انواع سوختگی و درجه‌های آن؛ علائم، درمان و مراقبت

۱. سوختگی درجهٔ یک: سوختگی سطحی اپیدرم

در این حالت اپیدرم آسیب دیده است. پوست کمی قرمز، متورم و دردناک می‌شود، اما تاول نمی‌زند.

۲. سوختگی درجهٔ دو: سوختگی سطحی درم

در این حالت اپیدرم و بخشی از درم آسیب دیده است. پوست به‌رنگ صورتی کم‌رنگ درمی‌آید، دردناک است و ممکن است تاول‌های ریزی وجود داشته باشد.

۳. سوختگی درجهٔ سه: سوختگی عمیق درم

در این حالت که به آن سوختگی با ضخامت جزئی هم می‌گویند، اپیدرم و درم آسیب دیده‌اند. این نوع سوختگی باعث می‌شود پوست لکه‌های پراکندهٔ قرمز و صورتی پیدا کند. پوست ممکن است خشک یا مرطوب باشد، تورم داشته و تاول بزند، دردناک یا بدون درد باشد.

۴. سوختگی درجهٔ چهار: سوختگی با ضخامت کامل

در اینجا هر ۳ لایهٔ پوست (اپیدرم، درم و هیپودرم) سوخته‌اند و بافت زیر آن ممکن است کم‌رنگ یا سیاه به نظر برسد، درحالی‌که پوست باقی‌مانده در اطراف، خشک و سفید، قهوه‌ای یا سیاه و بدون تاول است و بافت پوست ممکن است حالت چرمی یا مومی به خودش گرفته باشد.

برای چه سوختگی‌هایی باید به مراکز درمانی مراجعه کنیم؟

بسته به اینکه سوختگی چقدر جدی است، برخی از سوختگی‌ها را می‌توانید در خانه درمان کنید و برای برخی دیگر باید به بیمارستان مراجعه کنید. سوختگی‌های جدی نیاز به مراقبت پزشکی ویژه دارند.

در موارد زیر مراجعه به بیمارستان ضروری است

• تمام سوختگی‌های ناشی از مواد شیمیایی و الکتریکی؛
• سوختگی صورت؛
• سوختگی‌های بزرگ یا عمیق: هر سوختگی‌ای که به‌اندازه کف دست و بیشتر از آن باشد، بزرگ به شمار می‌رود؛
• سوختگی‌هایی که در آن پوست سفید یا زخم شده است: فرقی نمی‌کند کوچک باشد یا بزرگ؛
• سوختگی در صورت، دست، بازو، پاها یا اندام‌های تناسلی که باعث ایجاد تاول شده باشد؛
• حالتی که درآن، فرد حادثه‌دیده دود یا بخار داغ را استنشاق کرده است و موهای بینی‌اش سوخته است؛
• کودکان زیر ۵ سال، زنان باردار و افراد مسن بالای ۶۰ سال؛
• اگر فرد حادثه‌دیده دچار شوک شده است. علائم شوک عبارت‌اند از:
• سردی؛ پوست مرطوب و چسبناک؛ تعریق؛ تنفس سریع و کوتاه؛ ضعف؛ سرگیجه.
• فرد حادثه‌دیده بیماری مهمی مانند بیماری قلبی، ریوی، کبدی یا دیابت دارد؛
• فرد حادثه‌دیده سیستم ایمنی ضعیفی دارد، برای مثال به ایدز مبتلاست یا شیمی‌درمانی می‌شود.

یک‌سری علائم هستند که ممکن است دیرتر ظاهر شوند. در هریک از این موارد هم به پزشک مراجعه کنید:

• سرفه؛
• گلودرد؛
• تنفس دشوار.

کمک‌های اولیه برای انواع سوختگی (تا رسیدن اورژانس در موارد شدید)

برای تمام انواع سوختگی در اولین فرصت از کمک‌های اولیهٔ صحیح استفاده کنید. این کار باعث می‌شود پوست بیشتر از آنچه هست آسیب نبیند. تا رسیدن اورژانس، فرصتی طلایی برای کمک به فرد هست تا او را از آسیب‌های بیشتر و حتی مرگ احتمالی نجات دهید.

