«هِبه» در لغت به معنای عطا، بخشش و دادن چیزی به کسی بدون دریافت مالی در قبال آن است. در مفهوم حقوقی هم، هبه چندان از این مفهوم دور نیفتاده است. هبه در حقوق «قراردادی است که در آن شخصی مالی را به صورت مجانی به تملیک شخص دیگر در می‌آورد».
در اصطلاح حقوقی به شخص اعطاکننده «واهب»، به شخص دریافت کننده «مُتهِب» و به مالی که به دیگری بخشیده شده است «عین مرهوبه» گفته می‌شود. در اینجا برای آشنایی بیشتر با این قرارداد به برخی ویژگی‌های کلیدی و مهم آن اشاره می‌کنیم و می‌بینیم که هبه در قانون مدنی چه مفهومی دارد.
ویژگی‌های قرارداد هبه
در مورد هبه پیش از هر چیز باید به یک مسئله توجه کرد: هبه یک عقد و قرارداد است و به رضایت هر دو طرفِ قرارداد نیاز دارد: نه تنها شخص «الف» باید بخواهد که مالی را به تملک دیگری درآورد بلکه شخص «ب» هم باید این خواسته‌ی او را قبول کند. شاید به نظر برسد که قبول و پذیرش طرف دومِ قرارداد در اینجا غیرضروری است و نقش مهمی ایفا نمی‌کند اما باید توجه داشت که همه‌ی افراد آزاد و مستقل هستند و هیچ‌کس حق ندارد بدون رضایت دیگری او را وادار به کاری کند و بر او و دارایی‌اش مسلط شود. بنابراین هبه مانند هر قرارداد دیگری به دو اراده، و رضایت هر دو طرفِ قرارداد احتیاج دارد و در غیر این صورت واقع نخواهد شد.
ویژگی دیگر قرارداد هبه این است که هبه قراردادی است رایگان و مجانی. به عبارت دیگر در قرارداد هبه، معاوضه صورت نمی‌گیرد. در واقع واهب در مقابل مالی که به دیگری می‌بخشد مابازائی دریافت نمی‌کند. البته باید توجه داشت که واهب می‌تواند هبه را به دریافت مال یا به شرط خاصی مشروط بکند اما این امر قرارداد را به معاوضه (یا خریدوفروش) بدل نمی‌کند بلکه بیشتر حالت احسانی در برابر احسان دارد: مثلا واهب می‌گوید من این خانه را به شما می‌بخشم به شرط اینکه زبان فرانسه را به من بیاموزید (هبه‌ی مُعَوَّض).
موضوع قابل‌ِتوجه دیگر این است که هبه یک قرارداد «تملیکی و عینی» است. به این معنی که واهب با انعقاد این قرارداد در واقع مالکیت مال مورد بخشش را به دیگری منتقل می‌کند. اما این مالکیت تنها زمانی واقع می‌شود که مال در اختیار شخص متهب قرار گرفته باشد. به عبارت بهتر به صرف اینکه طرفین قصد انعقاد قرارداد هبه را داشته باشند، این عقد کامل نمی‌شود؛ بلکه لازم است در عمل مال موردنظر در اختیار متهب/نماینده قرار بگیرد تا این عقد تکمیل شود. پس از اینکه مال موردِنظر به شخص داده شد، مالکیت آن نیز از واهب به متهب منتقل می‌شود.
غالب چیزهایی که ارزش مالی دارند و در اصطلاح حقوقی «مال» محسوب می‌شوند، می‌توانند موضوع هبه قرار بگیرند. به عنوان مثال هم می‌توان یک ماشین را به دیگری هبه کرد هم می‌توان طلبی را که از فرد دیگری دارید به عنوان هبه به او ببخشید. اگر قصد انعقاد عقد هبه را دارید –به عنوان واهب یا متهب- مانند سایر قراردادها بهتر است آن را در یک دفتر ثبت اسناد رسمی به ثبت برسانید؛ به‌ویژه هبه‌ی مال غیرمنقول حتما باید به ثبت برسد و در غیر این صورت در مراجع اداری و دولتی یا دادگاه‌ها به رسمیت شناخته نخواهد شد.
رجوع از هبه
اگرچه بازگشت از بخشش ممکن است از نظر اخلاقی چندان کار پسندیده‌ای نباشد اما قانون به دلیل پاره‌ای مصلحت‌ها و ازجمله برای حفظ حقوق واهب در مقابل بخشش‌های نسنجیده و احساسی این امکان را به واهب داده است تا از هبه رجوع کند و در واقع بخشش خود را پس بگیرد.
رجوع یک عمل حقوقی است که تنها به اراده‌ی واهب احتیاج دارد؛ برخلاف خودِ قرارداد هبه که نیازمند تراضی و رضایت هر دو طرف است. به این ترتیب اگر واهب پس از انعقاد قرارداد هبه، به هر دلیلی خواستار بازپس‌گیریِ مال خود از متهب شد، می‌تواند قصد رجوع خود از هبه را به او اعلام کند و متهب هم باید مال را به او پس بدهد. با این وجود این حق رجوع محدودیت‌هایی دارد و واهب همیشه حق رجوع ندارد.
در موارد زیر واهب امکان رجوع از هبه را ندارد:
- اگر فرد مالی را به خویشان نزدیک خود -پدر، مادر یا فرزندان خود- هبه کرده باشد، امکان رجوع از هبه را نخواهد داشت.
- اگر هبه، معوض باشد و عوض نیز با تراضی طرفین قبول و دریافت شده باشد، رجوع از هبه ممکن نیست.
- اگر عین مال مرهوبه از بین رفته باشد و دیگر مالی وجود نداشته باشد که واهب بتواند آن را پس بگیرد.
- اگر مالکیت مال منتقل شده باشد؛ به عنوان مثال متهب مال را به دیگری فروخته باشد هم، حق رجوع از واهب سلب می‌شود. به همین شیوه اگر مال مرهوبه به رهن یا اجاره داده شود هم، واهب دیگر حق رجوع نخواهد داشت.
- با فوت هریک از طرفین قرارداد -واهب یا متهب- حق رجوع از بین می‌رود. در واقع این حق تنها برای شخص واهب ایجاد می‌شود و به ورثه‌ی او نمی‌رسد.
- اگر کسی از دیگری طلبی دارد و از دین خود می‌گذرد و به عبارتی دِینِ مدیون را به او هبه می‌کند هم، حقِ بازگشت و رجوع از این هبه را ندارد.
در پایان باید به این نکته توجه داشت که «صدقه» هم در واقع نوعی هبه است که با قصد تقرب به درگاه الهی برای کمک به نیازمندان و مستمندان انجام می‌گیرد. امکان رجوع از صدقه هم به دلیل اینکه مغایر اخلاق است، وجود ندارد.
مطالب این نوشته برگفته از کتاب «حقوق مدنی؛ مشارکت‌ها، صلح و عطایا» به قلم دکتر ناصر کاتوزیان است.
