مهرداد خدیر در عصر ایران نوشت: صرف حضور سید ابراهیم رییسی در دانشگاه و نطق او - که هم زمان با نوشتن این یادداشت در حال انجام است- فارغ از آنچه می‌گوید تصمیم و اقدامی قابل ستایش است.
چرا که رییس جمهوری می‌توانست به بهانۀ جلسۀ رأی اعتماد به مهرداد بذرپاش وزیر پیشنهادی راه و شهرسازی و حضور در مجلس شورای اسلامی به دانشگاه نرود یا به ۲۷ آذر موکول کند که روز وحدت حوزه و دانشگاه است؛ یا به دانشگاهی برود که دانشجویان آن خودی‌تر و مطمئن‌ترند مثل دانشگاه امام صادق که با اعتراضات همراه نبوده، یا دانشجویان و حاضران را چنان گزینش کنند که صدای اعتراضی نشنود. اما همین که رفته ولو چینش‌ها و گزینش‌هایی از قبل صورت پذیرفته باشد مثبت است.
اهمیت 16 آذر و حضور ابراهیم رییسی و سیاسی شدن دوبارۀ دانشجویان در پی التهابات دو سه ماه اخیر را هنگامی می‌توان بهتر دریافت که به یاد آورد دو سال قبل نوشته بودم: «امروز 16 آذر (1399) است؛ روز دانشجو ولی هیچ‌جا هیچ مراسمی برگزار نمی‌شود. وزارت علوم اعلام کرده قرار بوده مراسمی مجازی با حضور رییس جمهوری برگزار شود اما دفتر آقای روحانی پاسخی نداده و شاید چند روز بعد تشکیل شود.»
در همان یادداشت اضافه کرده بودم: «هر چند بعید به نظر می‌رسد این اتفاق بیفتد یا به صورت پرسش و پاسخ باشد چون طبعا محور پرسش‌ها دربارۀ مصوبۀ اخیر مجلس و فرجام برجام خواهد بود و رییس جمهوری نمی‌خواهد بیش از این به این بحث دامن بزند».
ابراهیم رییسی البته سال پیش هم به دانشگاه (صنعتی شریف) رفته بود اما دانشجویانی که غالبا در انتخابات منجر به روی کارآمدن او شرکت نکرده بودند انگیزه ای برای محاجه نداشتند و بیشتر دیداری رسمی بود. حال و هوای جامعه هم از سیاست فاصله داشت و مجال گفت و شنود با فضای قبل چندان فراهم نشد.
حال که 16 آذر دوباره 16 آذر شده جا دارد مروری کنیم بر آن 16 آذرهای قبل از 1400 که غالبا مثل امسال 16 آذر بود و البته با سید محمد خاتمی شروع شد چون قبل از او ترجیح سَلَف او - هاشمی رفسنجانی- افتتاح سال تحصیلی دانشگاه در مهرماه یا سالروز ترور دکتر مفتح در 27 آذر و 11 روز بعد از 16 آذر بود:
16 آذر 1376 و در نخستین سالی که سید محمد خاتمی با نقش‌آفرینی محوری دانشجویان به ریاست جمهوری رسیده بود در حالی فرارسید که تهران به خاطر میزبانی سران کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی (سازمان همکاری‌های اسلامی) تعطیل شده بود و طبعا امکان حضور رییس جمهوری در دانشگاه وجود نداشت.
خاتمی اما حضور در دانشگاه را به سال بعد موکول نکرد و درنخستین سالروز دوم خرداد و در سال 1377 به دانشگاه تهران رفت و نطق مشهوری ایراد کرد که بخش‌هایی از آن در فیلم «بوی کافور- عطر یاس» ساختۀ بهمن فرمان‌آرا هم آمده است با آن جملۀ مشهور که «اگر دین در برابر آزادی قرار گیرد شکست می خورد». او در بیانیه اخیر نیز دربارۀ تقابل «امنیت و آزادی» هشدار داده است تا نشان دهد همچنان به آنچه در 24 سال قبل تأکید داشت وفادار است.
2. شش ماه بعد در همان سال و 16 آذر1377 البته باز رییس جمهورخاتمی به دانشگاه رفت و این بار از مشروطیت و جمهوریت گفت. این مراسم اما به شدت تحت تاثیر چند فقره قتل سیاسی قرار داشت که در همان آذر اتفاق افتاده بود و البته هنوز وزارت اطلاعات اطلاعیه مشهور درباره دخالت «برخی عوامل خودسر» در قتل فعالان سیاسی و فرهنگی – فروهرها و مختاری و پوینده- را صادر نکرده بود. در همین سخنرانی بود که خاتمی گفت:« در پی قهرمان نباشید». از آن فضای احساسی بیش از پرسش‌ها و پاسخ‌ها، سخنان دانشجویی که شعر شاملو دربارۀ «آزادی» را خواند در یادها مانده است.
