اختلال استرس پس از سانحه یا PTSD و چیزهایی که باید درباره آن بدانید

این اختلال در فرهنگ لغت پزشکی مدی‌لکسیکون (mediLexicon) این‌طور تعریف شده است: «وقوع و توسعه‌ی علائمی در بلندمدت که نشانه‌ی حادثه‌ای روانی است و به‌طور معمول در گستره‌ی تجارب افراد رخ نمی‌دهد. از این علائم می‌توان به یادآوری مکرر حادثه و تلاش برای گریز از این محرک یادآوری‌کننده اشاره کرد. علاوه بر این ویژگی، فرد قادر به پاسخگویی به این شوک و مشکل نیست و بی‌حس و کرخت می‌شود ضمن اینکه در عملکردهای خودبه‌خودی و شناختی نیز اختلال ایجاد می‌شود و بی‌قراری در فرد بروز می‌کند. تشخیص روان‌شناسی و اعلام این مشکل زمانی صورت می‌گیرد که معیارهای ابتلا به این اختلال در فرد دیده بشود.»

هر فرد بنا به اتفاقات زیر، ممکن است دچار این اختلال بشود:

• تجربه‌‌ی حضور در جنگ؛
• حوادث و وقایع طبیعی؛
• تصادفات جدی؛
• حملات تروریستی؛
• مشاهده‌ی مرگ‌های خشونت‌بار؛
• تجاوز و تعرض به عنف؛
• هر موقعیت دیگری که باعث ترس، شوک‌، وحشت یا احساس بی‌پناهی بشود.

اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) و رواج آن

هرکسی ممکن است دچار این اختلال بشود. آمار و ارقام نشان می‌دهد که ۵ درصد از مردان و ۱۰ درصد از زنان در مقاطعی از زندگی خود دچار اختلال استرس پس از سانحه می‌شوند. این مشکل می‌تواند در هر سن‌وسالی به‌وقوع بپیوندد. براساس گزارش خدمات سلامت ملی انگلستان (NHS)، چهل درصد افراد پس از فقدان و مرگ عزیزشان دچار این اختلال می‌شوند.

فردی که به اختلال استرس پس از سانحه دچار می‌شود، مدام سانحه‌ی تلخ را در قالب کابوس و مرور گذشته در ذهن خود بازسازی می‌کند. احتمال ایجاد مشکل در خواب و تمرکز و همچنین ایجاد احساس انزوا و واماندگی در فرد نیز وجود دارد. علائم گاهی چنان گسترش می‌یابند که زندگی روزمره‌ی فرد به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

علائم و نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)

بیشتر افرادی که به این اختلال مبتلا هستند، علائم و نشانه‌های زیر را تجربه می‌کنند. این نشانه‌ها شاید در طول چند روز یا چند هفته از بین بروند. در برخی از افراد نیز این نشانه‌ها برای مدتی طولانی باقی می‌مانند و حتی در گذر زمان بدتر نیز می‌شوند:

• کابوس‌ها؛
• افکار ترسناک؛
• عرق کردن و لرزش؛
• پرهیز از صحبت درباره‌ی حادثه؛
• پرهیز از چیزهایی که یادآور سانحه است؛
• احساس انزوا و جداافتادگی از جمع؛
• احساس رخوت عاطفی و روانی؛
• فراموش کردن برخی از ابعاد حادثه؛
• کاهش میل و علاقه به زندگی؛
• سندروم جنگ یا گریز؛
• مشکل در تمرکز؛
• بی‌خوابی (مشکل در به خواب رفتن یا بیدارشدن در طول خواب و ناتوانی در به خواب رفتن مجدد)؛
• ترش‌رویی و دگرگونی خلق‌وخو؛
• کج‌خلقی و زودرنجی؛
• فوران خشم؛
• هوشیاری بیش‌‌ازحد نسبت به خطرات احتمالی؛
• احساس بازگشت واقعه و سانحه‌ی گذشته؛
• احساس تقصیر و گناه؛
• ایجاد صفات رفتاری جدید بلندمدت؛
• مصرف بیش‌ازحد الکل؛
• اعتیاد به مواد مخدر؛
• به‌هم خوردن روابط عاطفی؛
• وقوع انواع فوبیا؛
• اختلالات اضطراب؛
• افسردگی شدید؛
• انواع سردرد؛
• مشکلات معده؛
• سرگیجه؛
• درد در قفسه سینه؛
• درد در بدن؛
• ضعیف‌تر شدن سیستم ایمنی بدن؛
• ایجاد مشکل در محل کار.

