فرادید: بقایای فسیل‌شده‌ی یک مارمولک کوچک با دندان‌های تیز که بیش از نیم قرن در یک کشوی موزه به حال خود رها شده بود، منشا تاریخی گروهی از مار‌ها و مارمولک‌های امروزی را ده‌ها میلیون سال عقب‌تر از چیزی می‌برد که ما تصور می‌کردیم. این نمونه در دهه‌ی ۱۹۵۰ از یک معدن سنگ نزدیکِ تُورت‌وُرث در گلاستِرشِر، توسط پامِلا اِل رابینسونِ شکارچیِ فسیل جمع‌آوری شد، اما هویتِ واقعی آن شناسایی نشده بود، چون به اشتباه برچسب‌گذاری و ذخیره شده بود تا اینکه اخیراً در موزه‌ی تاریخ طبیعی در لندن دوباره کشف شد.
حالا به گفته‌ی محققان، پیشرفت‌های فناوری به آنها اجازه‌ی بازبینی این فسیل را داده و آنها را به این نتیجه رسانده که این فسیل در شجره‌نامه‌ی خزندگان، جایگاه مهمی دارد.
(برداشت یک هنرمند از Cryptovaranoides در زمان حیات آنها.)
پرفسور مایکل بِنتون، دیرینه‌شناسِ دانشگاهِ بریستول و نویسنده‌ی مشترک این تحقیق می‌گوید: «بخشی از ماجرا، داستانِ یک فسیلِ رهاشده در یک کشو است و بخشی از آن داستانِ نداشتنِ سی‌تی اسکن که بدون آن ما نیز قادر به انجام کاری که امروز کردیم نبودیم.»
تصور می‌شود این موجودِ دُم‌داز (۲۵ سانتی‌متری) حدود ۲۰۲ میلیون سال پیش می‌زیسته و نام آن را Cryptovaranoides microlanius گذاشته‌اند. واژه‌ی نخست به معنای حیوانِ پنهان‌شده‌ی مارمولک‌مانند است و به زمانِ ناشناخته‌ماندن و اختفای آن در شکاف‌های صخره‌ها در زمان حیاتش اشاره دارد و واژه‌ی دوم که به ریزقصاب ترجمه می‌شود به دندان تیغه‌مانند و منحنی آن اشاره دارد.
بِنتون و همکارانش با استفاده از سی‌تی اسکن توانستند جزئیات ظریف فسیل را ببینند و استخوان‌های گرفتار شده‌ی آن را در سنگ مطالعه کنند. بنتون می‌گوید جمجمه‌ی حیوان ۳ سانتی‌متر طول دارد: «خودِ فسیل کوچک و دنده‌های آن بسیار کوچک هستند.»
نتایج تحقیقات نشان داد که این حیوان از رده‌ی فلس‌مانند‌ها بوده؛ یکی از گروه خزندگانِ فلس‌داری که شامل موجوداتی از قبیل مارمولک‌ها و مار‌ها می‌شود. بِنسون در این باره می‌گوید: «زندگی آنها به عنوان مارمولک شروع شد ... مار‌ها بعداً در عصر کرتاسه تکامل یافتند.»
این موجود نشانه‌های کلیدیِ مارمولک‌های مدرن را دارد، مثلاً استخوان‌های اصلاح‌شده در پشت جمجمه که اجازه‌ی انعطاف‌پذیری بیشتر در باز کردن فک را به جانور می‌دهد و آن را به قدیمی‌ترین خزنده‌ای تبدیل می‌کند که تاکنون شناخته شده است.
(طول کامل حیوان به حدود ۲۵ سانتی‌متر و طول جمجمه‌ی آن به حدود ۳ سانتی‌متر می‌رسد.)
بنتون می‌گوید: «این موجود مارمولک ریخت (Anguimorpha) است و امروزه شامل ۳۵۰ گونه می‌شود، از هیولای هیلا، بومی جنوب غربی آمریکا و شمال مکزیک گرفته تا هیولای کومودو؛ مارمولک غول‌پیکر درنده‌ی اندونزی.»
تیم تحقیقاتی می‌گوید این یافته، منشا فلس‌پوشانِ مدرن را تا حداقل ۳۴ میلیون سال پیش عقب می‌برد. قبلاً تصور میشد قدیمی‌ترین مارمولک شناخته‌شده حدود ۱۶۸ میلیون سال پیش می‌زیسته است. این کشف مفاهیم مهمی برای درک میزان تکامل در شجره‌نامه‌ی مارمولک‌ها و زمان‌بندی و محرک‌های تنوع زیستی میان فلس‌پوشان مدرن دارد که آخری ممکن است به حفاظت از گونه‌های زنده کمک کند. «پیش از این، اجداد مشترک تمام آن اشکالِ زنده به ژوراسیک میانی باز می‌گشت در حالی که امروز قدمت آنها را به اواخر تریاس نسبت می‌دهیم.»
بنتون عقیده دارد Cryptovaranoides microlanius نزدیک‌ترین گونه‌ای است که دانشمندان بعد از آخرین اجداد مشترک فلس‌پوشان امروزی دارند، اما ویژگی‌هایش حاکی از آن است که این عنوان احتمالاً متعلق به گونه‌ی دیگری باشد که حتی از این موجود هم قدیمی‌تر است. پروفسور استیو بروسات؛ دیرین‌شناس دانشگاه ادینبورگ می‌گوید در حالی که دانشمندان در درک منشا پستانداران، پرندگان و کروکدیل‌ها پیشرفت‌های زیادی کرده‌اند، اجداد مارمولک‌ها و مار‌ها همچنان ناشناخته‌اند.
(تصویر اسکلتی که ستون فقرات، فک پایینی را نشان می‌دهد.)
«اسکلتِ معدودی از این حیواناتِ ظریف وجود دارد که به عنوان فسیل حفظ شدند و بسیاری از آنها به قدری شکننده هستند که مطالعه‌ی آنها کار بسیار سختی است. اگر تشخیص این موجود به عنوان یک مارمولک سبک مدرن درست باشد، معنایش این است که مارمولک‌ها همراه برخی از نخستین دایناسور‌ها و پستانداران، در عصر تریاس شروع به چندگونه شدن کردند. همچین اثبات این نکته است که فسیل‌های بریتانیایی بسیار مهمی هنوز شناخته نشده‌اند به این معنا که یا هنوز کشف نشدند یا در مجموعه‌های موزه در انتظار این هستند که به درستی درباره‌شان مطالعه شود.»