غده هیپوفیز بخشی از سیستم درون‌ریز بدن است. وظیفه‌ی اصلی این غده، ترشح هورمونها به جریان خون است. غده هیپوفیز روی سایر غدد و اعضای بدن به‌ویژه روی تیروئید، اندام‌های تولیدمثل، غدد آدرنال یا فوق‌کلیوی و… هم اثر می‌گذارد؛ گاهی‌اوقات از غده هیپوفیز به‌عنوان غده رئیس هم یاد می‌کنند، زیرا در بیشتر فرایندهای بدن دخالت دارد. در این مقاله در مورد مشکلات و اختلالات غده هیپوفیز، علائم و دلایل ایجاد آن، شیوه‌ی عملکرد و توصیه‌هایی در مورد غده هیپوفیز صحبت خواهیم کرد.
عملکرد و ساختمان غده هیپوفیز چگونه است؟
غده هیپوفیز کوچک و شبیه بیضی است و زیر دماغ در قسمت درونی مغز قرار گرفته است. غده هیپوفیز و هیپوتالاموس با ساختاری ساقه‌مانند به هم متصل هستند. هیپوتالاموس، بخش کوچکی از مغز است و در ایجاد تعادل میان عملکردهای مختلف بدن نقش دارد. هیپوتالاموس میزان ترشح هورمونها از هیپوفیز را هم کنترل می‌کند. غده هیپوفیز به ۲ بخش لوب پسین و پیشین تقسیم می‌شود.
۱. لوب پیشین
لوب پیشین غده هیپوفیز از انواع مختلفی سلول ساخته شده است. این سلول‌ها، انواع مختلفی از هورمونها را تولید و ترشح می‌کنند. مثل:
- هورمون رشد: این هورمون به تنظیم رشد فیزیکی می‌پردازد و باعث تحریک رشد در تمام بافت‌های بدن می‌شود. اولین نقاطی که برای رشد، هدف می‌گیرد، استخوان‌ها و ماهیچه‌ها هستند.
- هورمون تیروئید: این هورمون هم تیروئید را برای ترشح هورمون تیروئید، تحریک می‌کند. غده‌ی تیروئید و هورمون‌هایی که ترشح می‌کند، نقش مهمی در سوخت و ساز بدن دارد.
- هورمون آدرنوکورتیکوتروپین (Adrenocorticotropic): این هورمون، غدد فوق‌کلیوی را برای ترشح کورتیزول (هورمون استرس) و سایر هورمونها تحریک می‌کند.
- هورمون محرکه فولیکولی: این هورمون در ترشح هورمون استروژن و رشد سلول‌های تخمک در زنان نقش دارد. برای تولید سلول‌های اسپرم در مردان هم مهم است.
- هورمون لوتئینه‌کننده: این هورمون به ترشح استروژن در زنان و تستوسترون در مردان کمک می‌کند.
- هورمون پرولاکتین: این هورمون هم برای تولید شیر در زنان شیرده است.
- هورمون اندورفین: این هورمون در نقش تسکین‌دهندگی ظاهر می‌شود و با بخش‌هایی از مغز که موجبات نشاط را فراهم می‌کنند در ارتباط است.
- هورمون اِنکفالین: انکفالین نیز مشابه اندروفین است و ویژگی‌های تسکین‌دهندگی دارد.
- هورمون محرک ملانوسیت: این هورمون هم باعث تحریک رنگ‌دانه‌های پوستی در مواجهه با اشعه‌ی فرابنفش می‌شود.
۲. لوب پسین
لوب پسین هم به ترشح هورمونها می‌پردازد. این هورمونها معمولا در هیپوتالاموس تولید می‌شوند و تا زمان ترشح در لوب پسین ذخیره می‌شوند. این هورمونها به شرح زیر هستند:
- هورمون واسوپرسین: به این هورمون «آنتی دیورتیک» هم گفته می‌شود و به بدن در حفظ آب و جلوگیری از دی‌هیدراته شدن یعنی بی‌آب شدن بدن کمک می‌کند.
- اوکسی‌توسین: این هورمون، ترشح شیر از سینه و انقباضات رحم در هنگام زایمان را تحریک می‌کند.
مشکلات غدد هیپوفیز چیست؟
مشکلات جسمانی مختلفی می‌توانند روی غده هیپوفیز اثر بگذارند. مثلا ممکن است تومورهایی در این غده یا اطراف آن ایجاد شود و روی ترشح هورمونها اثر بگذارد. نمونه‌ای از اختلالات غده هیپوفیز به شرح زیر است:
- تومورهای هیپوفیز: تومورهای هیپوفیز معمولا غیرسرطانی هستند و معمولا در روند ترشح هورمونها دخالت می‌کنند و با فشار آوردن به سایر بخش‌های مغزی، مشکلاتی نظیر سردرد و اختلال در بینایی ایجاد می‌کنند.
