کشف یک گور جمعی 6 هزار ساله انسان هایی با جمجمه های عجیب در خوزستان

در بین این اسکلت‌های جمجمه، بعضی موارد به شدت تغییر شکل پیدا کرده بودند و ظاهری مخروطی و بسیار عجیب به خود گرفته بودند. ظروف و جام‌های سفالی منقوش، ظروف سنگی، مهره‌های سنگی و گلی و چند شی مسی هم در این گور جمعی 6 هزار ساله کشف شدند. باستان شناسان همچنین با بررسی معماری این گور باستانی متوجه شدند که وسیع‌ترین گور جمعی دوران روستانشینی ایران به 3800 تا 4200 سال پیش از میلاد، یعنی تقریبا 5800 تا 6200 سال قبل تعلق دارد.

دکتر عباس مقدم، باستان شناس دوران پیش از تاریخ به همراه حامد وحدتی نسب، انسان شناس پیش از تاریخ، این کاوش باستان شناسی بسیار مهم را رهبری کرده است. این محققان بلافاصله بعد از کشف این گور جمعی 6 هزار ساله، تحقیقات خود را آغاز کردند تا اطلاعات بیشتری در این باره کسب کنند و متوجه شوند که این اجساد به کدام فرهنگ قبل از تاریخ و قبل از اختراع خط در گوشه‌ای از فلات ایران بوده است.

فعلا کاوش‌های باستان‌شناسی در این گورستان باستانی متوقف شده و هنوز مشخص نشده این جمجمه‌های عجیب که در کودکی به صورت عمدی تغییر شکل داده شده‌اند به کدام تمدن قبل از تاریخ ایران تعلق داشته و آنها چرا و چگونه اقدام به تغییر شکل جمجمه‌های کودکان خود می‌کردند؟ با این حال پیش‌بینی می‌شود که این افراد که ساکنان پیش از تاریخ در فلات ایران بودند، احتمالا به دلیل پیروی از یک آیین خاص این کار را انجام می‌دادند؛ یا شاید هم این اقدام با هدف زیبایی انجام می‌شده و نوعی عمل زیبایی در آن زمان محسوب می‌شده است.

علت تغییر شکل جمجمه‌ها

دکتر عباس مقدم، مدتی بعد یکی از نیایشگاه‌های باستانی محوطه را در بخش زیستگاهی چگاسفلا کشف کرد و پس از بررسی و کاوش آن نتوانست نشانه‌ای از ارتباط این نیایشگاه و تشریفات مذهبی آن با گورستان باستانی و جمجمه‌های تغییر شکل داده شده پیدا کند. با این حال باستان شناسان در تحقیقات خود موفق شدند اطلاعات جالبی درباره دلیل تغییر شکل دادن عامدانه جمجمه‌های کودکان در گورستان باستانی چگاسفلا به دست بیاورند. ظاهرا نشانه‌های تغییر شکل عمدی جمجمه انسان‌ها، از مدیترانه تا زاگرس، از جنوب شرق آسیا تا استرالیا و از محوطه باستانی بیبلوس در لبنان تا بومیان مایا و چینوک مشاهده شده و این روند حتی تا همین دوره معاصر نیز ادامه پیدا کرده است.

گور جمعی 6 هزار ساله چگاسفلا از یک نظر با همه این موارد تفاوت دارد و آن هم این بود که تعداد جمجمه‌های تغییر شکل داده شده و همچنین حفظ شدن این جمجمه‌ها در این گورستان باستانی بی نظیر است و در جنوب غرب آسیا و حتی جهان کشف مهمی به حساب می‌آید. به گفته باستان شناسان، اسکلت‌هایی که در این گور باستانی پیدا شده به ساکنان فلات ایران تعلق داشته و آنها از سرزمین‌های دیگر به فلات ایران مهاجرت نکرده بودند.

دانشجوی مقطع دکترا در رشته باستان‌شناسی پیش از تاریخ در دانشگاه تربیت مدرس تهران به نام مهدی علیرضازاده، جمجمه‌های تغییر شکل داده شده در گورستان باستانی چگاسفلا را در اختیار گرفت تا روی آنها تحقیق کند و دلیل و چگونگی تغییر شکل این جمجمه‌های عجیب را کشف کند و به برخی سوا‌ل‌های دیگر پاسخ بگوید. وی این تحقیقات را در قالب رساله دکترای خود در دانشگاه تربیت مدرس ارائه می‌کند.

