می‌توان گفت همه‌ی ما تجربه‌ی سردرد را داریم و تعداد کسانی که زیاد دچار سردردهای مداوم می‌شوند هم کم نیست. سردردهای کوچک، کمی شما را اذیت می‌کنند و با یک مسکن ساده، خوردن کمی غذا یا قهوه یا چند دقیقه استراحت خوب می‌شوند. ولی اگر سردرد شما خیلی شدید و غیر معمول است، باید نگران سکته‌ی مغزی، تومور یا لخته شدن خون باشید. خوشبختانه این مشکلات به ندرت پیش می‌آیند. با این حال لازم است انواع سردرد را بشناسید تا بتوانید علت سردرد خود را شناسایی کنید، بدانید برای درمان آن چه کاری از شما ساخته است و چطور میتوانید بقیه‌ی سردردهایی را که زندگی شما را تهدید نمی‌کنند، کنترل کنید.
درد از مغزتان نیست
پزشکان هنوز دلیل بیشتر سردردها را کشف نکرده‌اند. می‌دانیم که بافت مغز و استخوان جمجمه نمی‌توانند باعث سردرد شوند چون عصب‌های گیرنده‌ی پیام درد را ندارند. ولی رگ‌های خونی در سر و گردن و همچنین بافت‌های اطراف مغز و بعضی عصب‌های اصلی که از مغز منشعب می‌شوند می‌توانند پیام درد را منتقل کنند. پوست سر، سینوس‌ها، دندان‌ها و ماهیچه‌ها و مفاصل گردن هم می‌توانند باعث سردرد شوند.
انواع سردرد
بیش از ۳۰۰ نوع سردرد وجود دارد. ولی تنها دلیل ۱۰ درصد از سردردها مشخص شده است. به بقیه‌ی آنها «سردردهای شایع» (primary headaches) می‌گویند. در اینجا به چند مورد از سردردهای شایع و مهم اشاره می‌کنیم.
۱. سردردهای تنشی
سردردهای تنشی (Tension-type headaches) معمول‌ترین نوع سردردها هستند و در سه چهارم بزرگسالان رخ می‌دهند. در بیشتر موارد این سردردها از لحاظ شدت، ملایم تا متوسط هستند و به طور مکرر رخ می‌دهند. ولی در بعضی موارد افراد معدودی هستند که دچار سردردهای تنشی شدید می‌شوند و بعضی از آنها ۳ تا ۴ بار در هفته دچار این نوع سردرد می‌شوند.
سردردهای تنشی معمول، فشار و درد مبهمی در دو طرف سر ایجاد می‌کنند. افرادی که دچار سردردهای تنشی شدید می‌شوند ممکن است احساس کنند که سرشان در یک گیره قرار گرفته است. درد ممکن است به گردن و شانه‌ها هم سرایت کند. سردردهای تنشی می‌توانند بر اثر خستگی، فشار احساسی یا مشکلی در ماهیچه‌ها و مفاصل گردن یا فَک، تحریک شوند. این نوع سردرد اغلب ۲۰ دقیقه تا ۲ ساعت طول می‌کشد.
درمان سردردهای تنشی
اگر فقط گاهی دچار سردردهای تنشی می‌شوید، میتوانید خودتان مراقبت‌های لازم را انجام دهید. مسکّن‌های معمول مثل استامینوفن یا داروهای ضدالتهاب بدون استروئید (NSAIDs) مثل آسپیرین، ناپروکسین یا ایبوپروفن معمولا می‌توانند به شما در کنترل درد کمک کنند، اما به دستور داخل بسته توجه کنید و هرگز بیش از مقدار مشخص شده مصرف نکنید. استفاده از یک پَد گرمازا یا گرفتن دوش آب گرم هم می‌تواند مفید باشد. بعضی‌ها با یک چُرت کوتاه یا یک خوراکی سبک حال‌شان بهتر می‌شود.
