طرح صنعتی (industrial design) یکی از اموال فکری است. حقوق مالکیت فکری به حقوقی اطلاق می‌شود که به حمایت از اموال غیرفیزیکی و فکری نظیر اختراع و کپی رایت می‌پردازد. همراه ما باشید تا در ادامه‌ی این مقاله، با جزئیات بیشتری درباره‌ی طرح صنعتی و نحوه‌ی ثبت آن آشنا شوید.
حقوق مالکیت فکری، خود به دو بخش مهم تقسیم می‌شود:
- حقوق مالکیت ادبی و هنری.
- حقوق مالکیت صنعتی.
حقوق مالکیت ادبی و هنری همان‌طور که از نام آن پیداست، به حمایت از آثار ادبی و هنری مانند کتاب، داستان، شعر، فیلم، مجسمه و نظایر آن‌‌ها می‌پردازد. حقوق مالکیت صنعتی بیش‌تر به آن دسته از اموال فکری می‌پردازد که در صنعت یا تجارت کاربرد دارند. مهم‌ترین اموال فکری که زیرمجموعه‌ی حقوق مالکیت صنعتی قرار می‌گیرند، عبارت‌اند از: حق اختراع، علائم تجاری و طرح صنعتی.
مطابق ماده‌ی ۲۰ قانون «ثبت اختراعات، طرح‌‌های صنعتی، علائم و نام‌‌های تجاری»، طرح صنعتی عبارت است از: هرگونه ترکیب خطوط یا رنگ‌‌ها و هرگونه ایجاد شکل سه‌بعدی با خطوط و رنگ‌‌ها به‌گونه‌ای که ترکیب یا شکلِ یک محصول صنعتی را تغییر دهد؛ به‌عبارت ساده‌تر، طرح صنعتی درواقع تغییر شکل ظاهری یک محصول فنی و صنعتی همراه با یک نتیجه‌ی فنی است.
ویژگیهای طرح صنعتی
- پیش از هر چیز طرح صنعتی باید کاربرد صنعتی داشته باشد؛ یعنی در همه‌ی صنعت‌ها، قابلیت استفاده و کارکرد داشته باشد و مشکل و مسئله‌ای را برطرف کند؛
- ویژگی مهم دیگر طرح صنعتی، جنبه‌ی هنری و زیبایی‌شناختی آن است. درست است که طرح صنعتی باید در صنعت و فن کارکرد داشته باشد؛ اما باید ترکیب یا شکل ظاهری محصول را نیز تغییر دهد؛ به این ترتیب طرحی که صرفاً جنبه‌ی فنی و کاربردی داشته باشد، طرح صنعتی محسوب نخواهد شد، به همین نحو، طرحی که تنها جنبه‌ی زیبایی ظاهری داشته باشد و در صنعت کارکردی نداشته باشد هم طرح صنعتی نیست. طرح صنعتی درواقع آمیزه‌ای از هنر و صنعت است؛
- طرح صنعتی می‌تواند در صنایع مختلف کارکردهای متنوع داشته باشد. از طراحی قطعات خودرو گرفته تا طراحی ظروف چینی و یک‌بارمصرف، همگی می‌توانند در قالب طرح صنعتی شناخته شوند. تغییر در ظاهر سپر خودروی سمند به‌نحوی که هم آسیب‌پذیری خودرو را کاهش دهد و هم موجب تغییر در موقعیت ظاهری سپر و جلوبندی خودرو شود، می‌تواند طرح صنعتی محسوب شود. طراحی‌‌های متنوع و متفاوت روی ظروف چینی و بلور هم می‌تواند طرح صنعتی محسوب شود.
ثبت طرح صنعتی
طرح صنعتی نیز مانند سایر اموال فکری در حقوق مالکیت صنعتی، در صورتی به رسمیت شناخته می‌شود که ثبت شده باشد.
حقوق مالکیت صنعتی برای استفاده از اموال فکری خود به افراد حق انحصاری می‌دهد؛ به این معنا که اگر شما اختراع یا طرح صنعتی داشته باشید، تنهاوتنها شما حق استفاده از آن را دارید و هرگونه استفاده‌ی دیگران، بدون مجوز شما، می‌تواند به‌راحتی مورد پیگرد قانونی قرار گیرد؛ با این وجود، شما زمانی از این حق انحصاری برخوردار خواهید شد که اختراع یا طرح صنعتی شما، مراحل و تشریفات اداری خاصی را طی کرده باشد و به نام شما ثبت شده باشد.
آیا هر طرحی قابل‌ثبت است؟
گفته شد طرح صنعتی باید کاربرد صنعتی و نیز جنبه‌ی زیبایی‌شناختی داشته باشد؛ اما علاوه بر آن، برای اینکه بتوانید طرحی را به نام خود ثبت کنید، طرح‌تان باید جدید و اصیل باشد؛ یعنی قبلاً کسی آن طرح را ثبت نکرده باشد یا حتی از آن استفاده نکرده باشد و طرح، محصولِ تلاش و خلاقیت ذهنی خود شما باشد؛ به این ترتیب اگر طرح شما هریک از این ویژگی‌‌ها را نداشته باشد، قابلیت ثبت هم نخواهد داشت و حقوقی هم به شما تعلق نخواهد نگرفت.
اگر طرحی همه‌ی ویژگیهای مدنظر را دارا باشد و با رعایت تشریفات قانونی ثبت هم بشود، برای دارنده‌ی خود، حقوقی را به‌دنبال خواهد داشت. از مهم‌ترینِ این حقوق، حق انحصاری ساخت، فروش و واردکردن اقلام و محصولات حاوی آن طرح صنعتی است.
نحوه ثبت طرح صنعتی
برای ثبت طرح صنعتی باید به پایگاه اینترنتی اداره‌ی مالکیت صنعتی (http://iripo.ssaa.ir/) مراجعه شود. همانند ثبت اختراع و علائم تجاری، درحال‌حاضر همه‌ی مراحل ثبت طرح صنعتی نیز به‌صورت اینترنتی انجام می‌گیرد و به مراجعه‌ی حضوری به مراکز نیازی نیست. در این پایگاه توضیحاتی درخصوص مراحل ثبت طرح صنعتی و اطلاعات موردنیاز آن ارائه شده است.
مانند سایر اموال فکری، حمایت از حقوق طرح صنعتی هم موقت است. در صورت موفق‌شدن پروسه‌ی ثبت، به متقاضی برای یک دوره‌ی پنج‌ساله حق انحصاری اعطا خواهد شد. این دوره برای دو دوره‌ی پنج‌ساله‌ی دیگر (مجموعاً پانزده سال) قابل‌تمدید است.
