گرایش ذاتی و فطری آدمی به زندگی در اجتماع و برقراری ارتباط با دیگران، موجب می‌شود که از همان روزهای ابتدایی قدم گذاشتن به عرصه‌ی وجود، آهسته آهسته از پیله‌ی تنهایی خود بیرون بیاید و به روش‌های مختلف به عضویت در گروه‌ها و نهادهای اجتماعی کوچک و بزرگ درآید. با عضویت در هریک از این نهادهای اجتماعی فرد در معرض ارتباط با دیگران قرار می‌گیرد و به تَبَع برقراری ارتباط با دیگران، حقوق و تکالیف گوناگونی برای وی در برابر آنها به وجود می‌آید. یکی از مهم‌ترین و سرنوشت‌سازترین نهادهای اجتماعی که بخش بزرگی از زندگی فرد با عضویت در آن معنا پیدا می‌کند، «نهاد خانواده» است. شکل‌گیری نهاد خانواده به عنوان یکی از تأثیرگذارترین نهادهای اجتماعی و عضویت فرد در آن، دارای تشریفات ویژه‌ای است و وقتی که عقد نکاح به طور صحیح و مطابق شرایط قانونی منعقد شود، این نهاد به طور رسمی ایجاد شده و مانند هر نوع عقد و قرارداد دیگری، آثاری را به بار می‌آورد. مهم ترین اثر عقد نکاح ایجاد «رابطه‌ی زوجیت» میان طرفین است و به تَبَع شکل گیری این نوع رابطه، حقوق و تکالیف ویژه‌ای برای هریک از زوجین ایجاد می‌شود. آنچه در این میان اهمیت دارد این است که بدانیم اولا هریک از زوجین در جریان زندگی مشترک و برای تداوم و بقای نهاد خانواده، چه تکالیفی دارند؟ ثانیا در صورتی که هریک از زوجین به تکالیف خود در برابر طرف مقابل پایبند نماند و به وظایفی که دارد عمل نکند، از حیث حقوقی با چه ضمانت اجرایی (واکنش قانونی) روبه‌رو خواهد شد؟
در این مطلب ابتدا به صورت اجمالی به تکالیف زوجین در برابر یکدیگر اشاره خواهیم کرد و سپس به تبیین معنای لغوی و اصطلاحی نشوز و همچنین آثار آن خواهیم پرداخت.
تکالیف زوجین
ایجاد رابطه زوجیت میان دو نفر که موجب می‌شود پس از ایجاد آن، هریک از طرفین (زوج و زوجه) را همسر طرف مقابل خطاب کنیم، دارای شرایط قانونی است؛ همانگونه که برای مالکیت بر یک ملک باید عقدی تحت عنوان بیع منعقد شود، برای ایجاد این نوع رابطه نیز باید عقدی تحت عنوان نکاح که شرایط آن در قانون ذکر شده است میان طرفین منعقد شود. برای آگاهی بیشتر می‌توانید به مقاله‌ی شروط ضمن عقد نکاح مراجعه کنید. هنگامی که این عقد با رعایت تمامی شرایط قانونی میان دو نفر منعقد شود، رابطه‌ی زوجیت میان زن و مرد برقرار شده و هریک از طرفین دارای حقوق و تکالیفی خواهند شد. برخی از تکالیفی که در این رابطه بر زوج و زوجه بار می‌شود، مشترکند و برخی از آنها نیز اختصاصی هستند. دو تکلیف مشترک میان زوجین که در قانون مدنی به آنها اشاره شده عبارت است از: «حُسن معاشرت» و «مُعاضدت در تَشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد». «حُسن معاشرت» به این معناست که زن و شوهر با خوش‌رویی، مسالمت و احترام با یکدیگر رفتار کنند و از انجام رفتار اهانت آمیز نسبت به‌یکدیگر خودداری کنند. برای مثال زندگی مشترک در یک منزل (داشتن مسکن مشترک) یا داشتن روابط جنسی به‌طور متعارف از رفتارهایی است که بیانگر حُسن معاشرت زوجین در زندگی مشترک است. تکلیف دیگری که به‌طور مشترک قانونگذار برای هر دو طرف تعیین نموده است، «مُعاضدت در تشیید مبانی خانواده و اولاد» است. تشیید در لغت به معنای استوار کردن و برافراشتن و مُعاضدت هم به معنای «یکدیگر را یاری کردن» است اما در اصطلاح قانونی و حقوقی معنای مشخصی ندارد؛ یعنی قانون مدنی به طور دقیق مشخص نکرده است که مقصود از معاضدت انجام چه کارهایی است بلکه براساس عرف و عادت مشخص می‌شود که چه کارها و رفتارهایی را می‌توان از مصادیق معاضدت تلقی کرد. برای مثال در برخی از نواحی خرید لوازم منزل بر عهده‌ی مرد و اداره‌ی امور داخلی منزل به عهده‌ی زن است. در این حالت انجام هریک از این امور توسط زن و مرد به معنای معاضدت خواهد بود و در صورتی هریک از آنها از انجام این امور خودداری کنند، می‌توان گفت که به تکلیف خود در خصوص معاضدت عمل نکرده‌اند.