اگر دچار سردردهای تنشی پی در پی می‌شوید سعی کنید دلایل محرک سردردتان را پیدا کنید تا بتوانید از آنها خودداری کنید. خودتان را زیادی خسته نکنید و وعده‌های غذایی‌تان را حذف نکنید. روش‌های ریلکسیشن و تمرین‌های آرامش‌بخش را یاد بگیرید. مخصوصا یوگا می‌تواند خیلی به شما کمک کند، چون هم به آرامش ذهن شما کمک می‌کند و هم به ماهیچه‌های گردن‌تان.
اگر دردتان بیشتر از این حرف‌ها است و به کمک پزشک احتیاج دارید، دکتر احتمالا داروهای ضددرد قوی‌تر یا مسکّن ماهیچه برای کنترل سردرد تجویز خواهد کرد. خیلی از کسانی که سردردشان بر می‌گردد (مسکّن‌ها و روش‌های ذکر شده سردرد را رفع می‌کنند ولی بعد از مدت کوتاهی سردرد دوباره برمی‌گردد) با مصرف داروهای ضد افسردگی سه چرخه‌ای (tricyclic antidepressant) مثل Amitriptyline از حملات سردرد جلوگیری می‌کنند. خوشبختانه در بیشتر موارد سردردهای تنشی به این مرحله نمی‌‌رسند و با راهکارهای ساده‌تری قابل درمان هستند.
۲. میگرن
میگرن به میزان کمتری نسبت به سردردهای تنشی اتفاق می‌افتد، ولی از آنها بسیار شدیدتر است. این نوع سردردها در زنان دو سوم بیشتر از مردان رواج دارد ولی اگر جزو ۶ تا ۸ درصد مردانی باشید که به این بیماری دچار هستند، این موضوع تسلی خاطر زیادی برای شما نیست؛ از آنجا که تحقیقی در دانشگاه هاروارد بر روی ۲۰۰۸۴ مرد بالغ در سنین ۴۰ تا ۸۴ سال نشان داده است که میگرن در مردان خطر حمله‌ی قلبی را ۴۲ درصد افزایش می‌دهد. پس مردانی که میگرن دارند، لازم است این موضوع را کاملا جدی بگیرند.
عصب‌شناسان معتقد هستند که میگرن بر اثر تغییراتی در جریان خون مغز و فعالیت سلول‌های عصبی به وجود می‌آید. ۷۰ درصد مبتلایان به میگرن، حداقل یک فامیل درجه یک دارند که مبتلا به این بیماری باشد، پس می‌توان گفت عوامل ژنتیکی نقش مهمی در بروز این بیماری دارند.
محرک‌های میگرن
با وجود این که میگرن ممکن است ناگهانی و بدون اخطار قبلی رخ دهد، ولی بیشتر مواقع بر اثر تحریک یک عامل خارجی شروع می‌شود. محرک‌های میگرن در افراد مختلف متفاوت‌اند ولی برای یک بیمار میگرنی معمولا محرک‌های ثابتی وجود دارد که در طول عمر او تغییر نمی‌کنند. در اینجا به چند مورد از معمول‌ترین محرک‌های میگرن اشاره می‌کنیم.
عمده‌ترین محرک‌های میگرن در انسان:
تغییر آب‌‌وهوا
- افزایش رطوبت یا گرما
- کم‌خوابی یا خواب زیادی
- خستگی بیش از حد یا کوفتگی
- فشار عصبی
محرک‌های حسی
- نور شدید یا چشمک‌زن
- صداهای بلند
- بوی شدید
محرک‌های تغذیه‌ای
- نخوردن یک وعده‌ی غذایی
- مصرف الکل، خصوصا شراب قرمز
- شکلات
- نیترات موجود در گوشت یا ماهی دودی
- پنیر مانده
- افزایش یا کاهش مصرف کافئین
- مونو سدیم گلوتامات (MSG) که معمولا در غذاهای آماده وجود دارد
نشانه‌ها
میگرن معمولا شب‌ها و یا در خواب شروع می‌شود. در بعضی افراد بعد از حملات سردرد، کوفتگی، افسردگی، سستی و یا بی‌قراری و کج‌خلقی تا ساعت‌ها ادامه می‌یابد. از آنجا که نشانه‌های میگرن بسیار متنوع هستند، حداقل نیمی از مبتلایان میگرن فکر می‌کنند سردردشان سینوسی یا تنشی است.