این دانشجوی دکترای باستان شناسی ضمن اشاره به اهمیت و ارزش باستانی این گور جمعی منحصربه‌فرد 6 هزار ساله، گفت نشانه‌هایی از تغییر عمدی ظاهر جمجمه‌ها در سایر تمدن‌ها و فرهنگ‌ها و حتی در دوران معاصر ایران نیز وجود دارد. مهدی علیرضازاده اظهار کرد اکنون می‌دانیم که یک گورستان باستانی در چگاسفلا وجود دارد که بعضی از آنها در زمره گورهای جمعی هستند. یک گور جمعی وسیع با حدود 52 گور خفته در کارگاه ب، گور شماره یک کشف شده که 12 جمجمه تغییر شکل داده شده به صورت عامدانه در آن مشاهده شده است.

او همچنین اضافه کرد محوطه‌هایی در جنوب غرب آسیا یا در شرق نزدیک کشف شده که در آنها فقط جمجمه زن‌ها تغییر شکل داده شده بودند. یکی از آنها محوطه باستانی بیبلوس در لبنان متعلق به 5500 تا 6000 سال پیش است که در آن فقط شاهد تغییر شکل جمجمه زنا‌ن بودیم. یک محوطه باستانی متعلق به دوره نوسنگی هم در «گنج دره» کرمانشاه کشف شد که جمجمه‌های پیدا شده در آن به وسیله بستن بانداژ به جمجمه تغییر شکل داده شده بودند.

علاوه بر این جمجمه‌های تغییر شکل داده شده در محوطه باستانی تپه عبدالحسین در زاگرس مرکزی نیز کشف شده‌اند و به این ترتیب می‌توان گفت سنت تغییر شکل عامدانه جمجمه در ایران باستان حداقل ده هزار سال قدمت دارد. به گفته این باستان شناس، همین الان هم در برخی اقوام ساکن ایران در نقاط مختلف کشور، سنت تغییر شکل جمجمه با بستن پیشانی و پس سر نوزادان رواج دارد. در شمال ایران و گیلان و برخی مناطق لرستان و حتی در برخی اقوام کرد (به نوشته دینگوال که در این موضوع تحقیق کرده) نیز شاهد انجام این کار بودیم.

با این حال تغییر شکل عامدانه جمجمه‌ها در گورستان باستانی چگاسفلا بسیار جالب و منحصربه‌فرد است. ساکنان این منطقه در دوران روستانشینی جدید ایران، در حدود 6 هزار سال قبل جمجمه نوزادان را به کمک بانداژ می‌بستند و در نهایت جمجمه افراد به شکل اغراق‌آمیزی تغییر شکل پیدا می‌کرد و ظاهری مخروطی به خود می‌گرفت. به عنوان مثال، جمجمه شماره 5 در گور شماره یک چگاسفلا کاملا مخروطی‌شکل شده است. جمجمه دیگری هم در این گور پیدا شده که فقط در ناحیه‌ی پس سر دچار تغییر شکل شده، اما پیش‌بینی می‌شود تغییر شکل این جمجمه عمدی نبوده و به دلیل خواباندن نوزاد در گهواره یا سطح صاف به این شکل درآمده است.

دانشجوی دکترای باستان شناسی اظهار کرد تعداد بالای جمجمه‌های تغییر شکل داده شده و به خوبی حفظ شدن آنها باعث شده گورستان باستانی چگاسفلا از سایر موارد مشابه متمایز شود. همچنین این افراد به شیوه عجیبی تدفین شده‌اند؛ به گونه‌ای که اجساد به ترتیب از بخش مقابل در ورودی گور در غرب قرار می‌دادند و نفر بعدی را که می‌خواستند در گور جمعی بگذارند، اجزا و استخوان‌های گورخفته قبلی را به ته گور در سمت شرق می‌بردند و جسد بعدی را جایگزین می‌کردند. بنابراین اجساد را ابتدا در غرب گور دفن می‌کردند و سپس به انتهای گور در شرق آن انتقال می‌دادند؛ اما هنوز متوجه نشده‌ایم که چرا آنها از این شیوه تدفین استفاده می‌کردند.

