«اسمش چی بود؟!» «کجا گذاشتمش؟!» برای همه‌ی ما پیش آمده که با افسوس و اعصاب خُرد این جملات را به زبان بیاوریم یا از ذهن بگذرانیم. همچنین بیشتر ما در اطراف‌مان با سالمندانی که حافظه‌شان دیگر مثل گذشته یارای به خاطر سپردن رخدادها و نام‌ها را ندارد، مواجه شده‌ایم. آیا حواس پرتی ما ناشی از مشکل حافظه است؟ چه چیز باعث ضعف حافظه در سالمندان می‌شود؟ اختلالات حافظه شامل اختلال در شناخت، توانایی استدلال، یادآوری، تصمیم گیری و ایجاد ارتباط، دلایل گوناگونی دارد. برای اینکه با اختلالات حافظه و منشأ آن بیشتر آشنا شوید، این مقاله‌ی «چطور» را از دست ندهید.
برخی از عوامل مؤثر در بروز اختلالات حافظه عبارتند از:
- افزایش سن؛
- حادثه؛
- سوءمصرف مواد؛
- وراثت (انتقال ژن‌های مؤثر در بروز بیماری‌های آلزایمر یا هانتینگتون)؛
- کوچک شدن رگ‌های خون‌رسان به مغز؛
- بیماری‌های قلبی-عروقی؛
- بیماری‌های عفونی یا متابولیک درمان‌نشده؛
- تومورهای مغزی؛
- کمبود ویتامین.
در برخی از انواع اختلالات حافظه نشانه‌ها به‌شکل ناگهانی بروز پیدا می‌کنند، درحالی‌که در انواع دیگر سال‌ها طول می‌کشد تا نشانه‌ها آشکار شوند. برای تشخیص اینکه آیا پیشرفت اختلالات حافظه قابل‌کنترل است و آیا توقف کامل آن ممکن است یا نه، باید از متخصص اعصاب کمک بگیرید.
بیش از ۱۰۰ عارضه و مشکل با ضعف توانایی‌های شناختی، استدلال، یادآوری، برقراری ارتباط و تصمیم‌گیری مرتبط هستند. در ادامه با برخی از انواع اختلالات حافظه آشنا می‌شوید.
آلزایمر
آلزایمر نوعی بیماری مغزی است که بیشتر در سالمندان بروز پیدا می‌کند اما ممکن است در برخی افراد در سنین پایین و در حدود چهل‌سالگی دیده شود. این بیماری شایع‌ترین عامل زوال عقل و پیش‌رونده است، یعنی با گذر زمان وخیم‌تر می‌شود. در آمریکا حدود پنج میلیون و سیصد هزار نفر به این بیماری مبتلا هستند. آلزایمر هفتمین دلیل شایع مرگ است.
بیماری آلزایمر باعث تغییر اعصاب مغز می‌شود. در نتیجه‌ی این تغییر اعصاب ارتباط‌شان را با یکدیگر از دست می‌دهند. سن مهم‌ترین عامل مؤثر در بروز آلزایمر است. عوامل دیگری ازجمله وراثت، ابتلا به دیابت، فشار خون، صدمات مغزی و تغذیه‌ی نامناسب در بروز آلزایمر مؤثرند.
این بیماری باعث تغییر در رفتار و افکار فرد می‌شود که به زوال عقل معروف است. نشانه‌های آن عبارتند از:
- از دست دادن حافظه؛
- گیجی؛
- بی‌قراری؛
- تغییرات رفتاری و شخصیتی؛
- عدم قضاوت درست؛
- مشکل در ارتباط با دیگران؛
- ناتوانی در یافتن جهت‌ها؛
- فقدان احساسات.
با پیشرفت بیماری ضعف حافظه‌ی کوتاه‌مدت شدت می‌گیرد به‌طوری‌که فعالیت‌های روزمره‌ی فرد دچار اختلال می‌شود. آلزایمر خفیف باعث می‌شود فرد برای انجام فعالیت‌های روزمره تا حدودی به کمک نیاز داشته باشد. با وخیم‌تر شدن بیماری ممکن است کمک برای انجام کارهای روزمره مانند تهیه‌ی غذا، استحمام و شست‌وشو ضروری شود. مبتلایان به آلزایمر شدید برای تهیه‌ی خوردوخوراک و استحمام کاملا به دیگران وابسته‌اند و ممکن است بدون کمک دیگران حتی قادر به استفاده از دست‌شویی نباشند.