البته مطالعه‌ای در این حوزه نشان داده است که افرادِ دچارِ اختلال استرس پس از سانحه، قادر به درک دردهای مزمن نیستند و حساسیت کمتری نسبت به درد دارند. افرادی که به اختلال استرس پس از سانحه دچارند، ممکن است علائم نام‌برده را گذرا یا به‌شکل مزمن و بلندمدت تجربه کنند. صداهایی خاص مانند آتش گرفتن خودرو، می‌تواند موجب یادآوری حادثه و تشدید علائم ناشی از آن بشود. اخبار، بوها و … نیز می‌توانند منجر به یادآوری سانحه‌ی از سر گذرانده بشوند.

زمان مناسب برای مراجعه به پزشک

شاید برخی از افراد پس از تجربه‌ی سوانح و حوادث ناگوار، علائمی را تجربه کنند اما لزوما به اختلال استرس پس از سانحه دچار نیستند. احساساتی نظیر: ترس و اضطراب، عدم وجود تمرکز، غم و تغییر در الگوی خواب و غذا خوردن نیز ممکن است پیش بیاید یا فرد بی‌اختیار گریه می‌کند. بروز این علائم لزوما به‌معنای دچارشدن فرد به اختلال استرس پس از سانحه نیست. اما اگر این علائم بیش از ۱ ماه به‌طول بینجامند و زندگی عادی فرد را مختل کنند، لازم است برای بررسی‌های بیشتر به پزشک مراجعه بشود.

مراجعه به پزشکی متخصص در این زمینه، به‌طرز چشم‌گیری از تشدید علائم اختلال جلوگیری می‌کند. گاهی‌اوقات علائم این اختلال چنان شدید می‌شوند که فرد حتی به خودش آسیب می‌رساند. در چنین موقعیتی باید از خدمات حرفه‌ای عمومی یا فردی از میان خانواده و دوستان کمک گرفت.

دلایل و عوامل بالقوه‌ی اختلال استرس پس از حادثه یا PTSD

متخصصان هنوز نمی‌توانند علت وقوع این اختلال در برخی از افراد را شرح بدهند. همه در هر سن‌وسالی ممکن است دچار این مشکل بشوند خصوصا افرادی که در جنگ‌ها حضور داشته‌اند، بیشتر در معرض این اختلال هستند. (به این مشکل ناشی از حضور در جنگ، گاهی استرس جنگ، خستگی جنگ یا وحشت انفجار هم می‌گویند).

۱. عوامل مختص مردان

برخی از عوامل این اختلال مختص مردان هستند و از حضور در جنگ، تجاوز، نادیده گرفته شدن و قرار گرفتن در معرض آزار و سو‌ءاستفاده‌ی فیزیکی در کودکی ناشی می‌شوند.

۲. عوامل مختص زنان

برخی از عوامل این اختلال مختص زنان هستند و از تجربه‌ی تعرض و آزار جنسی، حمله‌ی فیزیکی، تهدید با اسلحه، سوءاستفاده و تجاوز در کودکی ناشی می‌شوند.

۳. عوامل محرک

برخی از عوامل محرک ایجاد این اختلال شامل آتش‌سوزی، حوادث طبیعی، تلکه شدن به‌وسیله‌ی راهزنان، دزدی، مورد حمله قرار گرفتن، نزاع و درگیری، تصادفات رانندگی، حادثه‌ی هواپیمایی، شکنجه، آدم‌ربایی، حملات تروریستی یا مورد حمله واقع شدن از سوی حیوانات است.

