید.
همه کسانی که دچار مارگزیدگی می‌شوند، نیازمند امداد فوری‌اند؛ چون درغیراین‌صورت امکان دارد بعد از مارگزیدگی بدن آنها عفونت کند یا به گزیدگی واکنش نشان دهد. حتی نیش مارهای غیرسمی و بی‌خطر هم ممکن است به چنین واکنشی منجر شود. بی‌حرکت نگه‌داشتن موضع مارگزیدگی، دریافت کمک‌های اولیه، تمیزکردن زخم ناشی از گزیدگی و از همه مهم‌تر خون‌سرد ماندن بعد از مارگزیدگی را به یاد داشته باشید. باید بدانید که بعد از مارگزیدگی به چه کمک‌های اولیه‌ای نیاز است.
پیش از هرچیز، باید بدانید که گزیدگی انواع مارها چه علائمی دارد.
مارهای سمی را شناسایی کنید
اگر تفاوت مارهای سمی و غیرسمی را ندانید، بعد از مارگزیدگی کمی سردرگم خواهید شد؛ پس این راهکار عاقلانه را در نظر بگیرید: هروقت دچار مارگزیدگی شدید، تصور کنید که ماری سمی نیشتان زده است و اقدامات لازم به‌هنگام گزیده‌شدن از سوی ماری سمی را انجام دهید.
شناخت مارهای خطرناک مفید است. اگر بدانید که مارهای سمی چه ویژگی‌هایی دارند، راحت‌تر می‌توانید بعد از مارگزیدگی اقدامات مناسب را انجام دهید. بیشتر مارهای سمی از نوع افعی گودال هستند. افعی‌های گودال از روی ظاهرشان قابل‌شناسایی هستند. این دسته از مارها در هر دو سمت صورت و در حدفاصل چشم تا سوراخ بینی، حفره‌ای دارند و به‌کمک آن می‌توانند گرما را احساس و شناسایی کنند. همه افعی‌های گودال سری مثلثی‌شکل دارند؛ اما هر ماری که سری به این شکل داشته باشد، لزوما سمی نیست.
زمانی که ماری شما یا کسی در اطراف شما را می‌گزد، این گزیدگی را احساس خواهید کرد؛ اما امکان دارد که گزیدگی بسیار سریع رخ بدهد و مار هم خیلی زود ناپدید شود؛ پس برای اینکه بفهمید دچار گزیدگی شده‌اید یا خیر، باید با علائم بعد از مارگزیدگی آشنا باشید:
- وجود زخمی سوراخ‌دار روی بدن در محل گزیدگی؛
- قرمزی و التهاب اطراف زخم؛
- درد در ناحیه گزیدگی؛
- تارشدن دید؛
- سخت‌شدن تنفس؛
- حالت تهوع و استفراغ؛
- تعریق و روان‌شدن بزاق؛
- بی‌حسی صورت و اندام‌ها.
بعضی از انواع مارهای سمی هم هستند که بعد از گزیدن، علائمی خاص در بدن فرد ایجاد می‌کنند:
مار زنگی
شناسایی مارهای زنگی اصلا کار سختی نیست. این مارها در انتهای دم خود حلقه‌هایی دارند که درهنگام احساس خطر تکان می‌خورند. صدای ارتعاشی که از این تکان‌خوردن تولید می‌شود، هشداری برای عقب‌نشینی به شما می‌دهد. مارهای زنگی از بزرگ‌ترین مارهای سمی‌اند. در آمریکا بیشتر مارگزیدگی‌ها در طول سال، با نیش مارهای زنگی است. مارهای زنگی فضاهای باز را دوست دارند. آنها در بین صخره‌ها یا کُنده‌های چوب جا خوش می‌کنند و به استراحت مشغول می‌شوند.
نشانه‌های گزیدگی مار زنگی
بعد از گزیدگی مار زنگی، علائمی به شرح زیر به‌سرعت نمایان می‌شوند:
- تشنگی؛
- درد شدید؛
- افتادگی پلک‌ها؛
- کاهش فشار خون؛
- خستگی یا ضعف ماهیچه‌ها.
مار موکازین آبی یا کاتِن‌موث
مارهای موکازین آبی هم نوع دیگری از افعی‌های گودال هستند. به این دسته از مارها کاتن‌موث (cotton mouth/ دهان‌‌پنبه‌ای) نیز گفته می‌شود. حالا چرا باید نام این مار چنین چیزی باشد؟ چون داخل دهانش ماده‌ای سفید شبیه نخ پنبه وجود دارد.
