انواع مکانیزم های دفاعی و دلیل استفاده از آنها

بر اساس نظریه روانکاوی فروید، شناسه بخش بدوی روان ماست که نیازهای اولیه و غرایز ما از آن ناشی می‌شود. در نقطه مقابل، سوپرایگو قرار دارد که درگیر اخلاقیات و هنجارهای اجتماعی است. بین این دو هم ایگو قرار می‌گیرد، بخش واقع‌گرای ما که می‌کوشد بین شناسه و سوپرایگو تعادل برقرار کند.

از منظر نظریه فروید، مکانیزم های دفاعی زمانی فعال می‌شوند که ایگو نتواند بین خواسته‌های متضاد شناسه و سوپرایگو تعادل ایجاد کند. وقتی واقعیت‌های زندگی با خواسته‌های این ۲ عنصر در تضاد قرار می‌گیرد، ایگو برای محافظت از ما در برابر اضطراب، این مکانیزم‌ها را فعال می‌کند.

شاید با تقسیم‌بندی ذهن به ۲ بخش خودآگاه و ناخودآگاه بهتر بتوان این عملکرد را درک کرد. بخش ناخودآگاه ذهن ما به‌کمک این مکانیزم‌ها تلاش می‌کند بخش خودآگاهمان را از واقعیت‌های تلخ و شرایط سخت، دست‌کم در خیال، برهاند.

انواع مکانیزم‌ های دفاعی

مکانیزم های دفاعی در روانشناسی طیف گسترده‌ای دارند. تاکنون بیش از ۱۰۰ مکانیزم دفاعی شناسایی و طبقه‌بندی شده است! یک سر طیف مکانیزم‌های ابتدایی قرار دارند، آنهایی که چندان سالم و مناسب به شمار نمی‌روند، و در سر دیگر طیف مکانیزم‌های بالغانه و سالم قرار دارند که به آنها رویکردهای مقابله مثبت می‌گویند. در ادامه، ۲۴ مکانیزم دفاعی شایع‌تر را با ذکر مثال‌ معرفی می‌کنیم.

۱. فرافکنی

فرافکنی یعنی ویژگی‌های منفی خود را به دیگری نسبت بدهیم. مثلا فردی که با اندام خود مشکل دارد مرتب اندام دیگران، به‌خصوص اندام شریک عاطفی‌اش، را نقد می‌کند.

به‌گفته مارگارت پاول، روان‌شناس، این مکانیزم ناسالم بین والدین و کودکان نیز رخ می‌دهد. مثلا شاید والدین از کودک بخواهند که دست از بی‌مسئولیتی بردارد، حال آنکه خود بی‌مسئولیت‌اند.

۲. جابه‌جایی

در این مکانیزم فرد مشکلات خود را به جای دیگری می‌برد. کارمندی را تصور کنید که تنش‌های محیط کار را به خانه منتقل می‌کند یا برعکس.

۳. انکار

گاهی واقعیت چنان ناخوشایند است که فرد آن را به‌کل انکار می‌کند. مثلا هنگام مرگ ناگهانی عزیزان، ممکن است این مکانیزم فعال شود. مثال دیگر فرد درگیر رابطه ناسالم با شریک عاطفی است که به‌رغم بروز علائم هشداردهنده، به رابطه ادامه می‌دهد و خود را به کوری می‌زند.

۴. سرکوب

گاهی ناخودآگاه ما خاطرات واقعه یا تجربه‌ای دردناک را سرکوب می‌کند و فرد نمی‌تواند جزئیات آن را به خاطر بیاورد. مکانیزم دفاعی سرکوب نوعی فراموشی به شمار می‌رود. توجه کنید که این فراموشی ناخواسته است و نباید آن را عامدانه دانست.