۴. بیماری‌های خطرناک

بیماری‌های خطرناک نیز می‌توانند موجب وحشت و استرس در فرد شوند. مثلا محققان کشف کرده‌اند که بیماران مبتلا به سرطان سینه با سابقه‌ی اختلالات اضطراب و مشکلات خلق‌وخو، پس از متوجه‌شدن بیماری‌شان، بیشتر در خطر اختلال استرس پس از سانحه قرار دارند. مطالعات دیگر نیز حاکی از آن است که ارتباط میان ابتلا به اختلال استرس پس از سانحه در بیماران بستری در ICU نیز ۲۰ درصد است و حمایت و مراقبت خانواده و پرسنل بیمارستان نقشی اساسی در جلوگیری از ابتلا به اختلال استرس برای این بیماران دارد.

۵. سابقه‌ی خانوادگی

سابقه‌ی خانوادگی در ابتلا به بیماری‌های روحی و روانی نیز می‌تواند یکی از دلایل باشد. کسانی که در خانواده و اقوام نزدیک خود، سابقه‌ی این اختلال را داشته یا در کودکی مورد تجاوز و سوءاستفاده قرار گرفته‌اند، بیشتر در معرض دچار شدن به اختلال استرس پس از سانحه هستند.

۶. جنسیت

جنسیت نیز مهم است. زنان چهار برابر مردان به این مشکل مبتلا می‌شوند. روان‌شناسان معتقدند علت این است که زنان بیشتر در معرض تجربه‌ی خشونت‌هایی نظیر تعرض، تجاوز و … هستند. در زمان‌هایی مانند جنگ نیز مردان نسبت به کل جمعیت، بیشتر در معرض این مشکل قرار می‌گیرند. پژوهشی نشان داد با وجود اینکه به‌طور متوسط مردان بیشتر تجربه‌ی سوانح سخت دارند، زنان بیشتر به اختلال استرس پس از حادثه دچار می‌شوند.

۷. ژنتیک

ژنتیک و عوامل آن نیز می‌توانند احتمال ابتلا به این مشکل را افزایش بدهند. محققان علوم شناختی و روان‌شناسی دانشگاه UCLA، رابطه‌ای ژنتیکی میان این اختلال و مسائل ژنتیکی یافته‌اند.

۸. عوامل جسمانی

عوامل جسمانی نیز در اختلال استرس پس از حادثه نقش دارد. هیپوکامپ بخشی از مغز است که با احساسات و خاطرات در ارتباط است. در تصویربرداری MRI این بخش از مغز افراد دچار اختلال استرس پس از سانحه، متفاوت از سایرین است. این تفاوت‌ها احتمالا با یادآوری خاطرات و مشکلات حافظه در ارتباط است.

۹. ضعف در سلامت جسمانی و روحی

ضعف در سلامت جسمانی و روحی نیز از عوامل ایجاد اختلال استرس پس از سانحه است. براساس تحقیقاتی که در ایالات متحده‌ی آمریکا صورت گرفته است، نیروهای ارتشی و جنگی که از نظر روحی و جسمی تضعیف شده‌اند، پس از جنگ بیشتر در معرض ابتلا به اختلال استرس هستند.

۱۰. مشاهده‌ی برنامه‌های دلخراش

مشاهده و تماشاکردن برنامه‌هایی درباره‌ی حوادث دلخراش و … در تلویزیون نیز می‌تواند احتمال ابتلا به اختلال استرس پس از حادثه را در افراد افزایش بدهد. یعنی حتی اگر حضورا در حادثه‌ای نباشید، باز هم مشاهده و پیگیری آن می‌تواند این معضل را برای‌تان به‌وجود آورد.

۱۱. زایمان

زایمان نیز بنا به برخی از تحقیقات موجبات ابتلا به این اختلال را خیلی بیشتر از حد تصور عام افزایش می‌دهد.