3. حضور رییس جمهور خاتمی در دانشگاه در سال 78 در حالی به دلیل بیماری به تعویق افتاد که سال قبل با تن تب‌دار به مراسم رفته بود. با توجه به واقعۀ 18 تیر کوی دانشگاه در همان سال و زندانی شدن عبدالله نوری و محسن کدیور فضای دانشگاه پر تنش بود. چند روز بعد اما به دانشگاه علم وصنعت رفت. فضا کاملا انتخاباتی بود و در پیش بودن انتخابات مجلس ششم و بحث کاندیداتوری هاشمی رفسنجانی جامعه و دانشگاه را به شدت سیاسی کرده بود.
این برنامه در اوج استقبال مردم از مطبوعات برگزار شد و پاییز 78، بهار مطبوعات بود و این تیتر را بر صفحۀ نخست روزنامۀ «پیام آزادی» نشاندم: «خاتمی! بگو آنچه را در سینه داری». سخنان او هرچند انتظار روزنامه‌های اصلاح‌طلب را که پر تعداد و موثر بودند برآورده نکرد اما اصل گفت‌و‌گو مورد استقبال قرار گرفت.
4. 16 آذر 1379 خاتمی در حالی در مراسم شرکت کرد که دانشجویان، نگران کاندیدا‌نشدن او برای دوره بعد بودند. توقیف شماری از مطبوعات در اردیبهشت همان سال فضای جامعه را تغییر داده و جوانان را سرخورده کرده بود و صدای رییس جمهوری هم دیگر چندان به گوش مردم نمی‌رسید. هنگامی که حاضران شعار دادند: «افشا کن- افشا کن» او پاسخ داد: «مطلبی برای افشاگری ندارد.»
این سخن به مذاق روزنامه کیهان بسیار خوش نشست و به استهزای کسانی پرداخت که مدام ازخاتمی افشاگری می خواستند. از یک پاسخ دیگر او هم بسیار استقبال کردند: «شاید همۀ زندانیان سیاسی و مطبوعاتی بی‌گناه نباشند.»
این اشاره هم خالی از لطف نیست که قیمت یک سکه بهار آزادی در آن زمان 50 هزار تومان و قیمت دلار زیر هزار تومان بود!
5. 16 آذر 1380 که اولین سال دورۀ جدید ریاست جمهوری خاتمی پس از کسب 22 میلیون رای و بعد از واقعه 11 سپتامبر به حساب می‌‌آمد به دلیل تقارن با ایام سوگواری حضرت علی (ع) برگزار نشد ولی بعدتر خاتمی دیدار محدودی با دانشجویان برگزیده داشت. در همین جمع بود که گفت: «از سکوت دانشگاه نباید شادمان بود.»
6. 16 آذر 1381 رییس جمهور در مراسم روز دانشجو حاضر نشد. پیش از آن گفته بود: «فکر نمی‌کنم امسال 16 آذر جایی بروم. البته همیشه مخلص دانشجویان هستم و با آنان گفت و گو می‌کنم و ان‌شاء‌الله در موقع مقتضی دیدار و گفت و گو خواهم داشت.»
آن زمان حدس زده شد که به دلیل ارایه دو لایحۀ «اصلاحات انتخابات» و «تبیین اختیارات» نمی خواست فضا رادیکال شود و در حال رایزنی بود. پیشتر در پاسخ به این پرسش که اگر شورای نگهبان دو لایحه مشهور به لایحه های دو قلو را رد کند چه خواهید کرد به طعنه پاسخ داده بود: «چو فردا شود فکر فردا کنیم!»
از نظر سیاست خارجی هم جرج بوش به جای استقبال از هم‌دلی ایران با قربانیان 11 سپتامبر، ایران را کنار عراق و کرۀ شمالی در محور شرارت قرار داده بود و رییس جمهوری در محظور قرار داشت اگرچه محذور نبود.
7. 16 آذر 1382 فضای سیاسی کشور از یک سو تأثیر پذیرفته از موفقیت اصول‌گرایان در انتخابات شوراها خصوصا شورای شهر تهران قرار داشت و از طرف دیگر موضوع انتخابات مجلس هفتم و احتمال رد صلاحیت گسترده موجب شد خاتمی ملاحظه کند و در مراسمی شرکت نکند.