حدود ۲۰ درصد از حملات میگرن با یک یا چند نشانه به نام آورا (aura) شروع می‌شود. اختلالات بینایی از همه رایج‌تر هستند. این نشانه‌ها ممکن است هاله‌بینی، دیدن جرقه یا نورهای چشمک‌زن، خطوط نورانی موّاج یا حتی نابینایی موقت باشد. آورا ممکن است باعث بی‌حسی یا مورمور شدن در یک طرف بدن، خصوصا دست یا صورت شود. بعضی بیماران بدون بروز سردرد دچار نشانه‌های آورا می‌شوند. این افراد معمولا فکر می‌کنند دارند دچار سکته‌ی مغزی می‌شوند، نه میگرن.
بیشتر حملات میگرن بدون بروز آورا رخ می‌دهند. معمولا درد از یک طرف سر، اغلب اوقات اطراف چشم یا شقیقه شروع و به سمت عقب سر پخش می‌شود. درد میگرن اغلب شدید است و بیماران آن را به صورت ضربان یا تپش توصیف کرده‌اند. تهوع در این بیماران معمول است و بسیاری از آنها دچار آبریزش چشم و بینی یا گرفتگی می‌شوند. اگر این نشانه‌ها خیلی برجسته باشند ممکن است به اشتباه سردرد سینوسی تشخیص داده شوند. اگر سردردهای میگرنی به طور مناسب درمان نشوند ۴ تا ۲۴ ساعت طول می‌کشند. وقتی صحبت از تحمل درد میگرن است، حتی ۴ ساعت زمان زیادی است، و به همین دلیل است که درمان هر چه زودتر آن اهمیت زیادی دارد.
درمان میگرن
اگر میگرن را در مراحل اولیه تشخیص دهید میتوانید با مسکن‌های معمول و بدون نیاز به نسخه آنها را درمان کنید. استامینوفن، آسپیرین، ایبوپروفن، ناپروکسین و در مجموع مسّکن‌ها همراه با کافئین اگر در ابتدای حمله به اندازه‌ی کافی مصرف شوند مؤثر هستند.
مصرف داروی ضد تهوع متوکلوپرامید (metoclopramide) می‌تواند تأثیر داروهای ضدالتهاب بدون استروئید را افزایش دهد.
وقتی احتیاج به تجویز نسخه‌های پزشکی باشد معمولا پزشکان به سراغ تریپتان‌ها می‌روند که به صورت قرص، اسپری بینی یا آمپول‌هایی که خود بیمار می‌تواند به خودش تزریق کند قابل تهیه است. سوماتریپتان (sumatriptan) زولمی‌تریپتان (zolmitriptan) و ریزاتریپتان (rizatriptan) نمونه‌هایی از تریپتان‌ها هستند.
در ۷۰ درصد بیماران، تریپتان‌ها به مدت دو ساعت درد را آرام می‌کنند. هرچه زودتر دارو مصرف شود، تأثیر بهتری دارد. بعضی بیماران لازم است بعد از ۱۲ تا ۲۴ ساعت یک دوز دیگر از این دارو مصرف کنند. از آنجا که تریپتان‌ها علاوه بر جریان خون مغز، بر جریان خون به قلب هم تأثیر می‌گذارند افراد مبتلا به بیماریهای مربوط به رگ‌های کرونری (coronary) یا دیگر بیماریهای قلبی جدی، نباید تریپتان مصرف کنند. همچنین مصرف این دارو برای بیمارانی که داروهای ضد افسردگی از خانواده‌ی SSRI مصرف می‌کنند، ممنوع است.