۱۲. واکنش‌های غیرعادی هورمون‌ها

از دیگر عوامل اختلال استرس می‌توان واکنش‌های هورمونی غیرعادی نسبت به استرس را نام برد. وقتی در معرض خطرات جدی هستید، بدن به‌طور طبیعی ماده‌ای مخدرمانند تولید می‌کند که در مواجهه با استرس یا موقعیت‌های جنگ و گریز بدن را یاری می‌کند. این ماده احساسات ترس را از بین می‌برد و درد را تسکین می‌دهد. اما افراد دچار اختلال استرس حتی وقتی خطری تهدیدشان نمی‌کند، حجم بالایی از این ماده را در بدن خود تولید می‌کنند. به همین خاطر احساس انزوا و بی‌حسی دارند.

۱۳. حملات پانیک

حملات پانیک و اختلال استرس نیز به‌نوعی با هم رابطه‌ی غیرمستقیم دارند. تحقیقات نشان می‌دهد که اگر فردی در خلال سوانح سخت و دشوار دچار حملات پانیک بشود، بعد از حادثه دچار اختلال استرس پس از سانحه نخواهد شد.

تشخیص اختلال استرس پس از سانحه

بسیاری از پزشکان عمومی نیز پس از بررسی علائم اختلال استرس قادر به تشخیص آن در فرد هستند. دکتر باید بداند که فرد چه احساساتی دارد، وضعیت سلامت عمومی او و وضعیت خوابش چگونه است. برای تشخیص اختلال استرس پس از سانحه، پرسش‌نامه‌هایی طراحی شده است که کار تشخیص را آسان‌تر می‌کند. تشخیص این مشکل از طریق معاینه‌ی علائم و نشانه‌ها و ارزیابی روان‌شناسانه صورت می‌گیرد. ممکن است پزشک عمومی فرد را برای معاینه‌ی بیشتر به روان‌شناسان ارجاع بدهد.

از فرد نیز خواسته می‌شود تا علائم و نشانه‌های مشکل خود را به‌شکلی دقیق و با جزئیات شرح بدهد و بگوید که نشانه‌ها تا چه حد جدی هستند، چه زمانی اتفاق می‌افتند و چه مدت طول می‌کشند. ممکن است از فرد درباره‌ی اتفاقی که منجر به این اختلال شده نیز پرسش بشود. ضمن اینکه از نظر جسمانی نیز در بعضی موارد فرد مورد معاینه قرار می‌گیرد. تعدادی از محققان در دانشگاه آلبرتا در ادمونتون کانادا در تلاش برای استفاده از اسکن مغزی برای درمان اختلال استرس هستند.

معیارهای رایج برای تشخیص اختلال استرس پس از حادثه

• فرد دارای تجربه‌ی سانحه‌ای توأم با مرگ یا جراحت جدی است یا مورد تهدید مرگ و جراحت قرار گرفته است.
• فرد در مواجهه با سانحه دچار ترس، شوک، وحشت و احساس بی‌پناهی شده است.
• فرد در کابوس‌ها، خاطرات و تصاویر استرس‌آور گذشته، رؤیاهای تلخ و یادآوری سانحه و حتی در قالب برخی واکنش‌ها و رفتارهای جسمی سعی بر برون‌ریزی فشار ناشی از سانحه دارد.
• فرد عامدانه از موقعیت‌ها و چیزهایی که یادآور سانحه هستند، پرهیز می‌کند.
• فرد از نظر احساسی کرخت و بی‌حس می‌شود.
• فرد مدام احساس می‌کند که در معرض خطر وقوع سانحه‌ای است. که این احساس منجر به مشکلات خواب و فقدان تمرکز می‌شود.
• علائم و نشانه‌ها بیش از یک ماه به طول می‌انجامند.
• علائم و نشانه‌های اختلال باعث ایجاد مشکل در امورات روزانه‌ی فرد و استرس قابل‌توجهی در او می‌شوند.

