بلندترین کوه ایران، دماوند مثل دیگر قسمت های طبیعت کشورمان حال و روز خوشی ندارد اما شاید بپرسید رودخانه ممکن است کم آب شود، تالاب ممکن است خشک شود، جنگل ها مطابق آنچه چندسال اخیر رخ داده ممکن است در آتش بسوزند اما کوه، چه اتفاقی ممکن است برای یک کوه آن هم با عظمت دماوند، رخ بدهد؟ باورنکردنی است اما پاسخ کوتاه و یک کلمه ایست؛ زباله.
بلای جان این روزهای بام ایران یعنی دماوند زباله هایی است که در گذر زمان بر جان کوه انبار شده است. برای آن که از چگونگی این ماجرا با خبر شویم به سراغ دو کوهنورد و راهنمای کوهستان رفتیم؛ «مسعود فرح بخش» موسس سایت «بام ایران» و کوهنوردی که سالها تجربه راهبری سفرهای تخصصی کوهستان را در کارنامه خود دارد و «فرشید مایلی» که بیش از 10 سال سابقه صعود به دماوند را دارد و این کوه را به خوبی می شناسد. هر دو کوهنورد در این گفت و گو از بزرگترین معضل دماوند یعنی انباشت زباله و فضولات انسانی می گویند و از آیندهای حرف میزنند که اگر برای تغییرش کاری نکنیم به جای دماوند زیبا، کوهی از زباله خواهیم داشت.
در ابتدا از مسعود فرح بخش خواستیم شرایط این روزهای دماوند را برایمان توصیف کند و بگوید که اصلی ترین چالش دماوند در حال حاضر چیست؟
فضولات انسانی در کوه دماوند شاید عمده ترین مشکل در شرایط کنونی باشد، با توجه به این که کوهنوردان دو سه روز را در کوه سپری می کنند اگر حتی فقط یک بار قضای حاجت کنند در مدت چند ماه حجم بسیار زیادی از فضولات انسانی در کوه انباشت میشود و این موضوع می تواند برای سلامتی تمام کسانی که در این مناطق تردد دارند خطرناک باشد. متاسفانه وقتی درباره فضولات انسانی صحبت می شود عده ای به چشم کود به آن نگاه می کنند و تصورشان این است که این فضولات خیلی زود تجزیه می شود و برای طبیعت هم خوب است در حالی که زمان تجزیه آنها در کوهستان مدتی در حدود یک سال است و بیماری هایی نظیر هپاتیت A مستقیما از این راه قابل انتقال است و آلودگی های محیطی آن برای آب و حیاتوحش کوه نگران کننده است. اگر این بحران مدیریت نشود در آیندهای نه چندان دور با کوهی از زباله به جای دماوند مواجه خواهیم شد.
در بعضی از خبرها آمده که عدهای در دماوند اقدام به سوزاندن زباله کرده اند شما چنین چیزی را شاهد بوده اید؟
سال گذشته شاهد دپوی زباله ها در مسیر جنوبی دماوند بودیم، این زباله ها بعد از مدتی توسط مسئولان پناهگاه سوزانده شدند و ما تا مدتها فلزاتی که در جریان سوزاندن از بین نرفته بود را گوشه و کنار کوه می دیدیم.
با توجه به تجربه ای در کوهنوردی در این مسیر دارید به نظر شما چه راهکارهای قابل اجرایی برای حل معضل زباله گردشگران وجود دارد؟
به نظر می رسد با توجه به این که پایین آوردن زباله هزینه سنگینی دارد و فرآیند سخت و پیچیدهای است بهترین راهکار، جلوگیری از تولید زباله و یا کاهش آن باشد. تمام کوهنوردان می توانند با استفاده لیوان و ظرف شخصی خود وعده غذایی را تحویل بگیرند و پناهگاهی که در طول مسیر قرار داد ظروف پلاستیکی یا یکبار مصرف به گردشگران ندهد. در کوهی مثل کلیمانجارو در آفریقا ابتدای مسیرها، محیطبان ها وسایل گردشگران را بررسی می کنند تا مطئن باشند تجهیزات مورد نیاز را به همراه دارند و وسایل یک بار مصرف به کوه نیاورده باشند اما در دماوند ما چنین سازو کاری نداریم. تعیین جریمه برای کوهنوردهایی که زباله تولید کردند و نظارت دقیق می تواند راهکارهای ساده و قابل اجرایی باشد.