بعضی‌ها هنوز هم از داروهای قدیمی‌تر میگرن مثل ارگوت (ergot) یا ترکیباتی شامل اسید باربیتوریک استفاده می‌کنند. بقیه ممکن است به داروهای ضدتهوع، تجویز مسکّن‌های قوی‌تر یا یک کورتیکواستروئید مثل دگزامتازون (dexamethasone) روی آورند.
با پزشک‌تان مشورت کنید تا ببینید کدام روش درمان برای شما مناسب‌تر است. یادتان باشد که مصرف بیش از حد دارو می‌تواند باعث برگشتن سردرد و ایجاد چرخه‌های غیر طبیعی سردرد و مصرف دارو شود. پس اگر بیش از دو یا سه بار در هفته به مصرف دارو احتیاج پیدا می‌کنید، درمان پیش‌گیرانه را امتحان کنید.
پیشگیری
بعضی‌ها به سادگی با خودداری از محرک‌های میگرن، از حملات میگرن جلوگیری می‌کنند. کسانی که فقط گاهی دچار این سردردها می‌شوند با درمان فوری به خوبی کنار می‌آیند. اما کسانی که دائما دچار حمله می‌شوند از داروهای پیشگیری استفاده می‌کنند. داروهایی که معمولا تجویز می‌شوند مسدودکننده‌های بتا (مثل پروپرانولول، آتنولول و متوپرولول)، بعضی داروهای ضدافسردگی خاص و داروهای ضدحمله‌ی ناگهانی (مثل دیوالپروکس، توپیرامات و گاباپنتین) هستند. در موارد خیلی سخت بهتر است به متخصص سردرد مراجعه شود.
۳. سردردهای خوشه‌ای
سردردهای خوشه ای کمتر از انواع قبلی رواج دارند ولی بسیار شدیدتر هستند. این نوع سردردها در مردان پنج برابر بیشتر از زنان اتفاق می‌افتند. هر چند هر کسی ممکن است دچار سردردهای خوشه‌ای شود، به طور معمول مردان میانسالی که دارای پیشینه‌ی استعمال سیگار هستند به آن مبتلا می‌شوند.
نام این بیماری به خاطر ماهیت خوشه‌ای آن انتخاب شده است. هر سال یا هر دو سال یک بار به طور معمول در زمان خاصی از سال در یک دوره‌ی یک تا سه ماهه، فرد روزانه دچار یک تا هشت حمله‌ی سردرد می‌شود. سردرد همیشه به یک طرف سر حمله می‌کند و بسیار شدید است. در این حالت چشم سمت دردناک، قرمز و دچار آبریزش می‌شود و ممکن است پلک بیفتد، همچنین آبریزش بینی و گرفتگی بینی رخ می‌دهد. حمله‌ی سردرد ناگهانی است و ۳۰ تا ۶۰ دقیقه طول می‌کشد. بیشتر بیماران در هنگام حمله دچار بی‌قراری و ناآرامی می‌شوند، نمی‌توانند آرام بنشینند، قدم می‌زنند، درجا می‌زنند یا سرشان را به دیوار می‌کوبند. درد ممکن است با تهوع یا حساسیت به نور یا حساسیت به صدا همراه شود.
تنفس اکسیژن خالص می‌تواند حمله را متوقف کند. سوماتریپتان هم گاهی مفید است، به ویژه وقتی تزریق شود. تریپتان‌های دیگر هم ممکن است اثربخش باشند. بعضی بیماران طرفدار قطره‌ی بینی لیدوکاین (lidocaine)، آمپول دی‌هیدروارگوتامین (dihydroergotamine) یا راه‌های درمانی دیگر هستند. مؤثرترین دارویی که از حملات جلوگیری می‌کند، وِراپامیل (Verapamil) است که کانال‌های کلسیمی را مسدود می‌کند. داروهای مؤثر دیگر، دیوالپروکس (divalproex)، توپیرامات (tomiramate) و لیتیوم (lithium) هستند.
