آیا تا به حال به دادسرای نزدیک محل زندگی خود مراجعه کرده‌اید؟ در خصوص وظایف دادسرا و مسئولیت‌هایی که این نهاد برعهده دارد اطلاعی دارید؟ می‌دانید چه کسانی در این دادسراها فعالیت می‌کنند و چه وظایفی برعهده دارند؟ آیا می‌دانید در صورت وقوع جرم علیه شما باید به چه کسی مراجعه کنید و چه اقداماتی انجام دهید؟
اگر از کسانی هستید که به دلایل مختلف برای شکایت یا گزارش جرم به دادسرای نزدیک محل زندگی خود مراجعه کرده‌اند حتما در مورد این نهاد اطلاعاتی به‌دست آورده‌اید، اما برخی از ما تنها تابلوهای بزرگ دادسرای عمومی و انقلاب، دادسرای جرایم رایانه‌ای، دادسرای اطفال و نوجوانان و … را در گوشه‌وکنار شهر دیده‌ایم و از آنچه پشت درهای این دادسراها رخ می‌دهد هیچ تصوری نداریم. در هر شهرستانی دادسرایی برای رسیدگی به همه‌ی جرایمی که در حوزه‌ی قضایی آن شهرستان رخ می‌دهد، تشکیل می شود. این دادسراها در کنار دادگاه آن شهرستان تشکیل می‌شوند و عنوان آنها «دادسرای عمومی و انقلاب» است. دقت کنید این عبارت و تفکیک دو کلمه‌ی عمومی و انقلاب به این معنی نیست که دو دادسرا وجود دارد و یکی به جرایم در صلاحیت دادگاه‌های عمومی و دیگری به جرایم در صلاحیت دادگاه انقلاب رسیدگی می کند؛ بلکه این دادسراها وظیفه‌ی رسیدگی به همه‌ی جرایم در صلاحیت دادگاه‌های کیفری ۱ و ۲ و انقلاب را برعهده دارند. هنگامی که جرمی رخ می‌دهد، دادسرایی که در حوزه‌ی محل وقوع جرم مستقر شده است وظیفه‌ی رسیدگی به این جرم را برعهده دارد. در شهرهای بزرگ به دلیل عدم امکان رسیدگی به همه‌ی جرایم توسط یک دادسرا، دادسراهای متعددی با محدوده‌های مشخصی تشکیل شده‌اند که به جرایم رخ داده در آن محدوده رسیدگی می‌کنند. به عبارت بهتر برای تمامی نواحی ۲۲گانه‌ی تهران، دادسرای عمومی و انقلاب تأسیس شده است. مثلا اگر جرمی در محله‌ی نارمک واقع در شمال شرق تهران رخ دهد، دادسرای مستقر در منطقه‌ی ۴ صالح به رسیدگی به این جرم است.
وظایف دادسرا در قبال جرایم چیست؟
دادسرا نهادی است که در معیت دادگاه انجام وظیفه می‌کند و وظیفه‌ی کشف جرم، تعقیب متهم، انجام تحقیقات مقدماتی، حفظ حقوق عمومی و اقامه‌ی دعوای لازم، اجرای احکام کیفری و همچنین رسیدگی به امور حسبیه را برعهده دارد.
۱. کشف جرم
غالبا تصور می‌شود که مسئولیت کشف جرم، برعهدهی ضابطان دادگستری و نیروی انتظامی است اما نهاد اصلی کشف جرایم دادسراهای حوزه‌ها هستند که ضابطان دادگستری تحت نظارت دادسرا و شخص دادستان به کشف جرایم می‌پردازند.
۲. تعقیب متهم
جرایم به دو دسته‌ی جرایم قابل گذشت و جرایم غیرقابل گذشت تقسیم می‌شوند. برخی جرایم فقط در صورتی که شکایت در مورد آنها در دادسرا مطرح شود تعقیب آنها آغاز می‌شود. مثلا در مورد جرم توهین، تا شخصی به عنوان شاکی به دادسرا مراجعه نکند و شکایت جرم توهین ارائه ندهد دادستان حتی در صورتی که خود شاهد رخ دادن این جرم باشد نمی تواند مستقلا مجرم را دستگیر کند؛ این جرایم، جرایم قابل‌گذشت هستند. اما در سایر جرایم دادستان مستقلا به نمایندگی از جامعه به تعقیب متهم اقدام می‌کند. مثلا، در جرم جعل در صورت آگاهی دادستان از اینکه چنین جرمی رخ داده است بدون نیاز به مطرح شدن شکایت توسط شاکی، تعقیب و رسیدگی به این جرم آغاز می‌شود. پس دادستان در جرایم قابل‌گذشت در صورت شکایت شاکی و در جرایم غیرقابل‌گذشت به طور مطلق، وظیفه‌ی تعقیب متهم را برعهده دارد.
