کپی رایت آثار هنری عکاسی؛ هرآنچه باید بدانید

آثار عکاسان یکی از جذاب‌ترین و پرکاربردترین آثار هنری هستند. شاید خلق عکس کار ساده‌ای به نظر برسد، اما اصلا این‌طور نیست. عکاس برای تولید یک عکس هنری باید ذوق، خلاقیت و مهارت لازم را داشته باشد. استفاده از عکسی که کپی رایت دارد، صرفا به این دلیل که در اینترنت پیدا شده است، نه اخلاقی است و نه قانونی. بسیاری از تصاویری که در فضای اینترنت و شبکه‌های اجتماعی می‌بینیم، تحت حمایت کپی رایت هستند. شما چقدر راجع به کپی رایت عکس می‌دانید؟ آثار عکاسان باید چه ویژگی‌هایی داشته باشند که قانون کپی رایت از آنها حمایت کند؟ آیا آثار هنری عکاسی در ایران حمایت می‌شوند؟ از کجا بفهمیم عکسی که در اینستاگرام یا فضای اینترنت می‌بینیم، تحت حمایت کپی رایت است؟ برای اینکه کپی رایت یک عکس را نقض نکنیم، چه کنیم؟ اگر دنبال یافتن پاسخ این سؤالات هستید، جای درستی آمده‌اید. در این مقاله به تمام این سؤالات پاسخ می‌دهیم.

وضعیت حمایت قانونی از کپی رایت آثار هنری عکاسی چگونه است؟

زیر پا گذاشتن کپی رایت عکس‌های هنری اتفاقی است که نمونه‌های آن را فراوان دیده‌ایم. بسیار شنیده‌ایم که آثار هنرمندی عکاس بدون کسب اجازه از او یا بدون ذکر نام او برای مقاصد تجاری استفاده شده است. حتی اتفاق افتاده که نهادهای عمومی عکسی را که در یک خبرگزاری تولید شده بدون درج نام عکاس و بدون کسب اجازه از او در بنرهای شهری استفاده کنند. با گسترش اینترنت و استفاده بیشتر افراد از آن، کپی رایت عکس‌ها بیشتر از قبل نادیده گرفته می‌شود.

البته بیشتر کشورهای جهان برای جلوگیری از نقض کپی رایت عکاسی قوانین و مقررات مختلفی وضع کرده‌اند. در سطح بین‌المللی نیز تلاش‌های فراوانی در این زمینه انجام شده است. کنوانسیون برن مهم‌ترین مقرره‌ای است که از کپی رایت آثار هنری حمایت می‌کند. سازمان جهانی مالکیت فکری نیز با همین هدف تأسیس شده است. در کشور ما هنوز قانون جامعی در این رابطه تصویب نشده است. با این حال، در ایران با قوانین مختلف از کپی رایت آثار هنری حمایت شده است. مهم‌ترین این قوانین عبارت‌اند از:

• قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان؛
• قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی؛
• قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای؛
• قانون مطبوعات؛
• قانون تجارت الکترونیک.

آثاری که قانون کپی رایت از آنها حمایت می‌کند چه ویژگی‌هایی دارند؟

برای اینکه از آثار هنری حمایت قانونی شود، باید ویژگی‌هایی داشته باشند. عکس‌ها نیز از این اصل مستثنی نیستند. این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

• اصیل و ابتکاری‌بودن؛
• محسوس‌بودن شکل اثر؛
• اعلان مشخصات؛
• ثبت اثر؛
• مشروعیت اثر؛
• نشر اثر برای نخستین بار در ایران.

برای اینکه با این شرایط بیشتر آشنا شوید، هرکدام را مختصر توضیح می‌دهیم.

۱. اصیل و ابتکاری‌بودن

اصیل و ابتکاری‌بودن اولین شرط حمایت از یک عکس به‌عنوان اثر هنری است. اصیل‌بودن اثر هنری به‌زبان ساده یعنی کپی نشده باشد و هنرمند با خلاقیت خودش آن را ایجاد کرده باشد. اگر دو عکاس از یک منظره عکس بگیرند، قانون کپی رایت از اثر هر دو حمایت می‌کند زیرا هر دو برای عکاسی از خلاقیت خود استفاده کرده‌اند و هرکدام برای تنظيم نور، زاويه عکس و چيدمان آن روش خاص خود را داشته‌اند.

۲. محسوس‌بودن شکل اثر

قانون نمی‌تواند از افکار و ایده‌های افراد برای عکاسی حمایت کند. باید اثر هنری خلق شده باشد تا از آن حمایت شود.