۱. سوختگی با شعله

• ابتدا قبل از هرچیز فرد را از منبع سوختگی جدا کنید. فرد را از محوطه خارج کنید، اگر شعله کم است، با آب یا پتو آن را خاموش کنید (اگر امکانش نیست، به آتش‌نشانی زنگ بزنید).
• لباس و جواهرات فرد را که نزدیک محل سوختگی است از او جدا کنید. اگر فرد آسیب‌دیده پوشک پوشیده است، پوشکش را باز کنید و بردارید. اگر چیزی به پوست چسبیده است، به آن کاری نداشته باشید.
• محل سوختگی را به‌مدت ۲۰ دقیقه با آب خنک یا ولرم سرد کنید. یادتان باشد آب زیاد سرد نباشد. از یخ، آب یخ، کرم‌ها یا مواد خوراکی روغنی مانند کره استفاده نکنید.
• شاید برایتان عجیب باشد اما باید فرد را گرم نگه دارید. هنگامی‌که در حال خنک‌کردن ناحیهٔ سوختگی وسیعی هستید، ممکن است فرد دچار هیپوترمی (سرمازدگی) شود که به‌معنای رسیدن دمای بدن فرد به زیر ۳۵ درجه سانتی‌گراد یا ۹۵ درجه فارنهایت است. هیپوترمی خودش خطری جدی است، به‌ویژه در کودکان و افراد مسن.
• با پتو یا لباس، سایر قسمت‌های بدن فرد را گرم نگه دارید. مراقب باشید آن را روی قسمت سوخته نکشید.
• با یک لایه سلفون یا کیسه فریزر تمیز، محل سوختگی را بپوشانید. نیاز نیست کل عضو را در آن بپیچید.
• اگر محل آسیب‌دیده درد دارد، برای تسکین آن از مسکن‌هایی مانند ایبوپروفن استفاده کنید. به کودکان زیر ۱۶ سال آسپرین ندهید.
• اگر صورت یا چشم‌ها سوخته است، حتی‌الامکان فرد نباید دراز بکشد. بهتر است بنشیند؛ این کار به کاهش تورم آن قسمت‌ها کمک می‌کند.
• اگر سوختگی جزو مواردی است که گفتیم مراجعه به بیمارستان ضروری است، او را به بیمارستان منتقل کنید.

۲. سوختگی با برق

در این موارد سریعا کارهای زیر را انجام دهید و سعی کنید هم‌زمان اورژانس را خبر کنید:

• اگر سوختگی با برق خانگی با ولتاژ ۲۲۰ تا ۲۴۰ ولت رخ داده است، منبع تغذیه را خاموش کنید یا اینکه با استفاده از چیزی که برق را انتقال نمی‌دهد، مانند یک تکه‌ چوب بلند یا صندلی چوبی، منبع برق را از فرد جدا کنید.
• اگر سوختگی با منبع برق با ولتاژ بسیار بالا (برق صنعتی سه‌فاز یا حدود ۱۰۰۰ ولت و بیشتر) بود، به هیچ عنوان برای جداکردن فرد از منبع اقدام نکنید و به آن نزدیک نشوید.

۳. سوختگی با مواد شیمیایی

یکی از خطرناک‌ترین انواع سوختگی که آسیب‌های بسیار شدیدی را به همراه دارد و باید به اورژانس خبر دهید، سوختگی با مواد شیمیایی است. در صورت امکان، نوع ماده شیمیایی را به پزشکان اطلاع دهید. تا زمان رسیدن اورژانس کارهای زیر را انجام دهید:

• برای کمک به فرد آسیب‌دیده حتما لباس‌های محافظ (مثل دستکش مخصوص) بپوشید.
• لباس آلوده را از تن فرد خارج کنید.
• اگر ماده شیمیایی خشک است، آن را از روی پوست پاک کنید.
• از آب روان برای شستن آثار موادشیمیایی استفاده کنید. برای مثال اگر دست یا پای فرد آسیب دیده است، آن را در ظرف آب فرو نبرید؛ بلکه آب را روی ناحیه بریزید و بشویید.