8. 16 آذر 1383 آخرین سال ریاست جمهوری خاتمی متفاوت ترین 16 آذر رقم خورد. فضا به شدت رادیکال شده بود. دانشجویان اصلاح‌طلب و تحول‌خواه احساس نومیدی می کردند و خاتمی را به خاطر تن دادن به برگزاری انتخابات مجلس هفتم مقصر می‌دانستند.
از سوی دیگر برخی چهره‌های سیاسی بیرون از اصلاح‌طلبان درون حکومت، طرح فراخوان ملی برگزاری رفراندوم را در شبکه های اینترنتی به رأی گذاشته بودند. طرحی که سعید حجاریان درباره آن گفت: «اگراز طرح هخا – اهورا مضحک‌تر نباشد دست کمی از آن ندارد. اینها می‌خواهند با چند کلیک حکومت را آبکش کنند»!
برخی دانشجویان معترض هم «هو» کردند. هر چند گفته شد این «هو» هنگامی بود که رییس جمهور نام یک نهاد را بر زبان آورد اما این طور تعبیر شد که سخنی از خود او را هو کرده اند و همان جا بود که جمله تاریخی خود را بر زبان آورد:« تردید دارم جانشین من نیز در فضایی باز و آزاد با دانشجویان گفت و گو کند.».
9. 16 آذر 84 رییس جمهوری دیگر بر سر کار آمده بود. محمود احمدی‌نژاد که نگاه کاملا متفاوتی به نسبت سلف خود داشت. هر چند که بر دانشگاهی بودن خود تاکید می‌ورزید و با احمدی نژاد امروز بسیار تفاوت داشت.
تهران اما در این روز به سبب شدت آلودگی هوا تهران تعطیل شد و سانحه سقوط یک فروند هواپیمای سی – 130 در 15 آذر حامل جمعی از خبرنگاران و مرگ نزدیک به 100 نفر فضای جامعه را تحت تاثیر قرار داد.
احمدی نژاد هم در سیستان و بلوچستان بود و بر کاهش شهریه دانشگاه آزاد تاکید کرد تا مسیر نگاه‌ها را به سوی این دانشگاه تغییر دهد.
همان روز و در 16 آذر 84 خاتمی هم با ایسنا مصاحبه کرد و از 16 آذر سال قبل که خود مورد انتقاد قرار گرفته بود به عنوان با شکوه‌ترین روز دانشجو در دوران 8 ساله ریاست جمهوری خود یاد کرد. شاید چون احساس می‌کرد پیش بینی او محقق شده است!
10. 16 آذر 85 محمود احمدی‌نژاد به دانشگاه صنعتی امیر کبیر رفت. فضا اما رادیکال بود و با اعتراضات شدید رو یه رو شد. رییس جمهور اصول‌گرا همان شب در وبلاگ خود که بسیار دیر به دیر به روز می شد نوشت: «جلسۀ امروز نشانه وجود آزادی در دانشگاه بود.». حضور شبانه احمدی نژاد در دانشگاه امام صادق و در حالی که زیر باران خیس شده بود هم به یاد مانده است.
رییسی در دانشگاه؛ 16 آذری که دوباره روشن شد/ 16 یاد از 16 آذرهای گذشته [کلیک و کشیدن برای جابجایی]
11. احمدی‌نژاد در سال 86 به دانشگاه علم و صنعت رفت اما نه در 16 آذر. در این روز در نهاد ریاست جمهوری کنفرانس خبری برگزار کرد و جالب این که همان روز و چند ساعت بعد رییس جمهوری سابق در دانشکده فنی حاضر شد و این بار از او بیشتر استقبال شد.
12. 16آذر 87 تحت تاثیر ابتکار علی لاریجانی رییس مجلس هشتم قرار داشت. زیرا در «همایش سی سال قانون‌گذاری» سید محمد خاتمی، مهدی کروبی و عزت‌الله سحابی را نیز دعوت کرده بود چون سابقه نمایندگی یا ریاست مجلس قانون‌گذاری را داشتند اما خبری از محمود احمدی‌نژاد نبود. روز دانشجو اما به رسم گذشته برگزار نشد.
13. در فضای ملتهب 88 قاعدتا مراسم رسمی روز دانشجو برگزار نشد و رییس جمهور وقت (احمدی‌نژاد) می دانست که چنین امکانی فراهم نیست. سال بعد (89) هم احمدی‌نژاد نرفت. در جامعه نیز انتظاری وجود نداشت زیرا خبر اول زمان اجرای قانون هدف مندی یارانه ها و قیمت بنزین و عزل منوچهر متکی وزیر امور خارجه به شکل غیر متعارف بود.