۵. سرکوب عامدانه

این مکانیزم مشابه سرکوب است، با این تفاوت که نقش خودآگاه در آن بیشتر است. در این مکانیزم دفاعی، فرد خودش انتخاب می‌کند که یک احساس، خاطره یا تجربه خاص را به فراموشی بسپارد. در حقیقت خود فرد به جنگ با حافظه‌اش رفته است. متأسفانه فرد اغلب در این نبرد شکست می‌خورد. تلاش برای حذف یک خاطره یا تجربه، باعث رشد بیشتر آن می‌شود و در ادامه مشکلات روانی و جسمی متعددی ایجاد می‌کند.

۶. برگشت

این مکانیزم دفاعی از سایر انواع برای فرد خوشایند‌تر است و به‌راحتی انجام می‌شود. در این حالت، فرد به مراحل پیشین رفتاری بازمی‌گردد. مثلا بزرگ‌سالی را در نظر بگیرید که در مواجهه با رفتارهای کنترلگرانه خانواده‌اش، واکنش‌هایی شبیه نوجوانان نشان می‌دهد.

۷. عقلانی‌سازی

عقلانی‌سازی شکل‌های متعددی به خود می‌گیرد. این مکانیزم زمانی بروز می‌کند که ما می‌کوشیم رفتار نامناسب خود را توجیه کنیم. مثلا فردی را در نظر بگیرید که به همسرش خیانت کرده است. او ممکن است این خیانت را با دلایل گوناگون توجیه کند. مثلا بگوید که هنگام خیانت مست بوده است یا بگوید که از زندگی زناشویی خود ناراضی است. هیچ‌کدام از این دلایل نمی‌توانند توجیه خیانت باشند.

۸. روشنفکری

نام این مکانیزم شاید عجیب به نظر برسد، ولی ما واقعا گاهی برای مقابله با شرایط سخت به رفتار روشنفکرانه روی می‌آوریم. فردی را تصور کنید که عزیزش را از دست داده است. اگر از او بپرسید که چه حسی دارد، شاید برای شما سخنرانی کوتاهی درباره فلسفه مرگ و زندگی ایراد کند که شیوه‌ای برای مقابله با غم و اندوه است.

۱۰. واکنش وارونه

کسی را تصور کنید که از دیگری بدش می‌آید، اما به‌جای برخورد سرد با او، بیش از حد معمول او را تحویل می‌گیرد. این مثالی از واکنش وارونه است. مثال دیگر وقتی است که فرد هنگام مشاجره به‌جای ابراز ناراحتی عمیق خود، کناره می‌گیرد و هیچ واکنشی نشان نمی‌دهد.

۱۰. تصعید

تصعید در روان‌شناسی به‌معنی تبدیل یک احساس یا رفتار ناسالم به چیزی مفید است. مثلا کسی که ورزش می‌کند تا خشم و استرس را تخلیه کند. این یکی از مکانیزم های دفاعی سالم به شمار می‌رود.

۱۱. بخش‌بندی

گاهی اوقات فرد برای مقابله با مشکلات مختلف، آنها را بخش‌بندی می‌کند. مثلا در محیط کار تمام اضطراب‌های خانوادگی را کنار می‌گذارد تا بتواند به‌خوبی کار کند. این مکانیزم نیز از انواع رویکردهای مقابله‌ای مثبت است چراکه مانع از سرریز مسائل به بخش‌های مختلف زندگی می‌شود.

۱۲. حواس‌پرتی

شاید برایتان پیش آمده باشد که ساعت‌ها بی‌هدف در فضای مجازی گشت‌وگذار کرده باشید تا حواستان را از مسائل و مشکلات پرت کنید. این مکانیزم امروزه با فراگیری شبکه‌های اجتماعی زیاد دیده می‌شود.

۱۳. گسست یا تجزیه

تجزیه زمانی روی می‌دهد که برای مقابله یا موقعیتی استرس‌زا، بخش‌های مختلف روان فرد به‌خصوص بخش مرتبط با آن موقعیت از هم گسیخته می‌شوند تا آن را به فراموشی بسپارند. گاهی اوقات حتی فرد آن بخش از هویت و روانش را که مرتبط با موضوع است ناخواسته خاموش یا فراموش می‌کند، به‌گونه‌ای که بخشی از هویتش را به خاطر نمی‌آورد!