۳. انجام تحقیقات مقدماتی
پس از کشف جرم، وظیفه‌ی دادسرا برای تحقیق درخصوص این جرم آغاز می‌شود. تحقیقات مقدماتی مجموعه‌ی گسترده‌ای از اقدامات قانونی را شامل می‌شوند که توسط بازپرس یا دیگر مقامات قضایی، برای حفظ آثار و علائم و جمع آوری ادله‌ی وقوع جرم، شناسایی، یافتن و جلوگیری از فرار یا مخفی شدن متهم انجام می‌شود.
۴. اجرای احکام کیفری
پس از انجام تحقیقات مقدماتی توسط دادسرا و ارسال پرونده به دادگاه و رسیدگی و صدور حکم؛ نوبت به اجرای حکم می‌رسد. پرونده برای اجرای حکم به دادسرا ارجاع می‌شود. اجرای احکام کیفری بر عهده‌ی دادستان است. در برخی مناطق با تشخیص رئیس قوه قضاییه «معاونت اجرای احکام کیفری» تحت ریاست و نظارت دادستان آن حوزه تشکیل می‌شود و وظیفه‌ی اجرای احکام در این مناطق برعهدهی این معاونت است. تفاوتی که این معاونت دارد در اعضای متخصص آن است؛ به‌طوری که معاونت اجرای احکام کیفری به تعداد لازم قاضی اجرای احکام کیفری، مددکار اجتماعی، مأمور اجرا و مأمور مراقبتی در اختیار دارد.
۵. انجام امور حِسبی
امور حسبی امور مربوط به قیمومت، تَرَکه میت، غائب مفقودالاثر، محجورین و… هستند. در برخی موارد قانونگذار دادستان را در مسائلی اینچنین مسئول دانسته است. مثلا، در مواردی که شخصی فوت کرده است و وارث او مشخص نباشد دادستان مکلف است اقدامات لازم را برای حفظ اموال او انجام دهد و از دادگاه تعیین مدیر برای ترکه را بخواهد.
ازجمله امور حسبی که برعهدهی دادستان است در زیر فهرست شده‌اند:
- اعتراض به درخواست انحصار وراثت؛
- درخواست نصب و عزل قیم و ضم ناظر و امین؛
- درخواست اعلام ادامه‌ی وضعیت حجر صغیر بالغ شده؛
- درخواست تعیین امین برای جنین و اداره‌ی اموال؛
- درخواست تعیین امین برای اداره ی اموال غایب مفقودالاثر؛
- در صورت فوت شخص و وجود صغیری که نیاز به تعیین قیم دارد مراتب باید برای تعیین قیم توسط دادستان به اطلاع دادگاه برسد؛
- حفظ و نظارت بر اموال صغار و مجانین و اشخاص غیررشید که قیم آنها فوت شده است.
دادسراهای اختصاصی و تخصصی
علاوه بر دادسرای عمومی و انقلاب که مسئولیت اصلی رسیدگی به جرایم را دارد، دادسراهای تخصصی و اختصاصی دیگری نیز در نظام قضایی ایران پیش‌بینی شده‌اند. «دادسراهای تخصصی» زیرمجموعه‌ی دادسرای عمومی و انقلاب هستند و برای تخصصی کردن امور و کاهش پرونده‌ها شکل گرفته‌اند. دادسرای جرایم رایانه‌ای و دادسرای اطفال و نوجوانان ازجمله‌ی این دادسراها هستند و در صورتی که موضوع مورد شکایت شما در صلاحیت دادسرای تخصصی باشد و در محل وقوع جرم، این دادسراها تشکیل شده باشند؛ باید به آنها مراجعه کنید. اما دادسراهای اختصاصی، مستقل از دادسرای عمومی و انقلاب فعالیت می‌کنند و در اصطلاح حقوقی «صلاحیت ذاتی» آنها متفاوت است. «دادسرای ویژه‌ی روحانیت» و «دادسرای نظامی» ازجمله‌ی این دادسراهای اختصاصی هستند.
دادسرای ویژه‌ی روحانیت در معیت دادگاه ویژه‌ی روحانیت فعالیت می‌کند و در موارد ذیل صالح به رسیدگی است:
- کلیه‌ی جرایم روحانیون؛
- کلیه‌ی اعمال خلاف شأن روحانیون؛
- کلیه‌ی اختلافات محلی مخل به امنیت عمومی در صورتی که طرف اختلاف روحانی باشد؛
- کلیه‌ی اموری که از سوی مقام معظم رهبری برای رسیدگی مأموریت داده می‌شود.
پس به صرف وقوع هرجرمی توسط یک روحانی، این جرم از صلاحیت دادسرای عمومی و انقلاب خارج می‌شود و دادسرای ویژه‌ی روحانیت به آن رسیدگی می‌کند.
در معیت دادگاه نظامی نیز، دادسرای نظامی فعالیت می‌کند و به جرایم مربوط به وظایف خاص نظامی و انتظامی که توسط نظامیان صورت می‌گیرد، رسیدگی می‌کنند. مثلا فرار از جنگ یکی از جرایمی است که تنها توسط یک نظامی واقع می‌شود و رسیدگی به آن در صلاحیت دادسرای نظامی است.
