فرادید: کشاورزان ساردینی در سال ۱۹۷۴ مشغول شخم زدن زمین‌هایشان بودند که ناگهان دست از کار کشیدند، چون به چیزی برخورد کردند که به ظاهر یک سنگ بزرگ بود، اما بررسی‌های دقیق‌تر نشان داد چیز خیره‌کننده‌تری در زیر زمین مدفون است: یک سر سنگی. اکتشاف آنها چیزی را فاش کرد که می‌توان گفت یکی از مهم‌ترین یافته‌های عصر آهن در مدیترانه‌ی غربی است.
این بلوک سنگ آهک در مونت پراما، در ساحل حاصلخیز غربیِ جزیرۀ ساردینی از زیر خاک درآورده شد. این نخستین قطعه از هزاران قطعه‌ای بود که در طول دهه‌های بعدی توسط باستان‌شناسان کشف شد. این قطعات دوباره سوار شدند و حاصل این کار پرمشقت، ده‌ها مجسمه‌ی غول‌پیکر بود.
این مجسمه‌های سنگی بزرگ که به «غول‌های مونت پراما» معروف شدند، در اصل از بلوک‌های یک‌تکۀ سنگ آهک ساخته شده بودند و قد برخی از آنها نزدیک دو متر (۷ فوت) بود. ویژگی‌های این مجسمه‌های غول‌پیکر عبارتند از: چهره‌های مثلثی، ابروان و بینی‌های تی (T) شکل، چشم‌هایی به شکل دایره‌های بزرگ، گرد و هم‌مرکز که نگاه خیره‌شان به روبه‌روست. برخی مجسمه‌ها سپر دارند و برخی دیگر کمان. دانشمندان بر اساس این ویژگی‌ها مجسمه‌های مونت پراما را به سه گروه اصلی طبقه‌بندی کردند: کمان‌دار، مشت‌زن و جنگجو.
مورخان هنوز نمی‌دانند غول‌های مونت پراما دقیقاً نمایانگر چه هستند، اما همگی بر این باورند که هدف از ساخت آنها احتمالاً متحد کردن یک جامعه‌ی باستانی از طریق یک نمادگرایی قدرتمند بوده است. این فرهنگ غنی عصر آهن ۳۰۰۰ سال پیش، قبل از تسلیم شدن در برابر موج حملات بیگانگان، به شکوفایی رسیده بود.
شناسایی خالقان غول‌های مونت پراما
ساردینیا که حالا بخشی از ایتالیا است، پیشینه‌ی قدیمی و پویایی از سکونتگاه انسانی دارد. این جزیره که بین شبه‌جزیره‌های ایتالیایی و ایبری واقع است، مدت‌های مدیدی در تجارت مدیترانه، نقش مهمی را ایفا کرده است. وقتی نخستین بار سنگ‌های مونت پراما کشف شدند، دانشمندان پنداشتند آنها بخشی از یک معبد کارتاژی هستند. کارتاژ یک شهر باستانی در شمال آفریقا (تونس امروزی) و نام تمدنی بود که با مرکزیت این شهر پدید آمده بود. اما محققان با مطالعات دقیق‌تر دریافتند این مجسمه‌های سنگی بسیار قدیمی‌تر از تمدن کارتاژها هستند.
پس اینکه جیووانی لیلیو که بسیاری او را پدر باستان‌شناسی ساردینی می‌نامند این قطعات را بررسی کرد، نتیجه گرفت آنها ویژگی‌های مشترکی با مجسمه‌های برنزی تمدن نوراگیان دارند. نوراگیان بین قرن‌های هشتم و هجدهم پیش از میلاد شکوفا شدند و هنر فلزکاری و سنگ‌کاری آنها معروف بود. نوراگیان ساختار‌های خَرسنگی (تخته‌سنگ‌های بزرگ روی هم چیده‌شده برای ساخت سازه یا یادمان) به نام نوراگه را در سراسر جزیره از خود بجای گذاشتند. امروزه بیش از ۶۰۰۰ نوراگه در این منطقه ثبت شده که برای قلمرویی اندکی بیش از ۹۰۰۰ مایل مربع یک رقم حیرت‌انگیز است.
نوراگه (nuraghe) نوع اصلی از بناهای خرسنگی باستانی در جزیره ساردینی ایتالیا است که به احتمال زیاد در عصر نوراگی بین سال‌های ۱۹۰۰-۷۳۰ پیش از میلاد ساخته شده‌اند. این سازه‌ها امروز به نماد ساردینی و فرهنگ متمایز آن تبدیل شده‌اند.