۱۴. ابطال

با مکانیزم دفاعی ابطال فرد ممکن است برای پیشگیری از شرایط ناخوشایند یا جبران رفتار نامناسب، کارهایی انجام دهد. مثلا فردی که پیش از یک اظهارنظر جنجالی، مسئولیتش را از دوش خود برمی‌دارد یا فردی که پس از ناراحت‌کردن دیگری می‌کوشد با رفتار مهربانانه، احساس گناه خود را برطرف کند.

۱۵. پرخاشگری منفعلانه

این مکانیزم دفاعی ناسالم، در روابط افراد باعث بروز مشکل می‌شود. در این حالت، فرد به‌جای طرح عواطف منفی خود، آنها را در قالب طعنه بیان می‌کند. این باعث بروز سوءتفاهم می‌شود و شفافیت رابطه از بین می‌رود. به‌گفته وینا کالینز، روان‌شناس زوج‌درمانگر، این مکانیزم زمانی فعال می‌شود که فرد با پذیرش عواطف منفی خودش مشکل دارد یا تصور می‌کند که بیان صریح آنها موجب بروز درگیری و جنجال می‌شود.

۱۶. شوخ‌طبعی

بله، حتی شوخ‌طبعی نیز در برخی موارد می‌تواند مکانیزمی دفاعی باشد. وقتی فرد از یک واقعه آسیب‌زا یا پراسترس جوک می‌سازد، در واقع تلاش می‌کند جلوی ایجاد غم و اندوه و اضطراب را بگیرد. جالب است بدانید شخصیت چاندلر بینگ در سریال مشهور «دوستان» مرتب از این مکانیزم استفاده می‌کرد تا با بدبختی‌های روزمره زندگی‌اش کنار بیاید.

۱۷. بازیگری

بازیگری یکی از مکانیزم‌های ابتدایی و ناسالم به حساب می‌‌آید. در این حالت، فرد به‌جای پذیرش و بیان عواطفش در قالب کلمات، آن را به‌شیوه‌ای افراطی نشان می‌دهد. مثلا کسی که به‌جای بیان صریح ناراحتی و خشمش، با دادوبیداد و دعوا می‌کوشد عواطفش را بروز دهد.

۱۸. طفره‌رفتن

پرهیز یا طفره‌رفتن زمانی رخ می‌دهد که فرد از دیگران، مکان‌ها و هر چیزی که باعث یادآوری تجربه ناخوشایندش شود دوری کند. مثلا کسی که دچار مشکلات ناشی از طردشدگی است، شاید وارد هیچ رابطه‌ای نشود تا مجبور نباشد که با ترس طردشدگی مقابله کند.

۱۹. تبدیل

مکانیزم دفاعی تبدیل توعی مکانیزم روان‌تنی است، یعنی با شکل‌گیری مشکلات جسمی، فرد از استرس و اضطراب می‌گریزد. کسی را تصور کنید که شاهد یک فاجعه بوده و می‌توانسته است کاری کند یا چیزی بگوید، اما در آن لحظه سکوت اختیار کرده است. پس از فاجعه، شاید فرد به‌طور کامل توانایی صحبت‌کردن را از دست بدهد. مکانیزم تبدیل یکی از مکانیزم‌های پیچیده است که تحقیق درباره آن همچنان ادامه دارد.

۲۰. درونی‌سازی

وقتی فرد ناخودآگاه عواطف و رفتارهای دیگری را تقلید می‌کند، در حال استفاده از این مکانیزم است. درونی‌سازی بخشی از روند رشد کودکان نیز هست، مثل وقتی کودکی رفتار‌ها و نگرش‌های والدینش را با تماشاکردن آنها تقلید می‌کند. اما اگر این ویژگی از سوی فردی بالغ به‌عنوان مکانیسم دفاعی استفاده شود، می‌تواند پیامد‌هایی مانند اضطراب و تحجر در پی داشته باشد.

