آیا ذهن آگاهی می‌تواند آسیب‌رسان باشد

محققان با توجه به آمار به‌دست‌آمده از چندین مطالعه درباره ذهن آگاهی، فراتحلیلی در این باره انجام دادند. برای این کار ابتدا ارتباط بین ۲ مؤلفه ذهن آگاهی را بررسی کردند و سپس این ارتباط را با میزان واکنش افراد به چالش‌های زندگی سنجیدند.

در ابتدا محققان فقط بررسی کردند که آیا مؤلفه‌های آگاهی و پذیرش با هم ارتباط دارند یا نه. بر اساس نتایج، برای مردم عادی ارتباط مثبتی میان این ۲ مؤلفه وجود نداشت و حتی گاهی اوقات این ارتباط منفی بود.

در مرحله بعد، محققان رابطه ۲ مؤلفه ذهن آگاهی با نحوه رویارویی با چالش‌های زندگی را بررسی کردند، مخصوصا توجه ویژه‌ای به نتایج مربوط به استدلال منطقی، ارزیابی مجدد شناختی و سرکوب داشتند.

استدلال منطقی مستلزم سازگارشدن با موقعیت‌های چالش‌برانگیز با استفاده از بینش‌های دیگران، اشتراک‌ها و توجه به دیدگاه‌های متنوع است. ارزیابی مجدد شناختی مستلزم شکل‌دهی مجدد موقعیت‌ها برای تغییر مفهوم یا محتوای هیجانی آنهاست. سرکوب نشان‌دهنده روبه‌رونشدن با موقعیت‌ها و مهار بیان هیجانی است.

نتیجه تحقیقات چه بود؟

با اینکه ابهاماتی وجود داشت، محققان دریافتند مؤلفه آگاهی ارتباطی مثبت با استدلال منطقی و ارزیابی مجدد شناختی دارد در حالی‌ که پذیرش با همه آنها ارتباطی منفی داشت. جالب است که «پذیرش» با «سرکوب» رابطه‌ای مثبت داشت. این مسئله نشان می‌دهد که آگاهی و پذیرش می‌توانند کاملا با هم در تضاد باشند و از آن مهم‌تر اینکه افراد گاهی «پذیرش» را اشتباه تفسیر می‌کنند، یعنی تصور می‌کنند پذیرش تجربیاتمان به این معناست که باید تأثیرشان را انکار یا پنهان کنیم.

بنابراین گاهی برای افرادی که آموزش ندیده‌اند یا تمرین ندارند، آگاهی بیشتر باعث پذیرش کمتر می‌شود. این مسئله ممکن است مشکل‌زا شود، زیرا ناتوانی در پذیرشِ آنچه به آن آگاه شده‌ایم، امکان رویارویی مؤثر با چالش‌های زندگی را از بین می‌برد.

گاهی اوقات هم افراد مؤلفه پذیرش را به‌اشتباه به‌معنای اجتناب از مسائل دشوار تلقی می‌کنند، در حالی‌ که پذیرش به‌معنی استقبال از تجربیاتی است که تعامل با زندگی را تقویت می‌کنند.

این نتایج نشان می‌دهند وقتی افراد بدون آموزش، تمرین یا دانش کافی درگیر ذهن آگاهی می‌شوند، ممکن است مفهوم اصلی ذهن آگاهی از دست برود. تمرین نادرست ذهن آگاهی می‌تواند از توانایی این افراد برای درگیرشدن با چالش‌های زندگی بکاهد.

ذهن آگاهی چه محدودیت‌هایی دارد؟

یکی از اشتباهات رایج درباره ذهن آگاهی این است که فکر می‌کنیم همیشه مفید است، در حالی‌ که ذهن آگاهی محدودیت‌هایی دارد و حتی اگر درست و کامل آموزش دیده باشیم، باز هم ممکن است مشکل‌ساز شود.

۱. نیازمند آموزش اصولی است

ذهن آگاهی مستلزم متمرکزشدن آگاهی فرد بر چیزی است که در لحظهٔ حال تجربه می‌کند. اگر درباره ذهن آگاهی مطالعه کرده باشید، احتمالا با تمرینات طراحی‌شده برای یادگیری این مهارت مواجه شده‌اید، از تمرکز بر تنفس گرفته تا پایش افکار. البته این تمرین‌ها را طوری به شما آموزش می‌دهند که سبب آسیب‌زایی ذهن آگاهی نشوند.

با این حال اگر بدون آموزش در پی ذهن آگاهی باشیم، ممکن است باعث بروز نشانه‌های روانی و هیجانات منفی شود. همچنین احتمال دارد آگاهی بدنی بیش‌ از حد، مثل تجربه پایش تنفس، شدت هیجانات شما را افزایش دهد یا حتی باعث برانگیختگی سمپاتیک افزایشی شود که به «پاسخ استرس» معروف است.

۲. امکان زیاده‌روی وجود دارد

توانایی مشاهده هیجانات یکی از مزایای اصلی ذهن آگاهی است، اما احتمال دارد زیاده‌روی کنیم. بررسی‌های متعدد نشان داده‌ند برای برخی افراد آموزش مراقبه با تهییج‌پذیری تضعیف‌شده و حتی گسستگی ارتباط دارد.