درمان اختلال استرس پس از سانحه

مطالعات اخیر نشان می‌دهد که اختلال استرس پس از سانحه باعث افزایش خطر سکته مغزی و حملات قلبی در زنان می‌شود. زنان ۶۰ درصد بیشتر از مردان در معرض مشکلات نام‌برده پس از سانحه هستند. براساس مطالعه‌ای که روی ۵۰ هزار نفر در آمریکا صورت گرفت، پایین‌بودن تغییرات میزان ضربان قلب نیز در اختلال استرس تأثیر دارد و این موضوع در کسانی‌که از برنامه‌های جنگی و نظامی بازمی‌گردند بیشتر دیده می‌شود.

دیگر مطالعات نشان می‌دهند که پَچ‌ یا چسب‌های الکتریکی پیشانی نیز می‌توانند فرد را درمان کنند. برای نخستین بار آزمایشی روی گروهی از بیماران نشان داد که شیوه‌ی جدید درمان صرع و افسردگی که در آن از شبیه‌ساز مغزی پوشیدنی خارجی استفاده می‌شود، کاهش چشم‌گیر میزان اختلال استرس پس از حادثه را در پی دارد.

از دیگر مطالعات اخیر دانشمندان نیز می‌توان به مورد دیگری اشاره کرد که در آن از باکتری‌های روده برای درمان اختلال استرس پس از سانحه و سایر بیماری‌های مربوط به اضطراب و افسردگی استفاده می‌شود.

در بیشتر موارد پزشکان عمومی بیمار را به‌سمت متخصصان حرفه‌ای‌تر در زمینه‌ی روان‌شناسی مانند: مشاورین، روان‌درمان‌گرها و … هدایت می‌کنند. متخصص حرفه‌ای در این زمینه به‌شکلی دقیق و شفاف روند درمان را برای بیمار شرح می‌دهد. اختلال استرس از نظر پزشکی نوعی اختلال اضطراب به‌شمار می‌رود. برای اینکه فرد در روند درمان شاهد نتایج مثبت باشد، خود و خانواده‌اش باید این مشکل را بپذیرند. این اختلال از طریق مشاوره، دارودرمانی یا هردو پیگیری می‌شود.

۱. انجام بازی‌های رایانه‌ای

برخی بازی‌های رایانه‌ای فکری مانند خانه‌بازی‌های رنگی (تتریس) می‌توانند از یادآوری سانحه‌ی تلخ جلوگیری کنند.

۲. رفتار درمانی شناختی (CBT)

رفتار درمانی شناختی، آموزش مهارت‌هایی است که طی آن بیمار فرایند تفکر منفی را تغییر می‌دهد که شامل تخیل ذهنی حادثه برای کسب کنترل استرس و ترس در سانحه است.

۳. حساسیت‌زدایی از طریق حرکت چشم و پردازش مجدد (EMDR)

در این روش بیمار با پلک‌زدن تند سانحه را مجددا به‌یاد می‌آورد. ثابت شده که این روش برای کاهش استرس مفید است و درنهایت موجب ایجاد احساسات، افکار و رفتارهای بهتری در فرد می‌شود.

۴. درمان از طریق «در معرض قرار گرفتن»

در این روش نیز فرد در معرض آنچه باعث ترس و اضطرابش شده، قرار می‌گیرد تا روش مقابله با مشکل را به‌طور مؤثر یاد بگیرد. البته این روش از سوی برخی از متخصصانِ مطرح، نقد شده است. آنها معتقدند که ضرر این نوع درمان بیش از سود آن است. البته برخی مقالات و مطالعات نشان می‌دهند که هیچ روش درمانی مانند روش «در معرض قرار دادن»، نتیجه و خروجی مشخص و اثربخشی ندارد.