انسفالوپاتی خودایمن
انسفالیت به معنی ورم و آماس مغز است. این تغییرات منجر به تغییر عملکردهای عصبی و در نتیجه درگیری ذهنی و تشنج می‌شود. عامل اصلی بروز انسفالیت ویروس است. واکسن‌های مختلف ازجمله واکسن سرخک، اوریون، سرخجه و آبله‌مرغان نقش مهمی در کاهش انسفالیت ناشی از این بیماری‌ها داشته‌اند. اما ویروس‌های دیگری مانند ویروس تب‌خال و هاری نیز می‌توانند عامل بروز انسفالیت باشند. عفونت ناشی از دسته‌ای از ناقلین بیماری‌ها مانند کنه، پشه و گربه هم ممکن است باعث انسفالیت شود. برخی باکتری‌ها هم در بروز انسفالیت مؤثرند.
انسفالیت علاوه بر اختلال شناختی، ممکن است با مشکلات عصبی گسترده‌ای همراه باشد ازجمله:
- پارکینسون؛
- تشنج؛
- ضعف یا تغییر در عملکرد حسی نیمی از بدن؛
- مشکل در سخن گفتن، بلعیدن، دوبینی یا دیگر نشانه‌های عصبی؛
- ناتوانی در انجام حرکاتی که چگونگی انجام‌شان را در گذشته فراگرفته‌ایم؛
- عدم درک محرک‌های دیداری و حسی در یک سوی بدن؛
- رعشه؛
- سردرد.
زوال عقل
زوال عقل به مجموعه‌ای از مشکلات مغزی که فرایند به‌یادآوری، استدلال و ایجاد ارتباط را سخت‌تر می‌کند، اشاره دارد. «زوال عقل» بیش از اینکه نامی علمی باشد، نامی است برای توصیف وضعیت ناشی از این بیماری. رایج‌ترین نوع زوال عقل آلزایمر است. انواع دیگر زوال عقل عبارتند از دمانس عروقی، دمانس پیشانی-گیجگاهی و دمانس لویی بادی (زوال عقل توسط اجسام لویی). سال‌ها پیش زوال عقل را بخشی از پیری و کهنسالی و بروز آن را با افزایش سن طبیعی می‌دانستند، اما امروز می‌دانیم که فراموشی یک نقص طبیعی نیست بلکه ناشی از تخریب ادامه‌دار سلول‌های مغز است.
زوال عقل، بسته به اینکه کدام ناحیه از مغز در حال تخریب و بیماری در چه مرحله‌ای است، نشانه‌های متفاوت دارد. رایج‌ترین نشانه‌های بیماری عبارتند از:
- از دست دادن حافظه مانند فراموش کردن جهت و مسیر یا فعالیت‌های روزمره؛
- مشکل زبانی مثل مشکل در بیان کلمه‌ها یا درک آنچه دیگران می‌گویند؛
- سخت شدن برنامه‌ریزی، سازمان‌دهی، تمرکز و داوری کردن که شامل ناتوانی افراد در تشخیص نشانه‌های بیماری‌شان هم می‌شود؛
- تغییرات رفتاری و شخصیتی.
زوال عقل یک بیماری پیش‌رونده است و با گذر زمان وخیم‌تر می‌شود. نشانه‌های آن در افراد مختلف متفاوت است اما ۳ مرحله دارد که هریک ممکن است از چند ماه تا چند سال ادامه داشته باشد.
مرحله‌ی آغازین: در این مرحله فرد احساس می‌کند فراموشکار شده است، گیج است و رفتارش تغییر کرده است. با این حال از عهده‌ی بسیاری از کارهایش بر‌می‌آید.