بسیاری از افراد فکر می‌کنند هرچه بیشتر ذهن آگاهی را تمرین کنند، بهتر است. اما توجه به مدت‌زمان تمرین و موقعیت‌هایی که ممکن است منجر به کاهش بازده یا حتی تأثیر منفی شوند هم اهمیت زیادی دارد. مثلا پژوهشی نشان داد که انجام مراقبه به مقداری مشخص، وضعیت خواب فرد را بهبود می‌بخشد، اما بیشترش خواب را مختل می‌کند.

۳. اثرش روی افراد مختلف متفاوت است

گاهی تمرین‌های ذهن آگاهی را با این هدف به افراد آموزش می‌دهند که بتوانند با مسائل دشوار مواجه شوند و از آنها فرار نکنند. این تمرینات مزایای زیادی برای این افراد دارند، اما واقعیت این است که برخی از مردم نمی‌توانند با مسائل دشوار مواجه شوند و این کار فقط مشکلاتشان را بیشتر می‌کند. درگیرشدن چنین افرادی با مسئله‌ای چالش‌برانگیز نه‌تنها منفعتی ندارد، بلکه می‌تواند بهشان آسیب هم بزند.

در چه شرایطی ذهن آگاهی آسیب‌زا می‌شود؟

پژوهشگران به‌تازگی ۲ پژوهش انجام داده‌اند که نشان می‌دهد تمرکز صرف بر تجربیات (مؤلفه آگاهی) بدون توجه به مؤلفه پذیرش، نتایج نامطلوبی دارد.

پژوهش اول

محققان با این پژوهش دریافتند دانشجویانی که به تجربیات خود توجه زیادی می‌کردند اما این کار را با نگرشی قضاوت‌کننده انجام می‌دادند، دچار بدترین پیامدهای هیجانی می‌شدند از جمله بیشترین میزان افسردگی، اضطراب و بی‌ثباتی هیجانی.

پژوهش دوم

این بار ۲ گروه از افراد بررسی شدند:

1. افرادی که تمرین مراقبه می‌کردند.
2. کسانی که این کار را نمی‌کردند.

آنهایی که تمرینات ذهن آگاهی را با داوری انجام می‌دادند، بیشتر از سایرین دچار افسردگی، نشخوار فکری، نگرانی، بی‌صبری و پریشانی بودند.

پیامدهای احتمالی ذهن آگاهی

بر اساس تحقیقات، ذهن آگاهی می‌تواند اثرات نامطلوبی مانند ایجاد مشکلات روان‌شناختی جدید در فرد یا تشدید مشکلات پیشینش شوند. اگرچه همه تمرینات ذهن آگاهی شامل مراقبه نیستند، مراقبه منجر به پیامدهای منفی برای بعضی افراد شده است، پیامدهایی مانند اضطراب، مسخ شخصیتی و افسردگی.

پژوهشی نشان داد ۲۵درصد مراقبه‌کنندگان اثرات ناخواسته‌ای را تجربه می‌کنند که البته بیشتر آنها گذرا هستند. مطالعه دیگری که روی تمرین‌کنندگان مراقبه بودایی انجام شد، نشان داد که ۷۳درصد این افراد دچار اختلالاتی اساسی شده‌اند. البته محققان خاطرنشان کردند که شاید این نتایج در خصوص مداخلات کلی‌تر مبتنی بر ذهن آگاهی صدق نکند.

همچنین مطالعات نشان دادند که ذهن آگاهی می‌تواند با پیامدهای منفی دیگری مانند کاهش انگیزه، تضعیف یادگیری پنهان (ذهنی) و تمایل کمتر به مسئولیت‌پذیری و اصلاح اشتباهات ارتباط داشته باشد.

برای درک بهتر این مسئله، ورزش را در نظر بگیرید. همه می‌دانیم که ورزش‌کردن جسم ما را سالم نگه می‌دارد و خلق‌وخو را بهبود می‌بخشد، اما اگر مچ پایتان شکسته باشد یا بدون گرم‌کردن ورزش سنگین انجام دهید، باز هم ورزش همین مزایا را خواهد داشت؟ مسلما خیر. بنابراین ذهن آگاهی هم ممکن است پیامدهایی منفی داشته باشد.

جمع‌بندی

همان‌طور که خواندید مزایای ذهن آگاهی زیاد هستند، از جمله تقویت احساسات مثبت و کاهش استرس. با این‌ حال مهم است که بدانیم برای دستیابی به این مزایا باید به‌درستی و با دقت تمرین کنیم و در شرایطی خاص ممکن است ذهن آگاهی برایمان بد باشد.

شما بگویید

تاکنون ذهن آگاهی را تمرین کرده‌اید؟ چه نتایجی از آن به دست آورده‌اید؟ لطفا درباره مزایای آن و پیامدهای منفی احتمالی که برایتان داشته است در بخش دیدگاه‌ها صحبت کنید.