کانون وکلای دادگستری ایران، به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین نهادهای مدنی ایران، همواره جایگاهی مهم در فضای حقوقی اجتماعی کشور داشته است.
کانون وکلای دادگستری، نهادی غیردولتی در کشورهای مختلف است که به‌منظور پشتیبانی از وکلا و نیز نظارت بر عملکرد آنها تشکیل شده است.
کانون وکلای دادگستری مؤسسه‌ای است مستقل و دارای شخصیت حقوقی که در مقر هر دادگاه استان تشکیل می‌شود. این نهاد قدیمی‌ترین سازمان مردم نهاد ایرانی است که به‌موجب لایحه‌ی استقلال کانون وکلا در سال ۱۳۳۱ به‌عنوان نهادی با شخصیت حقوقی و مستقل به‌وجود آمد، هرچند پیش از آن هم موجودیت داشت.
در نقاطی که کانون وکلا وجود ندارد تشکیل کانون مشروط به این است که در آن حوزه حداقل ۶۰ نفر وکیل دادگستری به شغل وکالت اشتغال داشته باشند و تا وقتی که تعداد وکلا به حد نصاب مزبور نرسیده وکلای آن حوزه تابع مقرات و نظامات کانون وکلای مرکز خواهند بود.
کانون وکلای مرکز که در تهران مستقر است علاوه بر استان تهران بر وکلای ۳ استان سمنان، بندرعباس و سیستان و بلوچستان حاکم بوده و وکلای این ۳ استان نیز تحت نظارت و سرپرستی کانون مرکز مشغول فعالیت هستند.
وظایف کانون وکلا
وظایف کانون وکلا به قرار زیر است:
- دادن پروانه‌ی وکالت به داوطلبانی که واجد شرایط قانونی باشند؛
- اداره‌ی امور راجع به وکالت دادگستری و نظارت بر اعمال وکلا؛
- رسیدگی به تخلفات و تعقیب انتظامی وکلا به‌وسیله‌ی دادسرا و دادگاه انتظامی وکلا؛
- معاضدت قضایی؛
- فراهم آوردن وسایل پیشرفت علمی و عملی وکلا.
ارکان کانون وکلا
برابر ماده‌ی یک لایحه‌ی قانونی استقلال وکلای دادگستری مصوب ۱۳۳۳ کانون وکلای دادگستری از ۴ قسمت تشکیل می‌شود:
۱. هیئت عمومی وکلا و ترکیب آن
برابر ماده‌ی ۳ لایحه‌ی قانونی استقلال کانون وکلای دادگستری هیئت عمومی وکلای هر کانون از وکلای پایه یک و پایه دو که در آن حوزه اشتغال دارند تشکیل می‌شوند؛ مشروط بر آنکه محکومیت انتظامی از درجه ۴ به بالا نداشته و در حال تعلیق از وکالت نباشند.
وکلای پایه یک وکلایی هستند که حق وکالت در دادگاه‌های نخستین یا بدوی، تجدیدنظر و دیوان عالی کشور را دارا هستند؛ و وکلای پایه دو وکلایی هستند که حق وکالت در دادگاه‌های نخستین و تجدیدنظر را دارند.
البته از سال ۱۳۳۳، دادن پروانه وکالت پایه دو و همچنین پایه سه ممنوع شد؛ و وکلای پایه دو و سه فعلی اگر از سابق نمانده باشند آنهایی هستند که در پی محکومیت انتظامی تنزل پایه یافته‌اند. وکلای پایه سه به وکلایی گفته می‌شود که حق وکالت در دادگاه‌های بدوی را دارند.
۲. هیئت مدیره کانون وکلا و تعقیب انتظامی اعضای آن
اداره‌ی امور کانون وکلا برعهده‌ی هیئت مدیره‌ی کانون است. مطابق ماده‌ی دو لایحه‌ی قانونی استقلال کانون وکلا رئیس هیئت مدیره سِمَت ریاست کانون را داراست و نماینده‌ی قانونی کانون در کلیه مراجع رسمی است.
هیئت مدیره‌ی کانون وکلای مرکز از ۱۲ نفر عضو اصلی و ۶ نفر عضو علی‌البدل تشکیل می‌شود و در سایر کانون‌ها ۵ نفر عضو اصلی و ۳ نفر عضو علی‌البدل وجود دارد.
مطابق ماده‌ی ۴ لایحه‌ی قانونی فوق‌الذکر اعضای هیئت مدیره توسط هیئت عمومی وکلا از بین واجدین شرایط قانونی برای مدت ۲ سال انتخاب می‌شوند.
دادگاه عالی انتظامی قضات، مرجع رسیدگی به صلاحیت نامزدهای انتخابات هیئت مدیره است.