تا به امروز هیچ فرآیندی برای مدیریت زباله های گردشگران در دماوند وجود نداشته است؟
یکی از روشهایی که قبلا برای مدیریت زباله در دماوند و توسط شورای شهر رینه اجرا می شد این بود که در ابتدای مسیر مبلغ 10 هزارتومان از کوهنورد گرفته و پلاستیکی به او داده میشد تا زبالهاش را در همان بریزد و در مسیر برگشت آن را تحویل داده و مبلغ را پس بگیرند. اما این روش باعث شده بود خیلی از گردشگرها فکر کنند هزینه ای که دادند برای جمع آوری زباله توسط شهرداری است و دیگر نیازی نیست خودشان در جمع کردن زباله نقشی داشته باشند چرا که بابتش هزینه پرداخت کرده اند. این ساز و کار درستی نبود و جواب نداد اما می شود روش هایی را طراحی کرد که مانند کشورهای دیگر دنیا از آلوده شدن کوه و تجمع زباله در آن جلوگیری کند.
بارگاه سوم پناهگاهی سنگی است که در ارتفاع 4200 متر واقع شده و آشپزخانه ای دارد که غذا و خوراکی برای فروش به گردشگران فراهم می کند. سالن عمومی این پناهگاه در طبقه دوم قرار گرفته و چند تخت قدیمی و نسبتا کهنه برای استراحت دارد. آشپزخانه هم طوری است که گردشگران زمان کوتاهی را بتوانند در آنجا بنشینند و غذایی بخورند، امکاناتش در حد چند میز و صندلی پلاستیکی است. چنین پناهگاهی با این وضع امکانات، تا قبل کرونا که سفرها بیشتر بوده از گردشگران خارجی نفری 50 دلار میگرفته است اما این که این مبلغ در کجا و چگونه هزینه می شود محل ابهام است. به گفته «فرشید مایلی»، فدراسیون کوهنوردی از اعلام جزییات درآمدها و مخارج سرباز می زند و آمار درستی در این زمینه ارائه نداده است. با توجه به شناخت فرشید مایلی از دماوند، سوالاتی درباره وضعیت فعلی این کوه و عملکرد مسئولان مرتبط با آن پرسیدیم که در ادامه می خوانید.
عامل افزایش سرسام آور زباله در این مدت چه بوده است؟
از اوایل دهه 90تعداد صعود کننده ها بیشتر شده در واقع ما در این سال ها با هجوم کوهنورد و گردشگر مواجه بودیم که خود این ماجرا می تواند دلایل سیاسی و فرهنگی و اجتماعی زیادی داشته باشد شاید بخشی از آن به دلیل آزادی هایی باشد که در تفرجگاه های کوهستانی وجود دارد و در فضاهای تفریحی دیگر امکان پذیر نیست.
امروزه تورهای اتوبوسی 50-60 نفره را شاهد هستیم که بدون مجوز، گردشگر می آورند و این باعث شده تعداد گردشگران در دماوند بیش از ظرفیت منطقه باشد و همین موضوع مشکلات زیادی را در طبیعت این ناحیه ایجاد کند.
فضولات انسانی که در جبهه جنوبی دماوند به قدری زیاد شده که به لحاظ بهداشتی می تواند سلامت گردشگران و کوهنوردان را تهدید کند. در سال 95 سرویس بهداشتی در مسیر جنوبی دماوند ساخته شد اما در حال حاضر مشخص نیست مخزن آن در کجا تخلیه می شود.
دماوند از سال 87 با همکاری شورای شهر و فدراسیون کوهنوردی ثبت ملی شده است و به همین دلیل، هرگونه ساخت و ساز در ارتفاع 2200 متر به بالا ممنوع اعلام شده است. اما پیش از اینها یعنی در سال 86 پناهگاه بارگاه سوم ساخته شد که ساختمان خوبی است و وجودش هم لازم بود چرا که در شرایط سخت زمستان و افت دمای هوا، وجود جایی برای پناه دادن به صعودکننده ها ضرورت داشت. اما همین ساختمان باعث رشد زباله ها در دماوند شد؛ غیر از این که کوهنوردان زباله های خود را در دل کوه رها می کنند متاسفانه آشپزخانه این پناهگاه در سرویس دهی خود از لوازم یک بار مصرف استفاده می کند و سطل زباله بزرگی هم در کنار پناهگاه قرار داده که خود باعث می شود گردشگران تصور کنند می توانند به راحتی زباله ها را در آن بیندازند و مدیریت مشخصی برای آن وجود دارد در حالی که به همراه داشتن وسایلی مثل ظرف غذا و قاشق از ضروریات و نکات ابتدایی کوهنوردی است و از طرفی استفاده از ظرف های یک بار مصرف آن هم با تعداد بالا به طور کلی برای طبیعت مضر است.