۴. آفتاب‌سوختگی

آفتاب‌سوختگی می‌تواند علائمی مانند پوست داغ، قرمز و دردناک داشته باشد و خطرش چندان کمتر از سوختگی‌های دیگر نیست. اگر آفتاب‌سوخته شده‌اید، بلافاصله کارهای زیر را انجام دهید:

• به سایه پناه ببرید.
• اگر امکانش فراهم است، با آب خنک دوش بگیرید تا بدنتان خنک شود.
• در فصول گرم سال یک لوسیون مخصوص آفتاب‌سوختگی داشته باشید. این کار باعث می‌شود پوست سوخته از آفتاب، مرطوب شود و خنک بماند. از محصولات چرب و روغنی استفاده نکنید.
• آب فراوان بنوشید.
• مراقب علائم گرمازدگی باشید، در این موارد دمای بدن به بالای ۳۷ تا ۴۰ درجه سانتی‌گراد (۹۸٫۶ تا ۱۰۴ درجه فارنهایت) می‌رسد. سرگیجه، نبض سریع یا استفراغ برخی از علائم مشخص آن هستند.

درمان انواع سوختگی؛ از درمان در خانه تا مراکز درمانی

بسته به اینکه درجه سوختگی چقدر باشد یا میزان سوختگی چقدر جدی باشد، درمان متفاوتی لازم است:

۱. برای سوختگی‌های جزئی

فقط باید محل سوختگی را خنک کنید و سپس آن را تمیز نگه دارید. هیچ ماده روغنی را روی ناحیهٔ سوخته نمالید. اگر تاول زده است، تاول‌ها را نترکانید زیرا به عفونت منجر می‌شود (اگر یادتان باشد گفتیم که در سوختگی‌های تاول‌دار باید به مراکز درمانی مراجعه کنید، مگر آنکه خیلی ناچیز باشد). معمولا چند روز بعد، سوختگی برطرف می‌شود.

۲. برای سوختگی‌های جدی

اگر سوختگی جدی باشد، حتما به مراکز درمانی مراجعه کنید. در مراکز درمانی:

• ابتدا با بررسی ناحیهٔ سوخته، اندازه و عمق سوختگی را ارزیابی می‌کنند.
• محل سوختگی را تمیز می‌کنند و مراقبت می‌کنند که تاول نزند.
• برای پانسمان از یک پد گاز استریل و باند استفاده می‌کنند.
• در صورت لزوم، استامینوفن یا ایبوپروفن برای تسکین درد تجویز می‌کنند.
• بسته به نحوهٔ سوختگی، ممکن است واکسن کزاز به شما تزریق کنند، برای مثال زمانی‌که روی زخم محل سوختگی خاک دیده می‌شود.
• پانسمان را مرتب بررسی می‌کنند که عفونت نکرده باشد. تا زمان بهبودی کامل بارها باید پانسمان عوض شود.
• اگر سوختگی متوسط یا شدید باشد، شما را به بخش سوانح و سوختگی تخصصی در بیمارستان ارجاع می‌دهند.
• در برخی موارد که پوست به‌طور کامل از بین رفته است، پوست ناحیهٔ سوخته را برمی‌دارند و جراح پلاستیک با پوستی که از قسمت دیگری از بدنتان برداشته است عمل پیوند را انجام می‌دهد.

۳. درمان سوختگی‌هایی که تاول دارند

متخصصان دربارهٔ مدیریت تاول‌هایی که بر اثر سوختگی ایجاد شده است نظرات متفاوتی دارند؛ بااین‌حال توصیهٔ مشترک همهٔ آنها این است که خودتان تاول‌ها را نترکانید.

برخی از متخصصان بر این باورند که باید در بیمارستان، تاول‌ها را تخلیه کرد و بافت آن را برداشت. برخی دیگر می‌گویند تاول باید دست‌نخورده باقی بماند.