مرحله‌ی میانی: فرد به‌تدریج برای انجام کارهای روزانه به کمک نیاز پیدا می‌کند. ممکن است دوستان و فامیل را نشناسد و در مکان‌های آشنا گم بشود. همچنین ممکن است بی‌قرار و دمدمی نیز بشود.
مرحله‌ی پایانی: آلزایمر باعث مشکلات جدی در حافظه، قضاوت و مهارت‌های دیگر می‌شود. فرد تقریبا برای انجام هر کاری به کمک دیگران نیاز دارد.
دمانس پیشانی-گیجگاهی (frontotemporal dementia)
دمانس پیشانی-گیجگاهی که یکی از دلایل رایج زوال عقل است، شامل دسته‌ای از اختلالات است که در اثر از بین رفتن سلول‌های مغز در ناحیه‌ی پیشانی و گیجگاه ایجاد می‌شوند. در این بیماری مغز در نواحی گفته‌شده کوچک می‌شود. دمانس پیشانی-گیجگاهی بر رفتار، شخصیت، گفتار و حرکت فرد اثر می‌گذارد.
این اختلالات که در افراد با سن کم‌تر هم رایج هستند، معمولا در سن ۴۰ تا ۶۵ سالگی آشکار می‌شوند. اما دمانس پیشانی-گیجگاهی ممکن است نوجوانان را هم درگیر کند. قابل‌توجه است که احتمال بروز آن در مردان و زنان یکسان است.
شایع‌ترین انواع دمانس پیشانی-گیجگاهی عبارتند از:
فرونتال واریانت (Frontal variant): این نوع از زوال عقل بر رفتار و شخصیت فرد اثر می‌گذارد.
زبان‌پریشی پیش‌رونده‌ی اولیه (Primary progressive aphasia): زبان‌پریشی یا آن‌طور که بیشتر رایج است آفازی به معنی مشکل در برقراری ارتباط است. این نوع آفازی خود به دو زیرگونه تقسیم می‌شود: آفازیِ پیش‌رونده‌ی کلامی که توانایی سخن گفتن را تضعیف می‌کند و آفازیِ معنایی که توانایی استفاده و فهم زبان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
یکی دیگر از انواع دمانس پیشانی-گیجگاهی که شیوع کمتری دارد بر توانایی حرکت اثر می‌گذارد و نشانه‌هایی مانند بیماری پارکینسون یا (اسکلروز جانبی آمیوتروفیک) دارد.
عامل بروز دمانس پیشانی-گیجگاهی مشخص نیست. پژوهشگران برخی از انواع آن را ناشی از جهش‌های ژنتیکی می‌دانند. ساختار سلول‌های مغز برخی از مبتلایان به این بیماری حاوی مقادیر غیرطبیعی پروتئین است.
تخریب لوب پیشانی مغز ممکن است فعالیت‌های مهمی را تحت‌تأثیر قرار دهد. نشانه‌های رایج آن شامل تغییرات شدید در رفتار و شخصیت بیمار است. برخی از این نشانه‌ها عبارتند از:
- اقدام به گفته‌ها و اعمال ناپسند از نظر عرف؛
- کاهش درک متقابل و مشکل در فهم اثر اعمال ما بر دیگران؛
- ناتوانی در قضاوت منطقی و درک رابطه‌ی علت و معمول؛
- تغییر در رفتار جنسی؛
- رفتار یا اعمال خشونت‌آمیز؛
- بی‌میلی به حفظ بهداشت شخصی؛
- انعطاف‌ناپذیری شدید ذهنی؛
- ناسازگاری‌های زبانی مانند ناتوانی در استفاده از زبان، یافتن کلمات یا معنی آنها؛
- بی‌توجهی، حواس‌پرتی و میل به تغییر پیوسته‌ی موضوع؛
- مشکل در شروع کردن یا پایان دادن کاری؛
- تغییر قابل‌توجه در خوردوخوراک.
علاوه بر اختلال شناختی ممکن است برخی نشانه‌های عصبی هم مشاهده شود، ازجمله:
- پارکیسنون؛
- رعشه؛
- گرفتگی ماهیچه یا ناهموار شدن ماهیچه‌های زیر پوست؛
- تشنج.