انتخاب اعضای هیئت مدیره کانون به‌طور پیاپی برای بیش از دو دوره ممنوع است.
اعضای هیئت مدیره کانون‌های وکلا باید از بین وکلای پایه یک انتخاب شوند. رئیس کانون وکلا که از بین اعضای اصلی هیئت مدیره و با رأی آنها انتخاب می‌شود، در مرکز باید لااقل بیست سال سابقه‌ی کار وکالت پایه یک داشته باشد و سن او کمتر از ۵۰ سال نباشد و نایب رئیس او باید دارای لااقل ۱۰ سال سابقه وکالت پایه یک بوده و سن او از ۴۰ سال کمتر نباشد.
در سایر کانون‌ها رئیس و نایب رئیس از بین اعضای اصلی هیئت مدیره انتخاب می‌شوند، با این تفاوت که شرط سن و سابقه وکالت پایه یک از این حیث در مورد آنها رعایت نمی‌شود.
رئیس کانون وکلا نماینده‌ی قانونی کانون در کلیه‌ی مراجع رسمی است و اعمال اداری و حقوقی کانون را انجام می‌دهد و مرجع رسیدگی به شکایات و اختلافات وکلا و کارآموزان از یکدیگر در امور مربوط به شغل‌شان است و همچنین ناظر اعمال و رفتار کلیه‌ی وکلا و کارآموزان بوده و می‌تواند خبط و خطا و انحرافات شغلی آنان را کتبا تذکر دهد و تعقیب انتظامی وکیل متخلف را از دادسرای انتظامی بخواهد. اجرای تصمیمات هیئت مدیره‌ی کانون نیز به عهده‌ی او خواهد بود.
رئیس کانون وکلای دادگستری مرکز از حیث شئون تشریفات رسمی در ردیف دادستان کل کشور و رئیس سایر کانون‌ها از حیث شئون و تشریفات رسمی در ردیف دادستان استان هستند.
۳. دادسرای انتظامی وکلا
دادسرای انتظامی وکلا مرجع رسیدگی به تخلفات وکلا و تعقیب آنهاست. دادسرای انتظامی از دادستان انتظامی و عده‌ی لازم دادیار که برای مدت دو سال توسط هیئت مدیره انتخاب می‌شوند تشکیل می‌شود.
مطابق ماده‌ی ۱۵ لایحه‌ی قانونی استقلال کانون وکلا، درصورتی که رئیس دادگاه یا دادستان شهرستان یا رئیس دادگاه استان یا دادستان تخلفی از وکیل مشاهده نمایند که قابل تعقیب باشد باید مراتب را کتبا به دادسرای انتظامی وکلا اطلاع دهند. درصورتی‌که دادسرای مزبور موضوع را قابل تعقیب تشخیص دهد پرونده را با صدور کیفرخواست به دادگاه انتظامی وکلا ارجاع می‌دهد و در غیر این صورت نظر خود را با ذکر دلیل به دادستان استان اطلاع می‌دهد و اگر دادستان مزبور به نظر دادسرای انتظامی وکلا تسلیم نشد راساً از دادگاه انتظامی وکلا رسیدگی به موضوع را تقاضا می‌کند.
بنابراین دادسرای انتظامی وکلا پس از رسیدگی به تخلفات و شکایات چنانچه عقیده بر تخلف داشته باشد کیفرخواست و در غیر این صورت قرار منع تعقیب صادر می‌نماید. قرار منع تعقیب از طرف شاکی و رئیس کانون ظرف ۱۰ روز پس از ابلاغ با رعایت مسافت قابل شکایت در دادگاه انتظامی وکلاست. دادگاه انتظامی وکلا چنانچه قرار منع تعقیب را درست بداند آن را تأیید می‌کند و اگر موضوع را قابل تعقیب دانست رسیدگی کرده و حکم صادر می‌کند.
۴. دادگاه انتظامی وکلا
رسیدگی به تخلفات وکلا و صدور رأی نسبت به تخلفات آنها بر عهده‌ی دادگاه انتظامی وکلاست. این مرجع شامل ۳ نفر از وکلای پایه یک دادگستری است که برای مدت دو سال از طرف هیئت مدیره کانون انتخاب می‌شوند. دو نفر وکیل پایه یک نیز به همان ترتیب به‌عنوان اعضای علی‌البدل انتخاب می‌شوند تا در صورت غیبت یا معذوریت اعضای اصلی انجام وظیفه نمایند. دادگاه عالی انتظامی قضات، مرجع تجدیدنظر نسبت به آرای قابل تجدیدنظر صادره از سوی دادگاه انتظامی وکلاست.