شورای شهر و یا فدراسیون کوهنوردی چه راهکاری برای جمع آوری این زباله ها در این مدت اجرا کرده است؟
فدراسیون کوهنوردی می گوید با کمک کارگران و استفاده از چند قاطر تمام زباله ها را به پایین کوه منتقل می کند اما واقعیت این است که بسیاری از زباله ها در همان نزدیکی بارگاه سوم باقی می ماند. مدتی پیش بخشی از زباله ها را در کافر دره که در ضلع شرقی مسیر جنوبی دماوند واقع است آتش زدند. متاسفانه شورای شهر و فدراسیون کوهنوردی در گیر تعارضاتی با هم هستند و به همین دلیل است که روال جمع آوری زباله و انتقالش از کوه به پایین دچار مشکل است. در این میان کارگروه محیط زیست کوهستان زیر نظر فدراسیون کوهنوردی با چند نفر از افراد محلی رایزنی کرده که آنها زباله ها را هفتگی را با استفاده از قاطرها به پایین کوه منتقل کنند. در این فرآیند هر هفته 200 تا 300 کیلو زباله به پایین کوه انتقال می یابد و پلاستیک ها تحویل بازیافت و پسماند تر هم به شهرداری داده می شود.
راهنمایان و کوهنوردان حرفه‌ای تا به حال درباره تجمع زباله ها اعتراض یا واکنشی داشته اند؟
سال گذشته در جریان اعتراضی که برای انباشت زباله و عدم مدیریت آن در بخش جنوبی دماوند داشتیم فدراسیون کوهنوردی ویدئویی تهیه و در فضای مجازی ارائه کرد که نشان میداد زباله ها را جمع آوری می کنند و محل بارگاه سوم را پاکسازی می کنند اما هفته بعد دیدیم که دوباره همان زباله ها در همان جایی است که هفته قبلش دیده بودیم و فقط برای تهیه یک ویدئو بار قاطر کرده و کمی هم جابه جایشان کرده بودند. خیلی وقتها کوهنوردها و دلسوزان محیط زیست به صورت داوطلبانه شروع به جمع آوری این زباله ها می کنند.
در دنیا برای جمع آوری زباله از ارتفاعات چه می کنند؟
در تمام کوه های بلند دنیا، در همان ابتدای ورود کوهنوردان هزینه هایی از آنها دریافت می شود که صرف خدمات دهی در مراحل مختلف خواهد شد. از طرفی قوانین به گونه ای تنظیم شده که کوهنوردان باید فضولات خودشان را در بسته‌های مشخصی تحویل بدهند تا طی مراحلی بعدا به پایین کوه ها منتقل شود. مسئله مهم دیگری که در جهان به آن توجه میشود ظرفیت پذیرش گردشگر در هر کوه است. متاسفانه آخر هفته ها دماوند شاهد هجوم 2000 گردشگر ظرف یکی دو روز است در حالی که منطقه اصلا کشش چنین حجم گردشگری را ندارد. مسئله مهم دیگری که در کوه های بلند دنیا به آن اهمیت میدهند عدم وجود کمپ ثابت است، روش معمول این است که در فصل تابستان کمپ های تابستانه و چادرهایی به عنوان آشپزخانه در بعضی نقاط کوه برپا می شود تا نیاز کوهنوردان را پاسخ بدهد و در آخر فصل هم جمع شود و مشکلی برای طبیعت ایجاد نکند. فضولات و زباله ها هم در این مدت در بشکه های مخصوص جمع آوری شده و نهایتا به پایان کوه منتقل میشود. این در شرایطی است که شورای شهر اجازه کمپ موقت در دماوند را نمی دهد. افراد محلی تعدادی چادر در میان کوه دارند اما این امکان برای راهنمایان تور وجود ندارد.
شما به عنوان کوهنوردی که زیاد به دماوند می رود زباله را تنها مسئله میدانید یا مشکلات دیگری هم در بام ایران در حال وقوع است؟
از چند سال گذشته فدراسیون کوهنوردی اجازه ساخت ایگلوها (خانه اسکیموهای بومی) را بدون آن که مزایدهای برگزار شود با رابطه، به شرکتهای خصوصی داده شد. ایگلوها پس از ساخت، مدتی برای استفاده به شرکتهای گردشگری اجاره داده می شد اما به دلیل این که در جای نامناسبی ساخته شد بود زمینه حرکت یخچالی را در آن ناحیه ایجاد کرد و در نهایت ایگلو هم در این ماجرا صدمه دید و تخریب شد. پس از آن انتظار می رفت ساخت چنین پناهگاه هایی تکرار نشود اما فدراسیون کوهنوردی توضیح داد که برای امداد و نجات در منطقه وجود یک ایگلو ضروری است، بعد از مدتی سکوت خبری دیدیم فدراسیون به جای یک ایگلو، 4 تا از آنها ساخت. غیر از ایگلوها مشکل دیگری هم هست، در مسیر جنوبی دماوند 1000 تا 1500 متر مربع از کوه را تراشیدند تا پارکینگ احداث کنند، علی رغم این که سازمان محیط زیست با شورای شهر مخالفت میکرد اما در نهایت این پارکینگ هم ساخته شد. فرسایش بیش از حد خاک در مسیر جنوبی کوه دماوند یکی از تاثیرات هجوم گردشگران به کوه است که می تواند در بلند مدت دماوند را دچار مشکلات زیادی کند.
