کپی شدن یک ایده ناب بدون رعایت هیچ حق و حقوق قانونی برای مولف اتفاقی بسیار ناراحت‌کننده است که در ایران به کرّات رخ می‌دهد. شاید خود ما هم گاهی یک فیلم و آلبوم موسیقی ایرانی را که زحمت و هزینه زیادی برایش شده به سادگی کپی کردیم بی آنکه فکر کنیم این کار تا چه حد غیراخلاقی است. نوشتن یک کتاب، سرودن شعر، داشتن یک وب‌سایت و تمام موارد این‌چنینی می‌تواند تحت حمایت قانون قرار بگیرد و منافع مالی و غیرمالی (معنوی) فراوانی برای پدیدآورندگان خود داشته باشد. امروزه حقوق مالکیت فکری در دو شاخه‌ی کلی حقوق مالکیت صنعتی و حقوق مالکیت ادبی و هنری (و حقوق مرتبط) به کمک پدیدآورندگان و مبتکران مختلف آمده و راه را برای خلق آثار و ابداعات بیشتر هموار کرده است. در این مقاله به بررسی مفهوم کپی رایت و حقوق پدیدآورندگان آثار ادبی و هنری که یکی از انواع حقوق مالکیت فکری است، می‌پردازیم.
کپی رایت یعنی چه؟
کپی رایت یا حق مؤلف، به‌عنوان اصطلاح حقوقی، بیانگر حقوقی است که پدیدآورندگان نسبت‌به آثار ادبی و هنری خود دارند. آثار مورد حمایت کپی رایت شامل کتاب، موسیقی، نقاشی، مجسمه، فیلم، برنامه‌های کامپیوتری، پایگاه‌های داده، تبلیغات و نقشه‌هاست. درواقع طیف وسیعی از آثار، مورد حمایت حق کپی رایت قرار می‌گیرد. اما نکته اینجاست که قوانین داخلی متعدد هستند و باید دید که اثر از نظر کشوری که قرار است در آن حمایت شود، شرایط مورد نیاز برای حمایت را دارد یا نه. قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان در ماده ۲ خود فهرستی از آثار مورد حمایت را بیان کرده که شامل آثار زیر است:
- کتاب، رساله، جزوه، نمایش‌نامه و هر نوشته‌ی دیگر علمی و فنی و ادبی و هنری؛
- شعر، ترانه، سرود و تصنیف که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد؛
- اثر سمعی و بصری به‌منظور اجرا در صحنه‌های نمایش یا پرده‌ی سینما یا پخش از رادیو یا تلویزیون که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد؛
- اثر موسیقی که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد؛
- نقاشی، تصویر، طرح، نقش و نقشه‌ی جغرافیایی ابتکاری و نوشته‌ها و خط‌های تزیینی و هر گونه اثر تزیینی و اثر تجسمی که به هر طریق و روش به‌صورت ساده یا ترکیبی به‌وجود آمده باشد؛
- هر گونه پیکره (مجسمه)؛
- اثر معماری از قبیل طرح و نقشه‌ی ساختمان؛
- اثر عکاسی که با روش ابتکاری و ابداع پدید آمده باشد؛
- اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه‌ی قالی و گلیم؛
- اثر ابتکاری که بر پایه‌ی فرهنگ عامه (فولکلور) یا میراث فرهنگی و هنری ملی پدید آمده باشد؛
- اثر فنی که جنبه‌ی ابداع و ابتکار داشته باشد؛
- هر گونه اثر مبتکرانه‌ی دیگر که از ترکیب چند اثر از اثرهای نام‌برده پدید آمده باشد.
امروزه با پیشرفت‌های گسترده در حوزه فناوری، نرم‌افزارها نیز تحت حمایت کپی رایت قرار گرفته‌اند و حوزه حمایت کپی رایت روزبه‌روز گسترده‌تر می‌شود.