اندازه متوسط مارهای موکازین یا کاتن‌موث ۱٫۲۷ تا ۱٫۴۰ متر است. رنگ پوست موکازین‌های بالغ طیفی از برنزه تیره تا سیاه است با حلقه‌های قهوه‌ای تیره یا سیاه. مارهای جوان هم خطوط قهوه‌ای یا نارنجی روی پوست خود دارند و دم آنها زردرنگ است.
موکازین‌های آبی بیشتر در نزدیکی‌های آب‌ها دیده می‌شوند. این مارها بسیار شجاع‌اند و به‌ندرت احساس خطر می‌کنند. اگر احساس کنند که چیزی آنها را تهدید می‌کند، واکنش نشان می‌دهند.
نشانه‌های گزیدگی مار موکازین یا کاتن‌موث
نشانه‌های گزیدگی موکازین‌ها با نشانه‌های گزیدگی مارهای کاپرهد (copperhead) شباهت زیادی دارد؛ اما علائم اختصاصی گزیدگی موکازین‌ها به شرح زیر است:
- بروز درد و عوارض فوری بعد از مارگزیدگی؛
- تغییر رنگ پوست؛
- افت فشارخون؛
- ضعف؛
- شوک.
مار کاپرهد
مارهای کاپرهد به رنگ طلایی یا طیفی از قرمزند و روی پوست آنها رگه‌هایی رنگی به‌شکل ساعت‌شنی وجود دارد. طول این مارها به‌طور متوسط از ۴۵ تا ۹۲ سانتی‌متر است. کاپرهدها را بیشتر می‌توان در مناطق صخره‌ای، جنگل‌ها و مرداب‌ها یا در رودخانه‌ها پیدا کرد.
این دسته از مارها مهاجم نیستند و حمله نمی‌کنند؛ اما در بیشتر مواقع اگر ناگهانی به‌سمت این مارها قدم بردارید و به آنها نزدیک شوید، به شما حمله‌ور می‌شوند؛ پس در برخورد با مارهای کاپرهد حواستان را جمع کنید.
نشانه‌های گزیدگی مار کاپرهد
نشانه‌هایی که بعد از مارگزیدگی کاپرهدها ظاهر می‌شود، به علائم گزیدگی مارهای موکازین شبیه است:
- بروز نشانه‌ها و درد فوری؛
- تغییر رنگ پوست؛
- افت فشارخون؛
- شوک؛
- ضعف.
مار مرجانی
مار های مرجانی هم حلقه‌های سیاه، قرمز و زرد روی پوست خود دارند. اغلب هم با شه‌مارها که مارهایی غیرسمی‌اند، اشتباه گرفته می‌شوند؛ اما برای تشخیص مارهای مرجانی باید بدانید که حلقه‌های رنگی قرمز و زرد پوستشان در کنار یکدیگرند. این مارها در جنگل‌ها، باتلاق‌ها و مناطقی با خاک شنی زندگی می‌کنند. مرجانی‌ها معمولا زیر زمین یا زیر تپه‌ای از برگ‌ها پنهان می‌شوند.
نشانه‌های گزیدگی مار مرجانی
نشانه‌های خاص گزیدگی مارهای مرجانی به شرح زیر هستند:
- دردی که بلافاصله بعد از گزیدگی احساس نمی‌شود؛
- علائمی که ساعت‌ها بعد از گزیدگی ظاهر می‌شوند؛
- تغییر رنگ پوست؛
- افتادگی پلک‌ها؛
- مشکل در بلع؛
- فلج‌شدن؛
- شکم‌درد؛
- تشنج؛
- سردرد؛
- شوک.
کمک‌های اولیه درهنگام مارگزیدگی
وقتی کسی دچار مارگزیدگی می‌شود، فورا به کمک‌های اولیه نیاز دارد. توصیه‌های مهمی هم دراین‌زمینه وجود دارد که باید حتما به یاد داشته باشید:
- با مرکز فوریت‌های پزشکی تماس بگیرید.
- زمان و ساعت گزیدگی را به خاطر بسپارید.
- خون‌سرد باشید و بدن را زیاد حرکت ندهید، چون تحرک باعث پخش سریع‌تر سم در بدن می‌شود.
- لباس‌های تنگ و زیورآلات را از بدن خارج کنید تا ناحیه گزیدگی تحت‌فشار قرار نگیرد. احتمال تورم و بادکردن موضع گزیده‌شده وجود دارد.
- بعد از مارگزیدگی نباید حرکت و راه‌رفتن در کار باشد. مارگزیده باید با وسیله نقلیه به بیمارستان انتقال داده شود.