علاوه بر این تکالیف مشترک که به عنوان آثار عقد نکاح و ایجاد رابطه‌ی زوجیت در قانون مدنی برای زوج و زوجه ذکر شده است، هریک از زوجین دارای تکالیف اختصاصی نیز هستد. به عنوان نمونه، مطابق قانون مدنی، ریاست بر خانواده از حقوق مرد است و زن باید تکالیف قانونی مرتبط با این حق مرد را ایفا کند؛ مثلا اگر در امور مربوط به خانواده و تربیت فرزندان اختلاف نظری میان زن و مرد وجود داشته باشد، زن باید برای تثبیت خانواده از نظر شوهر پیروی کند. هرچند مرد نمی‌تواند به بهانه‌ی ریاست بر خانواده هر تکلیف نامعقول و غیرقانونی را بر زن تحمیل کند و برای مثال وی را از انجام فرائض دینی منع کند یا محدودیت‌های نامعقول در رفت و آمد او به بیرون از منزل اعمال کند. از سوی دیگر مرد نیز در برابر زن دارای تکالیف اختصاصی است که مهم‌ترین آنها، وظیفه‌ی پرداخت نفقه است و انجام این وظیفه هیچ ارتباطی به نیازمند بودن یا نبودن زن به نفقه ندارد.
تمکین به چه معناست؟
پس از اینکه به‌طور اجمالی با تکالیف مشترک و اختصاصی زوج و زوجه آشنا شدیم، پیش از پرداختن به موضوع نشوز، باید با اصطلاح تمکین آشنا شویم. تمکین در لغت به معنای «فرمان بردن» است و در اصطلاح حقوقی معنای این لفظ لزوم انجام تکالیف هریک از زوجین در برابر یکدیگر است؛ یعنی هنگامی‌که گفته می‌شود «مرد و زن موظف به تمکین هستند»، به این معناست که هریک از آنها موظفند به تکالیف و وظایف خود در برابر یکدیگر عمل کنند. تمکین در اصطلاح حقوقی در دو معنا به کار می‌رود؛ تمکین به معنای خاص و تمکین به معنای عام. تمکین به معنای عام مربوط به همه‌ی تکالیفی است که به موجب قانون بر عهده‌ی هریک از زوجین قرار داده شده است و آنها باید به این تکالیف قانونی عمل کنند اما تمکین به معنای خاص مربوط به تکلیف برقراری رابطه‌ی جنسی متعارف است و براساس آن، هیچ‌یک از طرفین نمی‌توانند بدون عذر موجه از برقراری رابطه‌ی جنسی با طرف مقابل سرباز بزنند.
نُشوز
پس از آشنایی با تکالیف زوجین در برابر یکدیگر و همچنین اصطلاح تمکین، حال باید به تبیین معنای نشوز بپردازیم.
