همشهری آنلاین - مریم قاسمی: در گزارش پیش رو می‌خواهیم گذری و نظری تحقیقی داشته باشیم به ماجرای ساخت یک خانه تاریخی معروف در بافت مرکزی تهران خودمان. صحبت از خانه‌باغ «محمدتقی‌خان احتساب‌الملک» است که به همت «محسن مقدم» و همسر فرانسوی‌اش «سُلما» به خانه‌موزه‌ای تحسین‌برانگیز تبدیل شد.
فکرش را کنید در دل تهران خودمان یک بنای تاریخی وجود دارد که شهرت جهانی پیدا کرده و همه‌جا از آن به عنوان گران‌ترین و باارزش‌ترین خانه دنیا یاد می‌شود. اگر روزی روزگاری مسیرتان به خیابان امام خمینی(ره) افتاد، بدانید که پشت یکی از درهای قدیمی‌ای که در این راسته، ساکت و صبور به شما چشم دوخته، گنجینه ارزشمندی به نام خانه‌موزه مقدم وجود دارد؛ جایی که برای خیلی از تهرانی‌ها هنوز ناشناخته است.
عمارتی باشکوه و دیدنی با شماره پلاک ۲۵۱
خانه‌موزه مقدم در خیابان امام خمینی(ره)، بین خیابان‌های شیخ هادی و ولی‌عصر(عج)، جنب بانک ملت، پلاک ۲۵۱ قرار دارد. اگر انتخاب شما برای رفتن به این نشانی استفاده از مترو است، در یکی از ایستگاه‌های حسن‌آباد یا دانشگاه امام علی(ع) پیاده شوید. این موزه بین این ۲ ایستگاه جا خوش کرده. اما اتوبوس‌های خط راه‌آهن ـ تجریش هم گزینه مناسبی برای رسیدن به خانه مقدم است. اگر در ایستگاه البرز (تقاطع خیابان‌های ولی‌عصر(عج) و امام خمینی(ره) پیاده شوید، بعد از یک پیاده‌روی کوتاه در خیابان امام خمینی(ره) به سمت شرق، به موزه مقدم می‌رسید.
جمع‌آوری آثار فاخر تاریخی و فرهنگی ایران
خانه‌موزه مقدم از جمله خانه‌های مجلل دوران قاجار و متعلق به یکی از درباریان به نام «محمدتقی‌خان احتساب‌الملک» بود. این خانه در واقع ملک پدری دکتر «محسن مقدم» یکی از نخستین باستان‌شناسان ایران بوده است. علاقه به باستان‌شناسی همان انگیزه‌ای است که مقدم و همسر فرانسوی‌اش «سُلما» را واداشت آثار فاخر تاریخی و فرهنگی ایرانی را در این خانه جمع‌آوری کنند. این دو نفر آثار ارزشمند گردآوری‌شده مانند کاشی‌ها و قطعات سنگی تراش‌خورده را با الهام از فضاهای سنتی و تاریخی کشور به شیوه‌ای چشمنواز در گوشه و کنار این عمارت وسیع و زیبا نصب کردند. علاوه بر این، کلکسیون‌هایی تماشایی از پارچه، چپق و قلیان، سفالینه، شیشه، تابلو نقاشی، مسکوکات، مهرها و اسناد تاریخی و... هم در این خانه پیش روی علاقه‌مندان است.
برادران مقدم؛ پیشرو در عرصه تاریخ و ادب
«محمدتقی‌خان احتساب‌الملک»، از رجال دربار قاجار، دو پسر به نام‌های حسن و محسن داشت که هر دو برای ادامه تحصیل به اروپا رفتند. «حسن مقدم» در حوزه‌های ادبی، سیاسی و اجتماعی چهره فعالی بود و در جوانی از دنیا رفت. نمایشنامه معروف «جعفرخان از فرنگ آمده» به قلم او برای علاقه‌مندان تئاتر کاملاً آشناست. اما برادر کوچک‌تر او «محسن مقدم» با پایان تحصیلاتش در رشته‌های نقاشی، تاریخ هنر و باستان‌شناسی در سال ۱۳۱۵ به ایران بازگشت و به همراه همسر فرانسوی‌اش در خانه پدری ـ محل کنونی موزه مقدم ـ ساکن شد و کنار فعالیت‌های علمی‌اش به گردآوری اشیا و آثار قیمتی تاریخی در خانه پدری مشغول شد.
دکتر محسن مقدم که یکی از استادان ممتاز دانشگاه تهران بود به دلیل علاقه بی‌حد و حصرش به تاریخ و هنر در سال ۱۳۵۱ خانه پدری خود را به همراه آثار نفیس گردآوری‌شده در آن وقف دانشگاه تهران کرد. بعد از درگذشت استاد مقدم در سال ۱۳۶۶ همسر او در سال ۱۳۶۹ سرپرستی موزه مقدم را بر عهده گرفت.