۵. داروها

بازدارنده‌های بازجذب سروتونین SSRIها

این داروها رایج‌ترین دارو برای درمان اختلال استرس هستند. پاروکستین نمونه‌ای از این داروهاست. این داروها به درمان اضطراب، افسردگی و اختلالات خواب نیز کمک می‌کنند زیرا علائم این مشکلات نیز با اختلال استرس پس از سانحه مشابه است. افراد زیر ۱۸ سال نمی‌توانند از این گروه دارویی استفاده کنند. تنها داروی مجاز از این گروه برای افراد زیر ۱۸ سال، فلوکستین است که باید حتما تحت نظارت پزشک مصرف بشود.

بنزودیازپین‌ها

این داروها نیز برای درمان کج‌خلقی، بی‌خوابی و اضطراب مفید هستند. مصرف این داروها برای افراد دچار اختلال استرس پس از سانحه باید با احتیاط صورت بگیرد زیرا امکان اعتیاد به آنها وجود دارد. البته این داروها برای درمان مشکل اختلال استرس و از بین بردن اضطراب بسیار مفید عمل می‌کنند.

هورمون درمانی کورتیزونی

محققان دریافته‌اند که هورمون‌درمانی با کورتیزون می‌تواند به کاهش اختلالات استرس پس از سانحه کمک کند.

پیشنهادهای انجمن ملی سلامت و درمان انگلستان

• اگر علائم بیماری چندان جدی نیست و به‌مدت کمتر از ۴ هفته طول کشیدند، با احتیاط مراقب اوضاع باشید.
• همه‌ی بیماران باید تحت درمان CBT یا EMDR (نه لزوما در بیمارستان) قرار بگیرند.
• افراد کم‌سن و جوان برای قرار گرفتن تحت درمان CBT باید شرایط خاصی برای‌شان در نظر گرفته بشود.
• دارودرمانی نباید اولین گزینه‌ی درمانی این مشکل باشد. فقط برای بزرگسالانی که از پذیرش مشاوره و … پرهیز می‌کنند باید به‌عنوان اولین گزینه در نظر گرفته بشود.
• جلسات مشاوره و کسب اطلاعات از بیمار باید جدا از مسیر کلی درمان و مشاوره صورت بگیرد. در واقع برای کسب اطلاعات از بیمار و یافتن جزئیات سانحه باید وقت صرف کرد. تمام برنامه‌های درمانی برای بررسی اوضاع به‌وجود آمده باید به کمک نیروهای مشاور از قبل تعیین و در جای خود بررسی بشود.

عوارض جانبی اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)

• امکان دارد که مغز از نظر فیزیکی تحت تأثیر قرار بگیرد. مطالعات نشان داده‌اند کودکانی که اختلال استرس پس از سانحه را تجربه کرده یا تحت استرس شدیدی بوده‌اند، قسمتی از مغزشان موسوم به هیپوکامپ از نظر حجم کاهش پیدا کرده است. هیپوکامپ مسئول مدیریت احساس و خاطرات در مغز است.
• کسانی که دفیبریلاتور قلبی داخلی دارند، چنانچه بعد از حادثه دچار اختلال استرس پس از سانحه بشوند تا حدودا ۵ سال در خطر مرگ هستند.
• مطالعات دیگر نیز نشان می‌دهد که جانبازان جنگی دچار اختلال استرس پس از سانحه به‌اندازه‌ی کسانی که دچار عوامل خطری مانند افزایش گلبول‌های سفید و عوامل بیولوژیک هستند، در معرض مشکلات بلندمدت سلامتی هستند.
• افراد مسن‌تر دچار اختلال استرس پس از سانحه، بیشتر در خطر ابتلا به امراض قلبی هستند.

چطور با خاطرات ناخوشایند پس از سانحه کنار بیاییم؟

مطالعات دانشگاهی نشان می‌دهد که درک بهتر مکانیزم‌های ایجاد بیماری و مبارزه با آن، به درک اختلالات حافظه کمک زیادی می‌کند. شناخت برخی فرایندهای مربوط به فراموش‌کردن رویدادها می‌تواند در این زمینه کارساز باشد. این دست از مطالعات دانشمندان می‌تواند راه را برای درمان‌های مؤثر هموار کند.