درهرصورت در بیشتر موارد، تاول‌ها را تخلیه می‌کنند. برای این کار با یک سوزن کوچک مایع درون تاول را تخلیه می‌کنند. این کار آسپیره‌کردن نامیده می‌شود و برای تاول‌هایی انجام می‌شود که بزرگ هستند یا ممکن است به جایی برخورد کنند و بترکند.

بهبود و دوران نقاهت (ریکاوری)

• سوختگی‌های خفیف که فقط اپیدرم را درگیر کرده‌اند، معمولا بدون جاگذاشتن هیچ زخمی، درطی یک هفته بهبود می‌یابند.
• سوختگی‌های جزئی که روی اپیدرم و برخی از لایه‌های زیرین بافت (سوختگی درجهٔ دو) تأثیر می‌گذارند، معمولا در عرض ۱۴ روز بهبود می‌یابند و فقط جای زخم کوچکی باقی می‌ماند.
• سوختگی شدیدتر و عمیق‌تر ممکن است ماه‌ها و یا حتی سال‌ها برای بهبود به زمان نیاز داشته باشد و معمولا جای زخم‌های آن قابل‌مشاهده و ماندگار هستند. این افراد تا چند سال باید از قرارگرفتن درمعرض تابش مستقیم نور خورشید خودداری کنند، زیرا ممکن است پوست‌شان تاول بزند، به‌ویژه در سال اول که پوست به‌شدت حساس است.

توصیه‌هایی برای دوران نقاهت:

• اگر پیوند پوست انجام داده‌اید، خیلی بیشتر باید مراقب باشید و ناحیه را همیشه با لباس نخی بپوشانید.
• اگر محل سوختگی روی صورت‌تان بوده است، حتما از کلاه‌های لبه‌دار با لبه‌های پهن در آفتاب استفاده کنید.
• همیشه باید با ضدآفتاب دارای SPF 50 از ناحیهٔ آسیب‌دیده محافظت کنید. این کار را تا ۳ سال بعد از درمان هم انجام دهید و همیشه از آفتاب ظهر دور بمانید.
• اگر دهانتان با نوشیدن چیزی داغ سوخته است، تا بهبود کامل ناحیه از خوردن مواردی که باعث تحریک ناحیه می‌شوند مانند غذاهای گرم، پرادویه و الکل خودداری کنید و دخانیات هم مصرف نکنید.
• به یاد داشته باشید اینکه چقدر طول می‌کشد بیمار بهبود یابد، به میزان جدی‌بودن سوختگی و نحوه درمان آن بستگی دارد.

برنامه توانبخشی

توانبخشی سوختگی از همان مراحل حاد درمان سوختگی آغاز می‌شود و بسته به میزان سوختگی، ممکن است روزها تا ماه‌ها و حتی سال‌ها طول بکشد. توانبخشی برای پاسخ‌گویی به نیازهای خاص هر بیمار طراحی شده است و هدف آن این است که تاجایی‌که ممکن است به بیمار کمک کنند تا به بالاترین سطح عملکرد و استقلالش برسد. درعین‌حال، کیفیت کلی زندگی‌اش را ازنظرِ جسمی، عاطفی و اجتماعی بهبود می‌بخشد.

برخی از خدماتی که در تسریع روند بهبود بیماران نقش مهمی دارند، عبارت‌اند از:

• مراقبت از زخم؛
• مدیریت درد؛
• فیزیوتراپی، کاردرمانی و ورزش برای کمک به فعالیت‌های زندگی روزمره بیمار؛
• مشاوره برای کمک به مشکلاتی که در دوران نقاهت برای بیمار پیش می‌آید ازجمله افسردگی، غمگین‌بودن، اضطراب، احساس گناه و بی‌خوابی؛
• آموزش به بیمار و خانواده‌اش برای کنارآمدن با شرایط جدید.

پیامدهای سوختگی

گاهی سوختگی می‌تواند به مشکلاتی مانند شوک، گرمازدگی، عفونت و زخم منجر شود.