نشوز در لغت به معنای «ارتفاع و بلند شدن» است و در اصطلاح حقوقی به نافرمانی زوجین و عدم ایفای وظایف زناشویی از جانب آنها گفته می‌شود. به عبارت بهتر اگر هریک از زوجین به هر علت وظایف زناشویی خود را ایفا و تمکین نکند، نشوز کرده است. عدم تمکین یا به عبارتی عدم ایفای هریک از وظایف و تکالیف زناشویی خواه از نوع تکالیف مشترک باشد و خواه از نوع تکالیف اختصاصی که نشوز نامیده می‌شود، از سوی هریک از زوجین می‌تواند اتفاق بیفتد اما در قلمروی اصطلاحات حقوقی معمولا نشوز به عدم انجام وظایف زناشویی از جانب زن گفته می‌شود و به همین علت زنی را که به وظایف زناشویی خود در برابر همسرش عمل نکند، ناشزه (نشوز کننده) می‌نامند.
پس: عدم تمکین = عدم ایفای وظایف زناشویی = نشوز
نشوز هریک از زوجین چه اثری دارد؟
پس از آشنایی با مفهوم نشوز حال باید به این پرسش پاسخ بدهیم که اگر هریک از زوجین نشوز کند (وظایف زناشویی خود را ایفا نکند)، طرف مقابل چه اقدام قانونی می‌تواند انجام بدهد؟
در این حالت باید میان نشوز زن و مرد تفکیک قائل شویم.
اثر نشوز مرد
اگر مرد به وظایف زناشویی خود در برابر همسرش عمل نکند، زن می‌تواند به دادگاه مراجعه و او را ملزم به انجام وظایف خود کند. از طرف دیگر در صورتی که عدم ایفای این وظایف از سوی مرد به نحوی باشد که زندگی را بر زن سخت و مشقت بار کند، او می‌تواند با استناد به آن از دادگاه درخواست طلاق نماید. همچنین همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، یکی از تکالیف مرد در برابر همسر خود این است که نفقه‌ی وی را بپردازد. بر این اساس و به موجب قانون مجازات اسلامی اگر مرد توانایی مالی داشته باشد و همسرش نیز به تمامی‌ِ وظایف زناشویی خود عمل کند اما با این حال، نفقه‌ی وی را پرداخت نکند زن می‌تواند از مرد به علت «ترک انفاق» شکایت نماید.
اثر نشوز زن
اگر زن از ایفای وظایف زناشویی در برابر همسرش خودداری کند، در مرحله‌ی نخست مرد می‌تواند با مراجعه به دادگاه او را ملزم به انجام وظایف قانونی خود نماید. از طرف دیگر در صورتی که این اقدام زن (عدم انجام وظایف زناشویی)، بدون عذر موجه و قانع‌کننده باشد، حق وی نسبت به نفقه ساقط خواهد شد و نمی‌تواند نفقه‌ی خود را مطالبه نماید اما اگر عدم ایفای وظایف زناشویی به‌خاطر عذر موجه باشد، حق وی در مورد نفقه ساقط نخواهد شد. به عنوان مثال یکی از وظایف زن این است که در منزلی که همسرش اختیار نموده است، سکونت کند. حال اگر وی محل سکونت مشترک خود با مرد را ترک کند، در صورتی که عذر موجه و قابل دفاعی نداشته باشد، مرد می‌تواند با مراجعه به دادگاه وی را به بازگشت به منزل ملزم نماید و همچنین زن نیز نسبت به نفقه‌ی مدتی که منزل را ترک نموده است، هیچ حقی نخواهد داشت اما برای مثال اگر مرد دچار بیماری روانی باشد و برخوردهای خشونت آمیز نسبت به همسرش از خود بروز بدهد به نحوی که زن از ترس جان خویش مجبور شود منزل را ترک کند، حق وی نسبت به نفقه ساقط نخواهد شد.
منبعی که در نگارش این مقاله از آن بهره گرفته‌ایم کتاب «مختصر حقوق خانواده» به قلم دکتر حسین صفایی و دکتر اسدالله امامی است.