این بناهای سنگی عظیم فقط در ساردینیا وجود دارند و کارکرد دقیق آنها هنوز روشن نیست، اما طبق فرضیه‌های مطرح شده آنها احتمالاً قلعه، مسکن، کاخ و شاید ترکیبی از هر سه بوده‌اند. مدت کوتاهی پس از خلق این ساختارها، سیستم قبیله‌ای نوراگیان شروع به ضعف و افول کرد. هم یونانی‌ها و هم فنیقی‌ها بر سر منابع معدنی غنی این جزیره با هم جنگیدند و در نهایت فنیقی‌ها پیروز شدند. از بین رفتن این آثار پس از افول نوراگیان، ظاهراً عمدی و به قصد هتک حرمت بوده است. دانشمندان عقیده دارند این نابودی احتمالاً از سوی استعمارگران فنیقی یا کارتاژی در تلاش برای تحمیل آیین جدید با تحقیر آشکار آیین قدیم صورت گرفته است.
مجسمه‌های عظیم مونت پراما
مجسمه‌های عظیم ساردینی بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۱ توسط باستان‌شناسان در سه گروه اصلی بازسازی شدند: کمان‌دار، مشت‌زن و جنگجو. برخی از اجزای این مجسمه‌ها گم شده‌اند، اما باستان‌شناسان عقیده دارند هر یک از این مجسمه‌ها در گذشته مجموعه‌ی کاملی از ویژگی‌های مشترک طبقه‌ی خودشان را به نمایش می‌گذاشتند.
برای مثال، قفسه‌سینه‌ی مشت‌زن‌ها (فراوان‌ترین طبقه‌ی یافت‌شده تا به امروز) عریان و از دو گروه دیگر فراخ‌تر است. هر مجسمه بالای سرش یک سپر دارد. به عقیده‌ی باستان‌شناسان، این مجسمه‌ها یک دستکش نبرد تشریفاتی هم در دست راست‌شان نگه می‌داشتند. فرضیه‌ی مورخان این است که این مجسمه‌ها ورزشکاران مبارز بودند که شاید نقش مذهبی یا حتی کشیشی ایفا می‌کردند. دست راست کمان‌داران به نشان احترام بالاست و دست چپ با دستکش پوشیده شده و کمانی را نگه داشته که تکیه‌اش روی شانه است. کمان‌داران رشته‌های بلند موی بافته‌شده دارند. سر هیچ‌یک از آنها سالم پیدا نشده و دانشمندان عقیده دارند سر این آنها ویژگی‌های مشترکی با سر جنگجویان دارد. اندک مجسمه‌های جنگجویی که تاکنون پیدا شده شرایط خوبی ندارند. کلاه‌خود آنها در وسط دارای یک تاج و از بالا دارای دو شاخ است.
بازسازی مجسمه‌های غول‌آسا
سال ۲۰۰۷، کار دقیق سوار کردن قطعات مجسمه‌های سنگی آغاز شد و سال ۲۰۱۱، کارشناسان موفق شدند با سوار کردن قطعات سنگی، ۲۴ مجسمه را احیا کنند که بسیاری از آنها ناقص هستند و حالا این شاهکار‌های عصر آهن در موزه‌ی ملی باستان‌شناسی در کالیاری پایتخت ساردینیا و موزه‌ی مدنی جیووانی مارونژیو در کابراس نزدیک سایت مونت پراما به نمایش گذاشته شده‌اند. سال ۲۰۱۵، سه مجسمه‌ی دیگر احیا شدند که شامل دو کمان‌دار می‌شدند. سبک این مجسمه‌ها بطور برجسته‌ای با مجسمه‌های پیشین متفاوت است.
معماهای حل نشده
سه هزار سال بعد از ساخت این مجسمه‌ها، هنوز دلیل خلق آنها و نحوه‌ی چیدمان‌شان معماست. برخی معتقدند این مجسمه‌ها نمایانگر طبقاتی از نوراگیان نظامی و کاهنان هستند که شاید در این گورستان به خاک سپرده شده باشند. فرضیه‌ی دیگر این است که این مجسمه‌ها نمایانگر شخصیت‌های قهرمانانه از گذشته‌های نوراگیان هستند. بر اساس این فرضیه، این مجسمه‌ها احتمالاً به شکل یک هِرون (heroon) چیده شدند. هِرون یک واژه‌ی یونانی به معنای معبد یا مقبره‌ای است که وقف یک قهرمان (مرد یا زن) است. این قهرمانان باستانی که مجسمه‌هایشان نزدیک گورستان قرار داده شده احتمالاً یادآور ارزش‌های سنتی و میراث مشترک ساکنان جزیره بوده‌اند.
حتی امروزه نیز ساردینی‌ها به شدت با نماد‌های گذشته‌ی باستانی‌شان همذات‌پنداری می‌کنند. چهره‌های این غول‌های مونت پراما آنقدر معروف شده‌اند که برای بسیاری از افراد به عنوان نماد گذشته‌ی باستانی جزیره، جایگزین بناهای نوراگه شده‌اند.
پ