چطور گیوتین سد گتوند بر جان کارون افتاد؟

چطور گیوتین سد گتوند بر جان کارون افتاد؟

سد گتوند، نامی است که این روزها زیاد می‌‎‏شنویم، نامی که سال‎‌ها قبل هم پر طنین بود و بحث درباره آن در محافل مختلف و در رسانه‎‌ها بسیار پر هیجان دنبال می‎‌شد، اما چه می‎‌شود کرد، ما همیشه مردمی فراموشکار بوده‎‌ایم و اغلب اوقات به یادآوری نیاز داریم. سد گتوند که امروز به عنوان دمل چرکی جدیدی بر جان محیط زیست خوزستان از آن یاد می‏‎‌شود، سالیان پیش در جدال مسئولان کشور بحثی بسیار داغ داشت.

در شرایطی که کارون یکی از مهم‌‎ترین و پرآب‎‌ترین رودخانه‌‏های کشورمان حال و روز بدی دارد و مردم خوزستان شاهد از دست رفتن منابع ارزشمند آبی استانشان هستند و کشاورزها بر آب شوری که زمین‎‌های کشاورزی‌شان را نابود کرده می‎‌گریند، اطلاعات تازه‎‌ای درباره بی‎‌توجهی سازندگان سد گتوند درباره مسائل مهم زیست محیطی منطقه افشا شده است. اطلاعاتی که نشان می‌‎دهد متخصصان، خطرات ساخت این سد را به مسئولان گوشزد کرده بودند اما دغدغه‎‌های ساخت سدی پر آوازه و مرتفع و ثبت آن در کارنامه دولت اجازه نداد به آنها اعتنا کنند و در نهایت رفتند تا کلنگ فاجعه‌‎ای که امروز شاهدش هستیم را بر زمین بزنند و بعد هم آب کارون را روانه آن کنند.

گتوند سازه مهندسی پر افتخار یا تهدیدی برای خوزستان؟

گتوند نوعی سد سنگریزه‌‎ای با هسته رسی 182 متر است که یکی از بلندترین سدهای خاکی کشور به حساب می‎‌آید. این سد در فاصله ۳۸۰کیلومتری از ریزشگاه رودخانه کارون قرار دارد و آخرین سد قابل‌احداث روی کارون بوده است. بنا به آمارهای اعلام شده از سوی وزارت نیرو سد گتوند با مخزن5/4 میلیارد مترمکعبی، دومین دریاچه مصنوعی بزرگ کشور است. برای ساخت این سد، مبلغی درحدود هفت هزار میلیارد تومان هزینه شده است.

سد گتوند با هدف تامین بخشی از برق مورد نیاز کشور، کنترل سیلاب‎‌های فصلی و هم چنین تنظیم آب کشاورزی پایین دست روی رودخانه کارون احداث شد. سال‌‎ها پیش از این که کلنگ ساخت سد زده شود کارشناسان از نظر زیست محیطی محل ساخت آن را 15 کیلومتر بالاتر از مکان فعلی تعیین کرده بودند تا خطری برای منطقه ایجاد نکند.

اما این سازه عظیم که از نظر طراحی و مهندسی و ساخت حقیقتا سازه مهم و حیرت‏‌انگیزی است نمی‌‎تواند مایه سرافرازی متخصص‎‌های سازنده و دولت‌مردانی که از آن حمایت کردند باشد چرا که گتوند در مدت زمانی که ساخته شده تا اکنون حدود 17 میلیون تن نمک را به آب کارون وارد کرده و باعث شور شدن رودخانه عظیمی که آب شیرین داشت، شده است. محمد درویش پژوهشگر و کنشگر محیط زیست و منابع طبیعی در مصاحبه با اقتصادآنلاین گفته است: «با احداث سد گتوند، دشت خوزستان با معضل شوری مواجه شده است. نیمی از نخلستان‌ها خشک شده و کیفیت آبزیان به شدت کاهش پیدا کرده است و با یک بحران جدی در کشاورزی مواجه شده‌ایم. بسیاری از زمین‌های کشاورزی از حیز انتفاع خارج شده‌اند و هزاران میلیارد تومان پول به هدر رفته است.» بیش از ۴۲۰هزار هکتار زمین کشاوری که محصولات متنوع از قبیل گندم، ذرت و نیشکر در آن کشت می‌‎شود تحت آبیاری گتوند هستند که با شوری بیش از حد آب این مزارع دچار آسیب‎‌های زیادی می‎شود.