۱. شوک

سوختگی جدی ممکن است باعث ایجاد شوک شود که در نتیجهٔ نرسیدن اکسیژن کافی به بدن رخ می‌دهد. درصورت بی‌توجهی شوک می‌تواند به مرگ فرد آسیب‌دیده منجر شود.

علائم و نشانه‌ها

• سرد یا مرطوب‌بودن پوست؛
• رنگ‌پریدگی صورت؛
• نبض سریع؛
• تنفس سریع و کوتاه؛
• خمیازه؛
• بیهوشی.

تازمانی‌که آمبولانس بیاید:

• به فرد کمک کنید دراز بکشد، البته به‌شرطی که صدماتی که دیده است اجازهٔ این کار را بدهد. پاهایش را بلند کنید و نگه دارید.
• برای گرم نگه‌داشتن فرد از پتو استفاده کنید اما صورت و ناحیه‌ای را که سوخته است نپوشانید.
• خوراکی یا نوشیدنی به او ندهید.

۲. گرمازدگی و گرماگرفتگی (خستگی گرمایی)

هردوی این شرایط به‌دلیل افزایش دمای بدن به بیش از ۳۷ تا ۴۰ درجه سانتی‌گراد و اغلب با قرارگرفتن طولانی‌مدت درمعرض نور شدید آفتاب یا گرما اتفاق می‌افتند. خستگی گرمایی و گرمازدگی می‌توانند بسیار جدی باشند.

علائم و نشانه‌ها:

• خستگی مفرط و کاهش انرژی؛
• سرگیجه یا غش؛
• احساس کسالت یا استفراغ؛
• نبض سریع؛
• سردرد؛
• درد عضلانی؛
• تحریک‌پذیری؛
• گیجی.

۳. عفونت

درصورتی‌که باکتری‌ها به زخم ناشی از سوختگی وارد شوند آن را آلوده می‌کنند؛ برای مثال، اگر سوختگی باعث تاول شده باشد و آن را تمیز نگه ندارید، آلوده می‌شود و عفونت خواهد کرد. اگر هریک از علائم زیر را داشتید، به پزشک مراجعه کنید (خواه خودتان در خانه سوختگی را درمان کرده‌اید، خواه پزشک این کار را انجام داده است).

علائم و نشانه‌ها:

• زخم دردناک یا بدبو شده است؛
• دمای بدنتان به ۳۸ درجه سانتی‌گراد یا بالاتر رسیده است؛
• علائم سلولیت (نوعی عفونت باکتریایی که باعث تورم و قرمزی پوست می‌شود) دارید؛
• پانسمان با نشت مایعات از زخم، خیس شده است؛
• زخم بعد از ۲ هفته خوب نشده است.

اگر لازم باشد، پزشک آنتی‌بیوتیک و مسکن تجویز می‌کند.

علائم سپسیس و سندرم شوک مسمومیت

• دمای بالای بدن؛
• سرگیجه؛
• استفراغ.

۴. جای زخم‌ها یا اسکار

اسکار بافتی به‌شکل تکه یا خط است و پس از بهبودی زخم ناشی از انواع سوختگی روی پوست باقی می‌ماند. در بیشتر سوختگی‌های جزئی فقط یک جای زخم مختصر باقی می‌ماند.

پس از التیام زخم سوختگی، برای اینکه اسکار کمتری روی پوست‌تان به وجود بیاید این کارها را انجام دهید:

• ۲ تا ۳ بار در روز از نرم‌کننده آب‌بنیان (روغنی نباشد) یا پماد امولسیون استفاده کنید.
• محل بهبودی را از آفتاب بپوشانید و از از ضدآفتاب با SPF درجه ۳۰ تا ۵۰ استفاده کنید.

