محله‌های ارمنی‌نشین تهران چگونه شکل گرفت؟

روستانشینی ارامنه

در دوره قاجار ارمنی‌های دیگر مناطق ایران هم به دلیل رفاه و آسایش ارامنه ساکن تهران بساط خود را از شهرها و روستاهای دیگر جمع کردند و به تهران کوچیدند. بدین شکل بود که ارمنی‌ها از شهرهای مختلف ایران از جمله تبریز، سلماس و جلفای اصفهان به سمت پایتخت سرازیر شدند. آنها علاوه بر تهران در روستاهای اطراف از جمله ده‌ونک، دروس، بومهن، لشکرک، تلو، قلهک و ... ساکن و به کشاورزی مشغول شدند.

قلعه ونک

در سال ۱۲۱۵ شمسی «میرزاآقاسی»، صدراعظم «محمدعلی‌شاه»، ۱۳ خانواده ارمنی را از روستاهای چهارمحال و بختیاری به حوالی ونک آورد. زمین و آب در اختیارشان گذاشت و قرار شد که رعیت شاه باشند. یعنی علاوه بر اینکه برای خودشان گندم و جو می‌کارند و به دامپروری مشغول هستند، برای قشون قاجار علوفه بکارند. آن زمان مالک ده‌ونک «میرزایوسف آشتیانی»، معروف به «مستوفی‌الممالک»، بود. او برای آسایش و رفاه ارامنه تلاش می‌کرد و شرایط زندگی آنها را بهبود بخشید. از این رو، کم‌کم ارامنه از مناطق و روستاهای دیگر هم به ونک آمدند و جمعیت ارامنه ونک بیشتر شد. آنها اطراف منطقه مسکونی خودشان را حصار کشیدند و قلعه ساختند. قلعه خشتی برای خودش دهی بود و کدخدایی داشت. یک در بزرگ چوبی و چهار برج مدور داشت. روزها درهای قلعه را باز می‌کردند و اهل قلعه بیرون می‌آمدند و در زمین‌های اطراف کشاورزی می‌کردند و شب‌ها در قلعه را می‌بستند تا از هرگونه گزندی در امان باشند.

سکونت اجباری در تهران

شاید محله‌های وحیدیه، نارمک، مجیدیه، حشمتیه و بهجت‌آباد بیش از دیگر محله‌های پایتخت لقب ارمنی‌نشینی را یدک می‌کشند. بد نیست بدانید سکونت ارمنی‌ها در این محله‌ها از سر ناچاری و به دلیل تصویب قانونی در شوروی سابق بوده است. ماجرا از این قرار است که در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، در شوروی سابق، قانونی وضع شد که اگر شهرها جمعیت‌شان به یک میلیون نفر برسد، می‌توانند یک جمهوری تشکیل دهند. آن زمان ارمنستان جمعیتش ۷۰۰ هزار نفر بود، برای همین به ارامنه ایران فراخوان داد که به آنجا بروند. عده‌ای از ارامنه که وضع زندگی‌شان مساعد نبود، از شهرها و روستاهای کشور به تهران آمدند تا عازم ارمنستان شوند. هر چند به آنها گفته شده بود که فعلا زمین‌ها و خانه‌هایتان را نفروشید تا رفتنتان قطعی شود، اما ظلم و ستم فئودال‌های محلی امانشان را بریده بود و آنها به هیچ‌چیز جز مهاجرت فکر نمی‌کردند. از این رو دارو ندارشان را فروختند و به امید مهاجرت به تهران آمدند، اما هنوز عرقشان خشک نشده بود که خبر رسید جمعیت ارمنستان یک میلیون نفر شده و دیگر نمی‌تواند پذیرای مهاجران باشد. بر این اساس، ارمنی‌هایی که با هزار امید و آرزو به تهران آمده بودند، ناچار شدند هرجا می‌توانند چادر بزنند. برخی از آنها به بهجت‌آباد رفتند و در گودالی بزرگ چادر زدند. بعد از چند ماه زندگی در چادر و تحمل سرما و گرما، با سنگ و چوب و هر چه دم دستشان بود آلونک‌های گلی کوچکی ساختند و ماندگار شدند. در سال ۱۳۳۲ آلونک‌ها که منظره ناخوشایندی را به وجود آورده بود و شرایط بهداشتی مناسبی نداشت، توسط شهرداری وقت تخریب شد. بعد از تخریب آلونک‌ها عده‌ای از ارامنه به محله‌های تازه‌تاسیس از جمله وحیدیه، مجیدیه، نارمک، زرکش، یوسف‌آباد و حشمتیه نقل مکان کردند و برخی دیگر هم در همان بهجت‌آباد ماندند.

پ