دمانس لویی بادی (Dementia with Lewy Bodies)
دمانس لویی بادی نوعی از زوال عقل پیش‌رونده است که در اثر تخریب بافت‌های مغزی ایجاد می‌شود. این بیماری ممکن است ارثی باشد اما دلیل بروز آن در افراد مختلف همیشه روشن نیست.
بافت مغز در مبتلایان به این بیماری نوعی پروتئین غیرطبیعی تولید می‌کند که به آن نام «لویی بادی» داده‌اند. «لویی بادی» همچنین در مغز مبتلایان به پارکینسون و آلزایمر هم دیده می‌شود. البته این پروتئین در قسمت‌های مختلفی از مغز مبتلایان به این بیماری‌ها دیده می‌شود.
وجود لویی‌بادی در مغز مبتلایان به این بیماری‌ها احتمال وجود اشتراک میان این سه بیماری را مطرح می‌کند، اما دانشمندان تاکنون چنین رابطه‌ای را شناسایی نکرده‌اند.
دمانس لویی بادی توانایی فکر کردن، استدلال و تحلیل اطلاعات را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. ممکن است توانایی حرکت، شخصیت و حافظه‌ی فرد هم تحت‌تأثیر قرار بگیرد. بروز این بیماری با سن‌وسال ارتباط دارد و معمولا در دهه‌ی شصت یا هفتاد زندگی آشکار می‌شود.
بارز‌ترین نشانه‌ی دمانس لویی بادی کاهش تدریجی حافظه، توانایی فکر کردن و حل مسئله است. این ضعف به‌تنهایی موجب کاهش توانایی کار و فعالیت‌های روزمره می‌شود. البته تأثیر دمانس لویی بادی بر حافظه به شدت تأثیر آلزایمر بر حافظه نیست.
برای تشخیص دمانس لویی بادی بروز دست‌کم دو نشانه از نشانه‌های زیر ضروری است:
- تغییر در سطح توجه و هشیاری که ممکن است چندین ساعت یا چندین روز طول بکشد و نشانه‌هایی مانند خیره ماندن، سنگینی و رخوت، خواب‌آلودگی و سخنان دَرهم؛
- توهم دیداری تکرارشونده و باجزئیات که اغلب فرد مشکلی با آنها ندارد؛
- اختلالات حرکتی که نشانه‌هایی مشابه پارکینسون دارد مانند کندی حرکت، (راه‌رفتن پارکینسونی)، خشکی و زمین خوردن. فرد مبتلا ممکن است دچار رعشه بشود اما نه به شدت رعشه‌ی ناشی از پارکینسون.
نشانه‌های دیگر دمانس لویی بادی عبارتند از:
- افسردگی؛
- اختلال خواب که با تأثیرگذاری بر خواب REM باعث رؤیاهای گنگ همراه با حرکت بدن می‌شود؛
- گیجی، منگی، غش کردن و زمین خوردن؛
- بی‌اختیاری ادرار.
در دمانس لویی بادی مشکل حافظه دیرتر از بیماری‌های دیگر آشکار می‌شود. این بیماری ممکن است با انواع دیگر زوال عقل اشتباه گرفته شود اما نشانه‌های منحصر‌به‌فردی مانند توهم و هذیان‌گویی دارد.
اختلال شناختی میانه
اختلال شناختی میانه وضعیتی بین فکر کردن طبیعی و برخورداری از حافظه‌ی نرمال و وضعیت ناشی از زوال عقل است. افراد دچار اختلال شناختی میانه دارای مشکل حافظه، کاربرد زبان، فرایند تفکر و قضاوت در سطحی بیشتر از میزان قابل‌انتظار برای سن‌شان هستند. خطر ابتلا به آلزایمر در مبتلایان به اختلال شناختی میانه بیشتر است.
احتمال بروز اختلال شناختی میانه در افراد با پیشینه‌ی ابتلا به آلزایمر و زوال عقل در خانواده‌شان بیشتر است. عوامل دیگر ازجمله سن، کلسترول بالا، فشار خون بالا، دیابت یا کم‌کاری تیروئید هم در بروز این بیماری مؤثر هستند.