تأثیر روانی

سوختگی شدید می‌تواند باعث پریشانی افراد در طولانی‌مدت شود. برخی افراد دچار مشکلات زیر می‌شوند:

• احساس اضطراب و استرس؛
• روحیهٔ بد و افسردگی؛
• کاهش اعتماد‌به‌نفس و عزت‌نفس؛
• برخی افراد در حال بهبودی از سوختگی هم ممکن است به اختلال استرس بعد از سانحه (PTSD) دچار شوند که می‌تواند علائمی مانند بازگشت به گذشته، کابوس، افکار ناخواسته و مزاحم در فرد ایجاد کند.

پیشگیری از انواع سوختگی در اماکن مختلف

افرادی که بیشتر از هر کس دیگری درمعرض انواع سوختگی قرار دارند نوزادان و خردسالان هستند. برای پیشگیری از سوختگی موارد احتیاطی زیر را رعایت کنید:

در آشپزخانه

• دستگیره‌های ایمنی برای اجاق گاز بگذارید.
• دسته‌های قابلمه‌ها را به‌سمتی برگردانید که در دسترس کودک نباشد.
• از کتری‌هایی استفاده کنید که کودک نتواند حتی با درازکردن دستش آنها را از روی سطح اجاق گاز بکشد.
• کودک را همیشه بیرون از آشپزخانه نگه دارید.
• کبریت، فندک و شمع روشن را در دسترس کودکان قرار ندهید.
• نوشیدنی‌های داغ مانند چای را دور از کودکان قرار دهید. نوشیدنی داغ حتی بعد از ۲۰ دقیقه هم گرمای کافی برای سوزاندن پوست کودک را دارد.
• اگر نوشیدنی گرم دست‌تان است، اول آن را کنار بگذارید؛ بعد کودک را در آغوش بگیرید.
• قبل از اینکه شیر داغ‌شده در بطری را به کودک بدهید، چند قطره از آن را روی قسمت داخلی مچ دستتان بریزید؛ سپس به نوزاد بدهید.
• اجازه ندهید فرزندتان نوشیدنی داغ را با نی بنوشد.

در حمام

• کودک زیر ۵ سال را حتی یک لحظه در حمام تنها نگذارید.
• شیر مخلوط ترموستاتیک نصب کنید که دمای آب را کنترل کند.
• اول آب سرد در وان بریزید؛ بعد آب گرم به آن اضافه کنید.
• قبل از آنکه کودک را وارد حمام کنید، با آرنج، دمای آب درون وان را آزمایش کنید.

در اتاق‌ها

• اتو، اتوی مو یا بابلیس را در دسترس نگذارید، به‌ویژه زمانی‌که تازه آنها را خاموش کرده‌اید.
• بخاری و شومینه بهتر است محافظ داشته باشند.

در بیرون

• بین ساعت ۱۱ صبح تا ۳ بعدازظهر، کودک فقط باید در سایه بازی کند.
• نوزادان زیر ۶ ماه نباید در زیر نور مستقیم خورشید باشند، به‌ویژه در اواسط روز.
• کودکان باید لباس نخی گشاد و آستین‌دار بپوشند؛
• کودکان باید از کلاه لبه‌پهن که صورت و گردن آنها را در سایه قرار دهد، استفاده کنند؛
• قسمت‌هایی از پوست را که بیرون است، حتی در روزهای ابری با ضدآفتاب بپوشانید.

سخن آخر

یکی از رایج‌ترین انواع سوختگی به‌ویژه در تابستان، آفتاب‌سوختگی است که بسیاری از افراد آن را بی‌اهمیت تلقی می‌کنند. آیا می‌دانید پرتوهای خورشید چه زیان‌هایی به پوست می‌رسانند؟ کمترین آنها آفتاب سوختگی و بدترین آنها سرطان پوست است. ضدآفتاب‌های مناسب می‌توانند شما را از آفتاب سوختگی و خطرات پرتوهای خورشید محافظت کنند.

شما چه تجربه‌ای از سوختگی و درمان آن دارید؟ چه روش‌های مراقبتی را برای محافظت از خود و عزیزانتان برای پیشگیری از سوختگی در پیش می‌گیرید؟ آنها را با ما و مخاطبانمان در میان بگذارید.