۳. اعلان مشخصات

برای حمایت از کپی رایت عکس باید مشخصات آن ذکر شده باشد از جمله نام عکاس و تاریخ انتشار.

۴. ثبت اثر

طبق قوانین ایران، ثبت اثر هنری شرطی اختیاری است. اثر هنری به‌محض اینکه تولید شود، مورد حمایت قانونی قرار می‌گیرد. البته ثبت اثر این فایده را دارد که راحت‌تر می‌توان انتساب اثر به هنرمند را اثبات کرد. علاوه بر این، تشخیص انقضای مدت حمایت از اثر نیز ساده‌تر خواهد بود. در ایران برای ثبت یک اثر هنری باید به سامانه ثبت اثر ادبی و هنری مراجعه کرد. این سامانه زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.

۵. مشروعیت اثر

در ایران، آثار هنری مانند عکس در صورتی قابل‌حمایت هستند که خلاف شرع و قانون نباشند.

۶. نشر اثر برای نخستین بار در ایران

در قوانین و مقررات بیشتر کشورها، حمایت قانونی از اثر هنری مشروط بر این است که برای نخستین بار در آن کشور منتشر شده باشد. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست.

مدت حمایت از حق کپی رایت اثر چقدر است؟

حمایت از حق نشر آثار هنری محدود به بازه زمانی مشخصی است. این بازه زمانی در قوانین کشورهای مختلف متفاوت است. در کشور ما آثار عکاسان تا ۳۰ سال پس از نشر حمایت می‌شوند.

فایده کپی رایت چیست؟

حال که راجع به کپی رایت توضیح دادیم، ممکن است برایتان این سؤال پیش بیاید که فایده کپی رایت چیست؟ فایده تشخیص اینکه کدام اثر متعلق به کدام هنرمند است چیست؟ جواب ساده است. وقتی مشخص شود یک اثر هنری مانند عکس متعلق به کسی است، حقوق معنوی و مادی اثر به او می‌رسد. به‌طور کلی، هر اثر هنری دو نوع حق برای صاحبش ایجاد می‌کند:

• حقوق معنوی: حقوقی که از شخصیت، اعتبار و شهرت هنرمند حمایت می‌کنند. یعنی به‌موجب این حقوق، اثر هنری منتسب به هنرمند است و هیچ‌کس نمی‌تواند این حق را از او بگیرد.
• حقوق مادی: همان طور که از اسمش مشخص است، به مسائل مادی اثر مربوط می‌شود. حق انتشار یک اثر هنری مهم‌ترین حق مادی آن است. به‌موجب همین حقوق است که هنرمند می‌تواند عکس خود را به دیگری اجاره بدهد، بفروشد یا هرطور که می‌خواهد آن را به نمایش بگذارد.

استثناهای نقض کپی رایت

هرچند نادیده‌گرفتن کپی رایت در قوانین و مقررات کشورهای مختلف ممنوع است، استثناهایی نیز وجود دارد. مهم‌ترین این استثناها که به آثار عکاسی مربوط می‌شوند عبارت‌اند از:

• استفاده منصفانه؛
• استفاده‌کردن برای اهداف روزنامه‌نگاری.

استفاده منصفانه یعنی چه؟

در قوانین و مقررات کشورهای مختلف، استفاده منصفانه از آثار هنری به‌شرط ذکر نام صاحب اثر اشکالی ندارد. معنای ساده استفاده منصفانه این است که اثر هنری را با هدف تجاری استفاده نکنید یا استفاده شما به میزانی نباشد که حق عکاس زیر پا گذاشته شود. مثلا از عکس برای طراحی سایت یا زمینه آن استفاده نکنید. نمونه بارز استفاده منصفانه از عکس در فضای آنلاین، استفاده از آن در مقاله‌ای آموزشی است. برای اینکه منظور نویسنده راحت‌تر بیان شود، مجبور است از عکس‌ها استفاده کند. البته حتی در صورت استفاده منصفانه از عکس‌ها هم باید نام صاحبان آنها ذکر شود.

استفاده از عکس‌ برای اهداف روزنامه‌نگاری

کنوانسیون برن مهم‌ترین مقرره بین‌المللی درباره کپی رایت آثار هنری است. طبق مقررات این کنوانسیون استفاده از آثار صوتی و تصویری با هدف روزنامه‌نگاری بلامانع است. البته در این مقررات تأکید شده که حتی برای این منظور نیز باید نام منبع اثر روشن ذکر شود.