معماری جالب گورستان باستانی چگاسفلا

علیرضازاده تاکید کرد این اجساد که جمجمه‌های آنها تغییر شکل داده شده بودند، در دورانی دفن شده‌اند که هنوز خط اختراع نشده بود. این موضوع باعث شده کار باستان‌شناس‌ها برای کشف دلیل و چگونگی تغییر شکل جمجمه‌ها و کسب اطلاعات بیشتر در خصوص شیوه تدفین و مسائل دیگر، بسیار دشوارتر شود. وی همچنین معماری این گور جمعی 6 هزار ساله را یکی از نکات عجیب مربوط به این گورستان اواخر دوران روستانشینی ایران می‌داند. به گفته او، معماری گور در آن دوران به شکلی که در چگاسفلا مشاهده کردیم، رایج نبوده، اما گور جمعی چگاسفلا مثل یک اتاق کوچک با شکل مستطیلی است. این گور جمعی، حدود 5.40 متر طول و 140 سانتی‌متر عرض دارد و پی آن سنگی است. تخته سنگ‌هایی در زیر دیواره گور قرار گرفته‌اند و ساختار چینه‌ای دارد. پوششی از تخته‌سنگ‌های بسیار بزرگ به طول 175 با عرض 30 تا 50 سانتی‌متر هم به صورت اوریب در قسمتی از این گور به کار رفته‌اند.

تغییر شکل جمجمه در اقوام و قبایل و حتی در دیگر محوطه‌های باستانی جهان مشاهده شده و چیز تازه‌ای نیست. در نقاط مختلف و اقوام گوناگون جهان، به دلیل مختلفی اقدام به تغییر شکل جمجمه می‌کردند. در برخی مناطق مثل محوطه باستانی بیبلوس لبنان، این کار به دلیل زیبایی انجام می‌شد و فقط جمجمه زن‌ها را تغییر شکل می‌دادند. در بعضی نقاط هم تغییر شکل جمجمه به عنوان نشانه‌ای از قوم جغرافیایی محسوب می‌شد. به عنوان مثال، قبایل بومیان آمریکا برای این که به عنوان بومیان چینوک تشخیص داده شوند، اقدام به تغییر شکل جمجمه کودکان خود می‌کردند.

تغییر شکل جمجمه در بعضی از مناطق مصر باستان در بین قشر نخبه جامعه رواج داشت و بعضی مناطق جهان هم به دلایل اعتقادی و مذهبی این کار را انجام می‌دادند. به عنوان مثال، یک اسقف اسپانیایی در قبلیه یوکاتا (بخشی از مردمان تمدن مایا) حضور داشت و مشاهده کرد که در آنجا جمجمه نوزادان را تغییر شکل می‌دهند. این گزارش به سال 1572 میلادی یعنی حدود 450 سال قبل برمی‌گردد و بر اساس آن، ظاهرا مردم قبیله یوکاتا جمجمه نوزاد در بین دو تخته چوبی قرار می‌دادند و آن را می‌بستند. ظاهرا بومیان این قبیله در پاسخ به مبلغان مذهبی این‌گونه توضیح داده بودند که خدایان به اجداد ما گفته‌اند اگر سر خود را به این شکل در بیاورید، مسئولیت‌هایی که بر عهده شما قرار داده‌ایم را درست انجام می‌دهید و نجیب‌تر و خوش‌اندام‌تر به نظر می‌رسید.

سنت تغییر شکل جمجمه، امروزه نیز در برخی نقاط جهان از جمله قسمت‌هایی از جنوب شرق آسیا و آفریقا، مثل قبایل مانگبتو در شرق اوگاندا، رواج دارد. در این منطقه، جمجمه را بسیار طویل‌تر می‌کنند و در مالزی هم قبیله‌ای وجود دارد که جمجمه را به حالتی جعبه‌ای شکل درمی‌آورند. آنها استخوان پیشانی و پس سر را با ابزاری چوبی تحت فشار قرار می‌دهند تا شبیه به یک جعبه شود.

علیرضازاده، پژوهشگر و دانشجوی دکترای رشته باستان شناسی در پایان گفت در گورستان شماره 2، یک سر تبر مسی را در زمان تدفین در دهان جمجمه شماره 43 قرار داده بودند. طبق تحلیل‌های انجام شده و تصاویر پزشکی به دست آمده، این جمجمه هیچ شکستگی نداشته و هیچ‌گاه با این تبر ضربه‌ای به جمجمه وارد نشده بود. البته قرار دادن سلاح‌هایی مانند این در دهان متوفی در نقاط دیگر جهان هم مشاهده شده بود و ظاهرا یک سنت باستانی محسوب می‌شد.