حیاط شرقی؛ چشمنواز و خاطره‌انگیز
خانه مقدم با مساحت ۲هزار و ۱۱۷ مترمربع شامل ۳ حیاط بیرونی، اندرونی و سرایداری است. در حیاط بیرونی بخش‌هایی مانند اتاق پیشخوان، اتاق پذیرایی(سالن گاهنگاری)، حوضخانه، کارگاه(کتابخانه)، ساختمان اربابی(برج)، ایوان قاجار، گلخانه و حوض ژاپنی حسابی تماشایی است. حیاط اندرونی هم با ایوان، اتاق قاجار(سالن زمستانی)، اتاق نشیمن، حیاط شرقی و زیرزمین در انتظار شماست.
یکی از زیباترین مناظر موزه مقدم همین حیاط شرقی است که تصاویرش آشناترین تصاویر از این خانه قدیمی در فضای مجازی است. اما اگر داستان شکل‌گیری این حیاط چشمنواز را بدانید، زیبایی‌اش در نگاهتان دوچندان می‌شود. دکتر مقدم و همسرش این حیاط را با الهام از طرح فرش‌های دوران صفوی و قاجار با محوریت حوض در وسط و باغچه‌های پیرامونی طراحی کردند. حالا این بخش از خانه مقدم در فصل‌های بهار و تابستان مجموعه‌ای از زیبایی‌های خیره‌کننده است.
آثاری از دوران زندیه و قاجاریه در یک اتاق
محسن مقدم هر شیء زیبا و گران‌بهایی را که در هر گوشه از ایران می‌دید با خود به تهران می‌آورد و در خانه پدری‌اش نصب و از آن نگهداری می‌کرد. این جمله شاید ادعای گزافی به نظر برسد، اما وجود بعضی اشیای قیمتی و حتی اجزای برخی اماکن تاریخی در این خانه می‌تواند شاهد این مدعا باشد. اگر باور ندارید سری به اتاق قاجار در این خانه‌موزه بزنید. مقدم این اتاق را با آثار ارزشمندی از دوران زندیه و قاجاریه مثل طاقچه گچبری زندیه از اصفهان، شومینه‌ای از قصر فیروزه یعنی کاخ «فیروزه خانم»، سوگلی ناصرالدین شاه، و... تزیین کرده است.
دیوار تجدد؛ غنیمتی از کاخ «ملک‌جهان»
با تعاریفی که از شیفتگی دکتر «محسن مقدم» به بناها و اشیای تاریخی شنیدید، حتماً می‌توانید حدس بزنید عکس‌العمل او در زمان تخریب کاخ خواهر ناصرالدین‌شاه چه بود؟ او پایه ستون‌های حجاری‌شده آن کاخ را که شبیه پایه ستون‌های کاخ چهل‌ستون اصفهان بود به خانه‌اش انتقال داد و در یکی از ایوان‌های آن نصب کرد. ترکیب ستون‌های مارپیچ و چند طاق روی این پایه‌ستون‌ها یک دیوار ساخت که به «دیوار تجدد» معروف شد. ۲ حیاط اندرونی و بیرونی خانه مقدم با این دیوار از همدیگر جدا می‌شوند. گفته می‌شود دیوار تجدد توسط مهندس «هوشنگ سیحون»، معمار نام‌آشنای کشور، طراحی و اجرا شده است.
نمایی از قلعه‌های قرون وسطای اروپا
در گوشه‌ای از عمارت، قلعه بلندبالایی جلب توجه می‌کند؛ یک قلعه درست شبیه به مهره رخ در بازی شطرنج. این ساختمان که به ساختمان اربابی یا برج معروف است، سال ۱۳۴۵ با کمک «ابوالقاسمی»، یکی از شاگردان مقدم در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، به شکل قلعه‌های قرون وسطای اروپا ساخته شده است. این ساختمان شامل بخش‌های مختلفی مانند اتاق کدخدا، حمام کوچک و خانگی با کاشی‌های قاجاری با مضمون استحمام، اتاق صدف، اتاق تدخین و زیرزمین با تزیینات سفال است.
به یاد باغ حمرا در اسپانیا
اما در انتها درباره ایوان قاجار بخوانید . «محسن مقدم» در ضلع شمالی ساختمان اربابی(برج) یک ایوان بر پایه چند ستون و طاق ساخته و وسط آن حوضچه مرمر کوچکی متعلق به حمام «فتحعلی شاه» کار گذاشته است. آب این حوضچه از طریق یک جوی باریک به داخل یک استخر می‌ریزد. این استخر سال ۱۳۳۵ در جریان سفر مقدم و همسرش به اسپانیا از روی استخر و آبنماهای باغ الحمرا (باغی از دوران صدر اسلام در اسپانیا) الگوبرداری و با استفاده از حوضچه و تعدادی فواره قدیمی اجرا شده است.