انواع سردردهای دیگر
پزشکان تا کنون صدها نوع بیماری مربوط به سردرد را شناسایی کرده‌اند. در اینجا فقط به چند مورد از آنها اشاره می‌کنیم.
سردردهای دارویی
سردرد به عنوان یکی از اثرات جانبی بسیاری از داروها معرفی شده است. هرچند عجیب به نظر می‌رسد، ولی خیلی از داروهایی که برای درمان سردرد به کار می‌روند هم می‌توانند باعث سردرد حاصل از مصرف بیش از حد دارو یا سردردهای بازگشتی (عودکننده) شوند. به خصوص مبتلایان به میگرن در معرض گرفتار شدن در یک چرخه‌ی دردناک هستند که باعث می‌شود بیشتر دارو مصرف کنند و به این ترتیب دردشان هم بیشتر می‌شود. اگر مدام دچار سردرد می‌شوید و برای درمان آن بیشتر از ۱۰ تا ۱۵ روز در ماه از دارو استفاده می‌کنید (چه داروهای معمول و چه داروهای جدی‌تر با نسخه‌ی پزشک) احتمالا دچار سردرد ناشی از مصرف بیش از حد دارو می‌شوید. برای این که متوجه شوید سردردتان به این خاطر است یا نه، مصرف دارو را متوقف یا به تدریج کم کنید؛ البته قبل از آن حتما با پزشک‌تان مشورت کنید. وقتی در حال ترک دارو هستید یک کورتیکواستروئید مثل پردنیزون (prednisone) می‌تواند به کنترل درد کمک کند.
سردردهای سینوسی
سینوزیت شدید باعث ایجاد درد در پیشانی، اطراف بینی و چشم‌ها، گونه‌ها و یا دندان‌های بالایی می‌شود. خم شدن به جلو درد را تشدید می‌کند. تخلیه‌ی غلیظ بینی، خلط و گرفتگی و تب از نشانه‌های مشکل سینوسی هستند. وقتی عفونت شدید برطرف شود، درد هم متوقف می‌شود. سینوزیت دلیل معمولی برای سردردهای شدید یا بازگشتی (عودکننده) نیست.
سردرد بستنی
بعضی‌ها با خوردن هر چیز سردی دچار درد ناگهانی و شدیدی در سر می‌شوند. بعد از آن حتی اگر به خوردن ادامه دهند، ظرف کمتر از یک دقیقه سردردشان برطرف می‌شود. اگر دچار سردردهای بستنی می‌شوید، سعی کنید چیزهای سرد را آرام آرام بخورید و آنها را قبل از قورت دادن در جلوی دهان‌تان گرم کنید.
فشار خون بالا
فشار خون تنها در مواردی که بسیار بالا باشد باعث سردرد می‌شود. در حقیقت بیشتر کسانی که فشار خون بالا دارند هیچ نشانه‌ای بروز نمی‌دهند. تحقیقی بر روی ۵۱۲۳۴ نفر نشان داد که در واقع فشار خون بالا با کاهش بروز سردرد ارتباط مستقیم دارد ولی این دلیل نمی‌شود که از فشار خون‌تان غافل شوید. فشار خون بالا باعث سکته‌های مغزی و قلبی، ایست قلبی و مشکلات کلیه می‌شود. همه باید مرتب فشار خون‌شان را بررسی کنند و برای تصحیح هر انحرافی از میزان طبیعی اقدام کنند.