دمانس عروقی (vascular cognitive impairment)
دمانس عروقی یا اختلال شناختی عروقی که شایع‌ترین نوع زوال عقل پس از آلزایمر است در اثر تخریب بافت‌های مغزی ناشی از کاهش جریان خون ایجاد می‌شود. جریان خون در بافت‌های مغزی ممکن است در اثر انسداد موقتی کاهش بیابد یا به دلیل لخته‌ی خون کاملا متوقف شود.
نشانه‌های دمانس عروقی ممکن است به‌تدریج یا پس از سکته یا عمل جراحی سنگین مانند بای‌پس قلبی یا جراحی شکمی آشکار شود.
تشخیص و تمایز زوال عقل از دیگر بیماری‌های مرتبط با آن دشوار است زیرا این بیماری‌ها نشانه‌های مشابهی دارند. دلیل بروز دمانس عروقی جریان خون است اما ایجاد مشکل در جریان خون به دلایل گوناگونی رخ می‌دهد. برخی از نمونه‌های دمانس عروقی عبارتند از:
دمانس مختلط: هنگامی رخ می‌دهد که نشانه‌های دمانس عروقی و آلزایمر با هم آشکار شوند.
دمانس ناشی از آنفارکتوس تکرارشونده: پس از اینکه چندین انسداد کوچک و خاموش بخش‌هایی از مغز را تحت‌تأثیر قرار داد، بروز می‌کند. ممکن است تغییرات پس از هر انسداد محسوس نباشد اما با گذر زمان و شدت تخریب نشانه‌های اختلال آشکار می‌شوند. این نوع زوال عقل را هم دمانس عروقی می‌خوانند.
میزان آسیب ناشی از کاهش یا توقف جریان خون به بزرگی و محل انسداد در مغز بستگی دارد. وقتی بخش کوچکی از ناحیه‌ای که حافظه را مدیریت می‌کند آسیب می‌بیند، احتمالا فراموشکار می‌شوید اما مشکلی در انجام کارهای روزمره نخواهید داشت. اگر بخش بزرگ‌تری تحت‌تأثیر قرار بگیرد، ممکن است دچار اختلال در فکر کردن، حل مسئله یا مشکل شدید حافظه شوید به‌طوری‌که انجام امور روزمره برای‌تان مشکل شود.
جریان خون ممکن است در اثر عوامل مختلفی کاهش بیابد یا قطع شود، ازجمله:
- لخته‌های خونی؛
- خونریزی ناشی از پارگی رگ‌ها؛
- آسیب ناشی از سخت‌شدگی شریان‌ها، عفونت، فشار خون بالا یا دلایل دیگری مانند اختلالات خود‌ایمنی.
با توجه به تعریف‌های گوناگون دمانس عروقی، تفاوت گسترده‌‌ی نشانه‌های بالینی آن در بیماران مختلف مایه‌ی تعجب نیست. نشانه‌های دمانس عروقی ممکن است بلافاصله پس از سکته یا به‌تدریج و با گذر زمان آشکار شوند. احتمالا نشانه‌ها پس از سکته‌ی بعدی، حمله قلبی یا جراحی سنگین شدت بیشتری می‌گیرند. برخی از نشانه‌های دمانس عروقی عبارتند از:
- سخت‌تر شدن انجام کارهای روزانه به دلیل کاهش توانایی تمرکز، برقراری ارتباط یا دنبال کردن دستورالعمل‌ها؛
- مشکل حافظه (اگرچه ممکن است خللی در عملکرد حافظه‌ی کوتاه‌مدت ایجاد نشود)؛
- گیجی که در شب‌ها شدت بیشتری دارد (معروف به «سندرم غروب خورشید»)؛
- نشانه‌های سکته مانند ضعف ناگهانی و اختلال در گفتار؛
- تغییر شخصیتی؛
- تغییر حالت‌های روحی مانند افسردگی یا زودرنجی؛
- تغییر در راه رفتن مانند برداشتن قدم‌های بلند یا پس‌وپیش؛
- اختلال در حرکت یا/و حفظ تعادل؛
- مشکل کلیوی مانند تکرر ادرار؛
- رعشه.