- هیپوفونکسیون: این مشکل هم باعث می‌شود که ترشح هورمون‌های هیپوفیز قطع یا کم شود. درنتیجه عملکرد سیستم رشد و تولیدمثل دچار اختلال می‌شود.
- آکرومِگالی: در این وضعیت، هورمون رشد بیش‌ازحد لازم ترشح می‌شود و دست‌وپاها بیش‌ازحد رشد می‌کنند. این مشکل با تومورها هم در ارتباط است.
- دیابت بی‌مزه: این مشکل با ترشح واسوپرسین رخ می‌دهد و معمولا نتیجه آسیب دیدن سر، جراحی یا تومور مغزی است. افراد دچار این مشکل، مقدار زیادی ادرار آبکی دفع می‌کنند. ضمن اینکه ممکن است احساس میل به نوشیدن آب و سایر مایعات در آنها زیاد باشد.
- نشانگان کوشینگ: هیپوفیز در این وضعیت مقدار زیادی آدرنوکورتیکوتروپین ترشح می‌کند. درنتیجه بدن به‌راحتی کبود می‌شود و افزایش فشار خون، ضعف و اضافه وزن به وجود می‌آید. این مشکل معمولا به‌خاطر وجود تومور در خودِ غده هیپوفیز یا اطراف آن شکل می‌گیرد.
- هایپرپرولاکتینمی: در این وضعیت، خون حاوی مقدار بیش‌ازحدِ پرولاکتین می‌شود و درنتیجه، ناباروری و کاهش میل جنسی ایجاد می‌شود.
- ضربه‌ی مغزی: ضربه‌ی ناگهانی و شدید به مغز موجب آسیب دیدن غده هیپوفیز و اختلالات در حافظه، ارتباطات و رفتار می‌شود.
علائم ایجاد مشکل و اختلال در هیپوفیز چیست؟
غده هیپوفیز در فعالیت‌های بدنی مختلفی نقش دارد؛ بنابراین مشکلات در عملکردهای مختلف می‌تواند تأثیرات گوناگونی روی غده هیپوفیز بگذارد. در صورت مشاهده علائم زیر حتما باید به پزشک مراجعه بشود:
- سردرد؛
- ضعف یا خستگی؛
- فشار خون بالا؛
- افزایش وزن بدون دلیلی مشخص؛
- مشکلات در خوابیدن؛
- تغییر در خلق‌وخو مثلا افسردگی یا نوسانات خُلقی؛
- از دست دادن حافظه؛
- مشکلات تولیدمثل مانند ناباروری، اختلال نعوظ (ناتوانی جنسی)، قاعدگی نامنظم؛
- ریزش مو غیرعادی و زیاد؛
- ترشح شیر در زمانی که فرد در دوران شیردهی نیست.
بیشتر موارد گفته‌شده با تشخیص صحیح به‌سرعت درمان می‌شوند.
توصیه‌هایی برای حفظ سلامت غده هیپوفیز
توصیه‌هایی که درادامه درباره‌ی غده هیپوفیز مطرح می‌شود، مطالعه کنید. هر چند این موارد نمی‌توانند به‌طور دقیق باعث جلوگیری از مشکلات غده هیپوفیز بشوند، اما در حفظ سلامت عمومی جسم نقش دارند:
۱. رعایت رژیم غذایی سالم و متعادل
رژیم غذایی متعادل باعث سلامت بدن و بهبود عملکرد هورمونها می‌شود. مثلا کودکانی که تغذیه‌ی خوبی ندارند، متناسب با سن‌شان رشد نمی‌کنند. برای داشتن رژیمی متعادل به موارد زیر توجه کنید:
- مصرف زیاد میوه‌ها و سبزیجات که منابع غنی از فیبر، مواد معدنی و ویتامین ها هستند؛
- انتخاب منابع چربی مفید مانند مواد حاوی اسیدهای چرب امگا۳ و چربی تک‌سیرنشده؛
- استفاده از حبوبات کامل به‌جای نمونه‌های فراوری‌شده؛
- کاهش مصرف نمک؛
- پرهیز از مصرف مواد قندی فراوری‌شده؛
- نوشیدن ۴ تا ۶ فنجان آب در طول روز.
۲. کاهش استرس
استرس مداوم باعث ترشح کورتیزول می‌شود. کورتیزول اضافی باعث مشکلاتی می‌شود:
- بی خوابی؛
- افزایش وزن؛
- اضطراب؛
- افسردگی.
انجام تفریحات و سرگرمی‌های آرامش‌بخش و ۳۰ دقیقه ورزش کردن در روز هم به بهبود عملکرد غده هیپوفیز کمک می‌کند.