ورزش
ورزش شدید و ناگهانی می‌تواند باعث سردرد شود. گرم کردن تدریجی یا استفاده از داروهای ضدالتهاب قبل از ورزش می‌تواند به جلوگیری از این نوع سردرد کمک کند.
معاینه و تشخیص سردرد
پزشکی مدرن برای تشخیص بسیاری از بیماری‌ها به معاینه احتیاج دارد. البته برای بیشتر سردردها یک شرح سابقه به سبک قدیم و معاینه فیزیکی کافی است. در واقع سی‌تی اسکن، ام‌آر‌آی و EEG (بررسی امواج مغزی) در مورد سردردهای تنشی، میگرن و سردردهای خوشه‌ای نُرمال است و این نوع سردردها از این راه قابل تشخیص نیست. در هر حال، این تست‌ها برای کسانی که نشانه‌های هشدار دهنده یا انواع دیگر سردردهای خطرناک را دارند، بسیار مهم است.
چه سردردهایی نگران‌کننده‌اند؟
شما میتوانید مراقبت‌های لازم برای بسیاری از انواع سردرد را خودتان انجام دهید. برای موارد شدیدتر دکتر هم می‌تواند با تجویز دارو به شما در کنترل سردردتان کمک کند. به غیر از این موارد، سردردهایی هم هستند که احتیاج به مراقبت‌های پزشکی فوری دارند. در اینجا به بعضی موارد هشداردهنده اشاره می‌کنیم:
- سردردهایی که بعد از سن ۵۰ سالگی به وجود می‌آیند
- ایجاد یک تغییر اساسی در الگوی معمول سردردهای‌تان
- یک مورد عجیب و شدید که میتوانید آن را «بدترین سردرد عمرتان» بنامید
- دردی که با حرکت یا سرفه تشدید می‌شود
- سردردی که مدام بدتر می‌شود
- تغییر در شخصیت یا عملکرد ذهنی
- سردردهایی که با تب، گرفتگی گردن، گیجی، کاهش هوشیاری یا حافظه، نشانه‌های عصبی مثل تاری دید، اختلال در تکلم، ضعف، کرختی یا حمله‌های ناگهانی همراه باشند
- سردردهایی که همراه با قرمزی و درد چشم اتفاق می‌افتند
- سردردهای همراه با درد و فشار در ناحیه‌ی شقیقه
- سردرد بعد از ضربه به سر
- سردردهایی که مانع فعالیت‌های روزمره می‌شوند
- سردردهای ناگهانی، خصوصا مواردی که شما را از خواب بیدار می‌کنند
- سردرد در کسانی که سرطان یا مشکلات سیستم ایمنی دارند
زندگی با سردرد
برای خیلی از ما، سردردهایی که گاهی اوقات پیش می‌آیند، چیزی جز یک سرعت‌گیر موقت در روند خستگی‌ناپذیر روزهای شلوغ نیستند. به هر صورت، بیشتر مردم با ایجاد تغییرات کوچکی در سبک زندگی یا داروهای بدون نسخه این مشکل را تحمل می‌کنند. تکنیک‌های ریلکسیشن، بایوفیدبک یا بازخورد زیستی (روش کنترل حالات روحی و عاطفی مثل دلواپسی و افسردگی از طریق تعدیل اعمال غیرارادی مثل فشار خون و تپش قلب به کمک ابزار الکترونیکی)، یوگا و طب سوزنی هم می‌توانند در درمان سردرد مؤثر باشند. ولی برای بعضی از ما، سردرد مشکلی بزرگ‌تر از این حرف‌ها است. باید نشانه‌های سردرد خطرناک را خوب بشناسید و در صورت بروز آنها فورا برای درمان اقدام کنید. برای درمان میگرن و دیگر سردردهای جدی با پزشک‌تان همکاری کنید و در تله‌ی مصرف بیش از حد داروها گرفتار نشوید چون برای بعضی‌ها، سردرد بازگشتیِ ناشی از مصرف داروها بدترین درد است.