حقوق پدیدآورنده‌ی اثر چیست؟
پدیدآورنده اثر مشمول حمایت کپی رایت و دارای حقوقی است. این حقوق به دو دسته‌ی مادی و معنوی تقسیم می‌شوند. حقوق مادی حق استفاده‌ی مادی و بهره‌برداری مادی و مالی را به صاحب اثر می‌دهد و پدیدآورنده می‌تواند این حقوق را انتقال بدهد و از منافع مالی آن بهره‌مند شود. حقوق معنوی از منافع غیرمالی پدیدآورنده حمایت می‌کند و غیرقابل‌انتقال است. پدیدآورنده می‌تواند حقوق مادی زیر را به دیگران اعطا یا بهره‌برداری‌های زیر از اثر خود را ممنوع کند:
- حق نشر اثر به اشکال مختلف، مانند چاپ اثر یا عرضه‌ی آن به صورت صوتی؛
- اجرای اثر به‌شکل عمومی؛
- ضبط آن روی CD یا DVD؛
- پخش اثر از طریق رادیو یا تلویزیون؛
- ترجمه‌ی اثر به زبان‌های دیگر؛
- اقتباس از اثر، به‌طور مثال فیلمی اقتباسی از یک اثر ساخته شود.
از جمله حقوق معنوی هم می‌توان به این نکته اشاره کرد: ادعای پدیدآوردن (خلق) اثر و مخالفت با تغییرات در کار یا اثر که می‌تواند به شهرت پدیدآورنده لطمه وارد کند. در قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان در ماده ۳، حقوق پدیدآورنده را شامل حق انحصاری نشر و پخش و عرضه و اجرای اثر و بهره‌برداری مادی و معنوی از نام و اثر او می‌داند.
شرط حمایت از اثر چیست؟
مطابق ماده‌ی ۲۲ قانون مزبور، پدیدآورنده زمانی از حمایت قانون بهره‌مند می‌شود که اثر برای نخستین بار در ایران چاپ یا پخش یا نشر یا اجرا شده باشد. باتوجه به این نکته که ایران به «کنوانسیون بِرن» برای حمایت از آثار ادبی و هنری نپیوسته است، نه ما از تولیدکنندهای اثر ادبی و هنری خارجی حمایت می‌کنیم و نه در خارج از کشور از تولیدکننده محتوای ایرانی بابت ثبت در ایران حمایتی می‌شود. ثبت اثر در ایران از شرایط حمایت قانونی به‌شمار نمی‌آید. مطابق ماده‌ی ۲۱ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، پدیدآورندگان می‌توانند اثر و نام و عنوان و نشانۀ ویژه اثر خود را در مراکزی که وزارت فرهنگ و هنر (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) باتعیین نوع آثار آگهی می‌کنند، به‌ثبت برسانند.
اثر ادبی و هنری چه مدت حمایت می شود؟
مطابق قانون اصلاح ماده‌ی ۱۲ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، مدت استفاده از حقوق مادی پدیدآورندگان موضوع این قانون که پس از فوت پدیدآورنده با وصایت یا وراثت منتقل می‌شود، از تاریخ مرگ پدیدآورنده پنجاه سال است و اگر وارثی نباشد یا بر اثر وصایت به دیگری منتقل نشود، برای همان مدت و به‌منظور استفاده‌ی عمومی در اختیار حاکم اسلامی (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) قرار می‌گیرد. یعنی مطابق این ماده، مدت حمایت از حقوق مادی پدیدآورنده، مدت عمر وی و پنجاه سال پس از مرگ وی است. البته این مدت، استثنائاتی نیز دارد (مانند آثار عکاسی که طبق ماده‌ی ۱۶ قانون حمایت مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، مدت حمایت سی سال از تاریخ نشر یا عرضه‌ی اثر عکاسی است). حقوق معنوی پدیدآورنده، محدود به زمان نیست و همواره مورد حمایت قانون است.
قوانین حمایت از آثار ادبی و هنری کدام‌اند؟
قوانین داخلی حمایت حقوق مؤلف متعدد هستند. قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان (مصوب ۱۳۴۸)، آیین‌نامه‌ی اجرایی قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان (مصوب ۱۳۵۰) و قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای (مصوب ۱۳۷۹) ازجمله قوانین حمایت از حق مؤلف هستند.
منابع:
در نگارش این متن از قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ (و قانون اصلاح ماده ۱۲ همین قانون) استفاده شده است.