وقتی سازندگان سد، چشمشان را بر تپه‌های نمکی بستند

سوال اینجاست که شوری آب از کجا می‌‎آید و چه ضعفی در سدسازی وجود داشته که نتیجه‌‏اش این فاجعه زیست محیطی را به بار آورده است؟ در جریان گزارش‎‌های ارزیابی که از پروژه سد برای سازمان محیط زیست ارسال می‎‌شده است نکته مهمی مغفول مانده و آن هم وجود گنبد نمکی بزرگی در منطقه مورد نظر برای احداث سد بوده است. از ابتدای مطرح شدن این پروژه مخالفت زیادی درباره آن وجود داشت دلیل آن هم وجود تپه نمکی گچساران بود که در امتداد مخزن این سد قرار داشت؛ دلیلی که از سمت سازندگان سد انکار شد و پس از گذشت چند روز از آبگیری سد، اثرات آن مشخص شده و تپه نمکی آب شد و در مخزن سد ورود پیدا کرد. به گفته درویش، اگر ارتفاع این سد طبق طراحی اولیه خود باقی می‌ماند، آب به سمت گنبدهای نمکی پس نمی‌زد و چنین فاجعه‌ای رخ نمی‌داد. اما از آنجایی‌که برخی در وزارت نیرو، سودای مطرح شدن را داشتند، ارتفاع سد را بالا بردند و اتفاقی که نباید، رخ داد.

به نظر می‎‌رسد اگر طرح احداث سد با کمی دقت و وفاداری با اصول اولیه که در طراحی اولیه آن آمده بود ساخته می‌‎شد در حال حاضر استان خوزستان با چنین مشکلاتی دست و پنجه نرم نمی‌‎کرد. اما علی‎رغم این خطا، سرنوشت شوم گتوند به این جا ختم نمی‌‎شود و ماجراهای غم‎بار یکی پس از دیگری ادامه پیدا می‎‌کند. یعنی درست زمانی که سازندگان سد با معضل توده نمکی عنبل روبه‌‏رو شدند به جای جلوگیری از حوادث ناگوارتر، دست به انتخاب‌‏های بی فایده دیگری زدند.

پتوی رسی، علاج دیرهنگامی که جواب نداد

پس از آن که بالاخره برای همه روشن شد که در منطقه‏‌ای که سد گتوند ساخته شده تپه نمکی وجود دارد ایده ساخت پتوی رسی برای کاهش نرخ انحلال و‌ ورود نمک به مخزن سد، قبل از آبگیری مطرح شد.

با وجود این که بررسی پتو رسی در دستور کار مطالعات دانشگاه تهران نبود ایده اجرایی شد.

در این راهکار خاک مرغوب کشاورزی برای جلوگیری از نفوذ آب به تپه نمکی استفاده شد. کارشناسانی که این ایده را مطرح کردند معتقد بودند با اضافه کردن خاک رس به تپه‎‌های نمکی می‏‌توان جلوی نفوذ آب را گرفت اما علی‏رغم این که این راهکار به مرحله اجرا در آمد هیچ فایده‎ای نداشت و در نهایت این ایده هم شکست خورد.

سد گتوند ناجی خوزستان در برابر سیلاب‌‎ها بوده است؟

برخی معتقدند سدسازی در خوزستان به ویژه سد گتوند برای جلوگیری از سیلاب‎‌های سهمگین و خطرناک بسیار مفید بود و اگرچه خسارت‎‌ها و مشکلاتی را به همراه داشته اما منطقه را از خطرات جدی سیل حفظ کرده است. نکته مهم درباره این ادعا این است که سدسازی در منطقه درست و با ویژگی‎‌های کاملا مهندسی درباره ارتفاع و شرایط سازه می‎‌تواند محاسنی داشته باشد اما وقتی نسبت به اطلاعات تخصصی بی‌‏توجهی شود و اصرارها و پیگیری‎‌های متخصص‎ ها با بی ‎حرمتی پاسخ داده شود در نهایت آن سازه نمی ‎تواند کارکرد مثبتی برای کشور داشته باشد و روزبه‎‌روز هزینه‎‌های اضافی و خطرات جدی می ‎زاید. سدهایی که با جانمایی صحیح ساخته شده‎ اند و قبل از احداث‎شان شرایط زیست محیطی منطقه در نظر گرفته شده طبعا آسیبی در این حد و اندازه‌‎ها به اکوسیستم و آب منطقه وارد نکرده‏‌اند. نکته مهم دیگر این است خوزستان استان پر آبی است که به سبب همین بارندگی‎‌ها و آب‎‌ها جلگه‎‌های حاصلخیز زیادی هم در آن شکل گرفته است و در حال حاضر با اشتباه مهندسی به استانی خشک تبدیل شده که توزیع آب باقی مانده در آن هم با مشکلات جدی روبه‌‎روست.