- بعد از مارگزیدگی به‌دنبال کشتن یا به‌دام‌انداختن مار نباشید. اگر می‌توانید، از آن عکس بگیرید تا تیم درمانی بفهمند چه نوع مسمومیتی در بدن قربانی رخ داده است.
نکات مهم در کمک‌های اولیه بعد از مارگزیدگی
در گذشته نکاتی درباره کمک‌های اولیه بعد از مارگزیدگی مطرح می‌شد که دیگر این روزها معتبر نیستند. به نکاتی که در ادامه می‌آوریم، دقت کنید. این توصیه‌ها با روش‌های قدیمی کمک‌های اولیه بعد از مارگزیدگی کمی متفاوت‌اند:
- استفاده از شریان‌بند کار خوبی نیست؛
- استفاده از کمپرس یخ در موضع مارگزیدگی کار درستی نیست؛
- سطح موضع مارگزیدگی مصدوم را از قلب او بالاتر نگه ندارید؛
- سعی نکنید سم مار را با مکیدن، از خون بیرون بکشید؛
- نباید بخش مارگزیده‌شده بدن را برش بزنید و خون حاوی زهر را از بدن خارج کنید؛
- به فرد مصدوم دارویی ندهید تا اینکه پزشک او را ببیند و داروی مناسب را تجویز کند؛
- از وسایل مکنده برای خارج‌کردن سم از خون استفاده نکنید. این وسایل در گذشته استفاده می‌شدند؛ اما این روزها به‌نظر خطرناک می‌آیند.
درمان مارگزیدگی
مهم‌ترین نکته‌ای که باید بعد از مارگزیدگی در ذهن داشته باشید، تماس سریع با مرکز فوریت‌های پزشکی است. پزشکان با معاینه و بررسی وضعیت مصدوم متوجه می‌شوند که باید چه روندی را برای درمان در پیش بگیرند. بعضی مواقع گزیده‌شدن با مارهای سمی هم موجب مرگ نمی‌شود. میزان خطری که فرد را تهدید می‌کند، به محل گزیدگی بستگی دارد؛ البته وضعیت سلامت و سن هم دراین‌زمینه اهمیت دارند.
اگر وضعیت چندان جدی و خطرناک نباشد، پزشک زخم قربانی را تمیز و واکسن کزاز به او تزریق می‌کند؛ اما اگر وضعیت خطرناک و علائم گزیدگی شدید باشد، پزشک آنتی‌وِنوم به فرد تزریق می‌کند. این ماده از زهر مار گرفته شده است و برای کاهش علائم بعد از مارگزیدگی به قربانی تزریق می‌شود. تزریق سریع این ماده به بدن، اثرگذاری‌اش را افزایش می‌دهد.
اگر ماری غیرسمی شما را بگزد، درصورت تمیزکردن موضع گزیدگی و رسیدگی زودهنگام مشکلی پیش نخواهد آمد. حتی اگر ماری سمی نیشتان بزند، رسیدگی درست و فوری شما خطر را رفع می‌کند؛ اما شانس بهبود بزرگ‌سالان سالم از کودکان و افرادی با سیستم ایمنی ضعیف بیشتر است.
پیشگیری از مارگزیدگی
بهترین کار برای پیشگیری از مارگزیدگی این است که در طبیعت، دور و بر مارها نچرخید و به آنها کاری نداشته باشید. یادتان باشد در مکان‌هایی که انبوهی از برگ‌ها وجود دارند، در صخره‌ها، در انبوه علف‌ها یا چمن‌ها و زیر دسته‌های چوب و هیزم، ممکن است مارهایی پنهان شده باشند.
اگر به مکان‌هایی می‌روید که احتمالا ماری در آنجا وجود دارد، از چکمه و شلوار بلند و دستکش چرمی استفاده کنید. شب‌هنگام و در هوای گرم، در طبیعت، کار و گردش نکنید. مارها شب‌بیدارند و در این ساعات از شبانه‌روز فعال‌ترند.
در آخر
نکته‌های ایمنی و کمک‌های اولیه بعد از مارگزیدگی را به خاطر بسپارید و یادتان باشد که حفظ خون‌سردی در این مواقع بسیار ضروری است. شما هم به‌عنوان کسی که دچار این گزیدگی می‌شوید و هم به‌عنوان یکی از اطرافیان قربانیِ مارگزیدگی باید آرام بمانید تا اوضاع کنترل شود. اگر تاکنون تجربه‌ای دراین‌زمینه داشته‌اید، حتما در بخش نظرات درباره‌اش برایمان بگویید.