۲۱. جبران‌کردن

شاید فردی در زندگی رمانتیکش شکست بخورد، بنابراین با تمرکز بر زندگی کاری بکوشد آن شکست را جبران کند یا شاید فرد بابت نارضایتی از وضع ظاهرش تلاش کند ثروتی جمع و از این طریق ضعف‌های جسمی‌اش را جبران کند. این تعریف مکانیزم دفاعی جبران است.

۲۲. جداسازی عاطفه

وقتی فرد با تمرکز کامل بر واقعیت‌ها درباره یک رویداد یا تجربه تلاش می‌کند هرگونه احساس و عاطفه به آن را نادیده بگیرد، در حال استفاده از مکانیزم دفاعی جداسازی است. مثلا کسی که درباره روند طلاقش حرف می‌زند، اما از گفتن اینکه چه حسی داشته یا دارد پرهیز می‌کند.

۲۳. نوع‌دوستی

نوع‌دوستی گاهی می‌تواند به‌شکل مکانیزم دفاعی بروز کند. فردی را تصور کنید که خود از افسردگی رنج می‌برد، اما می‌کوشد به سایر افسردگان کمک کند. او با این کار باعث بهبود وضعیت خودش نیز می‌شود. بنابراین می‌توان نوع‌دوستی را یکی از مکانیزم‌ های دفاعی مثبت ارزیابی کرد.

۲۴. پیش‌بینی

شاید کسی تلاش کند تا پیش از روبه‌رو شدن با مسئله سخت، آن را در ذهن خود حلاجی کند و برایش آماده شود. تا زمانی که این پیش‌بینی و برنامه‌ریزی تبدیل به نشخوار ذهنی نشود، پیش‌بینی را می‌توان نوعی مکانیزم دفاعی مثبت ارزیابی کرد.

چرا انسان‌ها از مکانیزم های دفاعی استفاده می‌کنند؟

مکانیزم‌ های دفاعی بخشی از روند تکامل انسان و رشد او هستند. ما با کمک آنها از سختی‌ها و تلخی‌های ناخواسته مراحل مختلف زندگی عبور می‌کنیم. بااین‌حال، اکثر ما بیشتر از طیف منفی مکانیزم‌ها استفاده می‌کنیم. همین باعث می‌شود استفاده از این مکانیزم‌ها پیامدهای روانی و حتی جسمی بر ما تحمیل کند.

چگونه بفهمیم که در حال استفاده از مکانیزم های دفاعی هستیم؟

مکانیزم های دفاعی اغلب ما را از شناخت صحیح مسئله و خودمان دور می‌کنند. وقتی بین آنچه تجربه می‌کنیم و آنچه با استفاده از مکانیزم های دفاعی می‌فهمیم فاصله می‌افتد، پیامد‌ها خودشان را نشان می‌دهند. گاهی اوقات این پیامد‌ها از پیامد‌های مواجهه سرراست با اصل موضوع نیز بدترند.

روان‌درمانگران پیشنهاد می‌کنند که با صرف زمان، مکانیزم‌ های دفاعی خود را بشناسیم و بفهمیم که چگونه آنها نجات‌بخش ما نیستند. اولین قدم در این راه شناخت خود است. با کمک تراپیست می‌توان شناخت بهتری از خویشتن و این مکانیزم‌ها پیدا کرد. سپس می‌توان روش‌های گوناگون درمانی را برای هدایت هرچه بهتر این مکانیزم‌ها و تبدیل آنها به رویکرد‌های مقابله‌ای مثبت انتخاب کرد.

با کسی که از این مکانیزم‌ها استفاده می‌کند چگونه رفتار کنیم؟

در چنین شرایطی نباید همواره دنبال شناسایی مسئله و گفتنش به طرف مقابل باشیم. این موضوع بستگی به نوع رابطه ما دارد. یادمان نرود بسیاری از افراد این مکانیزم‌ها را ناخودآگاه به کار می‌گیرند. پس بهتر است با کمک مشاوران اختلافات خود با دیگران، به‌خصوص نزدیکانمان، را حل‌وفصل کنیم.