تخلیه سد، راه حل نهایی پژوهشگران دانشگاه تهران

بعد از مشکلات و معضلاتی که برای گتوند و آب رود کارون رخ داد محققان دانشگاه تهران طی تحقیقاتی 3 پیشنهاد را به عنوان راهکار ارائه کردند. راه اول این بود که از سد گتوند تا خلیج فارس به طول 300 کیلومتر لوله‎‌گذاری شود و آب این سد به خلیج فارس انتقال یابد. راه دوم، ایجاد یک مسیر انحرافی به طول 45 کیلومتر از پشت سد است که با جلوگیری از ورود آب به دریاچه، سد غیر فعال شده و به مرور زمان خشک شود. در راه سوم هم پیشنهاد می‎‌شود که اطراف سد دریاچه‎‌هایی ایجاد شود و آب شور سد به آنها انتقال یابد تا به مرور تبخیر شده و سد را تخلیه کند.

چرا هیچ سازمانی جلوی این طرح غیر اصولی را نگرفت؟

محمود احمدی‌نژاد سال ۹۰ در گردهمایی مدیران ارشد وزارت صنعت معدن و تجارت در خصوص گزارش تخصصی سازمان بازرسی کل کشور خطاب به پورمحمدی در رابطه با سد گتوند خوزستان گفت: «یک آدم بی‎سوادی وارد کارهای تخصصی می‌شود و به ما نامه رسمی می‌زند که شما این سد را در این نقطه نسازید و در جای دیگری احداث کنید. به تو چه ارتباطی دارد؟ اصلا تو می‌فهمی سد یعنی چه؟‌ چه کسی به تو این اجازه را داده است که چنین کاری را انجام دهی؟ من که خودم مهندس عمران هستم در این باره اظهار نظر نمی‌کنم چرا که احداث یک سد مطالعات زمین‌شناسی و هیدرولوژیکی فراوانی را می‎طلبد، در انتهای نامه هم تهدید می‌کنند که اگر این کار را انجام ندهید با شما برخورد می‌کنیم.»

مصطفی پورمحمدی، رییس سازمان بازرسی کل کشور در سال 91 با اشاره به صرف ۲۰۰۰ میلیارد تومان اعتبار (تا آن زمان) برای ساخت سد گتوند و همچنین کار صدها متخصص در سه دولت بر روی این سد و عدم توجه آنها به مشکلاتی که سد ایجاد می‎‌کند، گفته است: «در سازمان بازرسی کل کشور با کارشناسی‎‌هایی که انجام دادیم به این نتیجه رسیدیم که نمی‌‏توان با شرایط حاضر سد گتوند به فعالیت ادامه دهد و با مد نظر قرار دادن قانون و کار کارشناسی این تصمیم را ابلاغ کرده‌‎ایم و پای آن هم ایستاده‌‏ایم. در سازمان بازرسی کل کشور، در حوزه محیط زیست و مسائلی نظیر آب، حساسیت به خرج می‎‌دهیم. آخرین تصمیم سازمان در این حوزه نیز مربوط به تخلیه آب سد گتوند و تغییر کاربری سد است که بر اساس ساعت‌‎ها کارشناسی نتیجه‌‏گیری شده است. ۶۰۰ هزار از اراضی زیر کشت در این مناطق وجود دارد که با چند بار آبیاری شدن با آب شور، تبدیل به نمک‎زار می‏شود و ما این مساله را به وزارت جهاد کشاورزی گزارش داده‌‎ایم که یا باید در این فصل آبی، سد را تخلیه کنند یا باید فکری به حال کشاورزی منطقه کنند.»

قبل از آبگیری سد، محمدزاده، رییس وقت سازمان محیط زیست در نامه‌ای به وزیر نیرو خواستار عدم آبگیری آن به‌ دلیل خسارات احتمالی در اثر تپه نمکی شد اما متاسفانه هیچ اعتنایی به این نامه ها نشد و به دستور احمدی نژاد آبگیری سد انجام شد.

افزودن دیدگاه جدید

محتوای این فیلد خصوصی است و به صورت عمومی نشان داده نخواهد شد.

HTML محدود

  • You can align images (data-align="center"), but also videos, blockquotes, and so on.
  • You can caption images (data-caption="Text"), but also videos, blockquotes, and so on.
5 + 8 =
Solve this simple math problem and enter the result. E.g. for 1+3, enter 4.