14. سال های 90 و 91 هم به دیدارهای پراکنده و حضور آقای احمدی‌نژاد در برخی دانشگاه‌ها اما نه در روز دانشجو گذشت تا روز 16 آذر بیشتر با خاتمی و بسیار کمتر با احمدی‌نژاد شناخته شود.
15. با روی کار آمدن حسن روحانی هر چند فضای امنیتی 88 به بعد به نسبت شکسته شد اما عملا از آن 16 آذرهای 76 تا 84 با آن شکل و شمایل خبری نبود مگر در سال 94 و البته به خاطر حضور چهره‌های اصلاح‌طلب پس از سال‌ها زندان یا دوری در محیط دانشگاه. سال 94 به سبب برجام در تیر 94 و در پیش بودن انتخابات مجلس در اسفند همان سال متفاوت بود و دانشجویان با تصویر خاتمی و مچ‌بند سبز در مراسم 16 آذر حاضر شدند و خبرگزاری‌های رسمی هم این تصاویر را منتشر کردند. فضایی که آشکارا با 88 تا 92 تفاوت داشت.
رییسی در دانشگاه؛ 16 آذری که دوباره روشن شد/ 16 یاد از 16 آذرهای گذشته [کلیک و کشیدن برای جابجایی]
سیاست دولت روحانی در سال‌های نخست البته این بود که به جای مواجهۀ مستقیم خود رییس جمهوری با دانشجویان، بستر را فراهم کند و از این رو خصوصا در سال 94 طیف‌های مختلف مراسم برگزار کردند.
چنانچه اشاره شد توافق برجام در تیر ماه همان سال و ثبات نسبی اقتصادی و در پیش بودن انتخابات مجلس در اسفندماه موجی از امید ایجاد کرده بود و 16 آذر 94 را می‌توان در تراز 16 آذرهای دورۀ اصلاحات دانست.
مهم ترین حضور خود حسن روحانی در یک دانشگاه اما مربوط به سال 98 است. دو روز بعد از روز دانشجو در حالی که تصور می‌شد به خاطر فضای پس از آبان 98 حاضر نشود اما به دانشگاه فرهنگیان رفت. اگر فضا مانند قبل بود قاعدتا باید دربارۀ آبان پرسیده می‌شد منتها تشکل‌های اصول‌گرا سالن را در اختیار داشتند و روحانی آماج انتقادات دانشجویان اصول‌گرا قرار گرفت و شعار «تورم، گرانی، جواب بده روحانی» را سر دادند.
16.در سال 99 اگرچه کرونا عامل اصلی برگزار نشدن آیین روز دانشجو اعلام شد اما عامل اصلی این بود که آن شور هم البته فرو نشسته و فضای غالب دانشگاه ها سیاسی نبود و اگر هم آیینی برگزارمی شد این تلقی در می‌گرفت که حاضران بیشتر یا پیشتر چینش شده‌اند. پاسخ صریح به برخی پرسش‌ها هم با روحیات روحانی که نمی‌خواست برخی حرف‌ها را به صورت علنی مطرح کند نمی خواند. سال 99 بود. بعد از خروج ترامپ از برجام و تشکیل مجلس انقلابی و بحران کرونا لای منگنه داخل و خارج گیر و بیشتر می خواست خلاص شود یا برجام را با آمدن بایدن احیا کند.
دو سال پیش نوشتم اغلب دانشجویان، دیگر سیاست را به مثابه موضوعی جدی پی‌گیری نمی‌کنند و گسترش کمّی دانشگاه‌ها و تجاری شدن علم در ایران هم بی‌تأثیر نبوده اما 16 آذر 1401 آن گزاره را باطل کرده چون از 25 شهریور 1401 و واکنش به مرگ مهسا جامعه ایران متفاوت شده و بازگشت 16 آذر به حال و هوای قبل مؤید این ادعاست.
همان گونه که در آغاز آمد این یاداشت در نقد یا تحلیل سخنان امروز رییس جمهوری نیست چون هم زمان با سخنان آقای رییسی نوشته می شود. مروری بود بر 16 آذرهای پیشین و به بهانه بازگشت همان شور به دانشگاه‌ها و شعله ور شدن دوباره آذر هر چند دانشجوی بعد از 25 شهریور 1401 هم با دانشجویان دهه های 30 تا 50 متفاوت است هم دهه های 70 و 80.