نحوه فیلترینگ در ایران یکی از موضوعاتی است که در فضای ژورنالیستی کشور همواره مورد توجه رسانه‌ها بوده است. این بحث همواره موافقان و مخالفان جدی و سرسختی داشته است که در مجال‌های مختلفی به بحث و جدل پیرامون این موضوع پرداخته‌اند. اما مسئله‌ای که در مورد داستان فیلترینگ سایت‌ها سوای ماهیت و فلسفه‌ی آن، کمتر مورد توجه و بررسی قرار گرفته است ، چگونگی رخ دادن این اتفاق به لحاظ سازوکار اجرایی و حقوقی است. اینکه بدانیم فرایندی که منجر به فیلترینگ یک سایت می‌شود، چگونه فرایندی است و چه مراحلی را طی میکند؟ چه شخص یا اشخاصی مسئول بررسی و صدور دستور راجع به فیلتر کردن سایت‌ها هستند؟ چه کسانی می‌توانند درخواست فیلتر شدن یک سایت را بدهند؟ در صورتی که با محتوایی در سایتی برخورد کردیم که به هر دلیلی اعم از کلاهبرداری، سوءِاستفاده از نام و نشان کسب‌وکار شما و… با قوانینِ شرع یا اخلاق در تضاد بود، چه اقدامی می‌توانیم انجام بدهیم؟
کدام نهاد مسئول فیلترینگ است؟
طبق ماده‌ی ۲۱ قانون رسیدگی به جرایم الکترونیکی و رایانه‌ای:
ارائه‌دهندگان خدماتِ دسترسی موظفند طبق ضوابط فنی و فهرستِ مقرر از سوی کمیته‌ی تعیینِ مصادیقِ موضوع ماده‌ی ذیل، محتوای مجرمانه اعم از محتوای ناشی از جرایم رایانه‌ای و محتوایی که برای ارتکاب جرایم رایانه‌ای به‌کار می‌رود را پالایش کنند. در صورتی که عمدا از پالایش محتوای مجرمانه خودداری کنند، منحل خواهند شد و چنانچه از روی بی‌احتیاطی و بی‌مبالاتی زمینه‌ی دسترسی به محتوای غیرقانونی را فراهم آورند، در مرتبه‌ی نخست به جزای نقدی از بیست تا یکصد میلیون ریال و در مرتبه‌ی دوم به جزای نقدی از یکصد میلیون تا یک میلیارد ریال و در مرتبه‌ی سوم به یک تا سه سال تعطیلی موقت محکوم خواهند شد.
همان‌طور که مشاهده می‌شود تعیینِ مصادیقِ محتوای مجرمانه، مطابق قانونِ تخصصیِ این بحث، یعنی قانون رسیدگی به جرایم الکترونیکی و رایانه‌ای، برعهده‌ی کارگروهِ موسوم به «کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه» است.
اعضای کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه چه کسانی هستند؟
این کارگروه بر اساس ماده‌ی ۲۲ قانون جرایم رایانه‌ای تشکیل و مسئولیت نظارت بر فضای مجازی و پالایش تارنماهای حاوی محتوای مجرمانه و رسیدگی به شکایات مردمی را به عهده دارد.
اعضای این کارگروه عبارتند از:
- دادستان کل کشور (رئیس کارگروه)؛
- وزیر یا نماینده‌ی وزیر اطلاعات؛
- وزیر یا نماینده‌ی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی؛
- وزیر یا نماینده‌ی وزیر دادگستری؛
- وزیر یا نماینده‌ی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات؛
- وزیر یا نماینده‌ی وزیر علوم تحقیقات و فناوری؛
- وزیر یا نماینده‌ی وزیر آموزش و پرورش؛
- فرمانده‌ی نیروی انتظامی؛
- یک نفر خبره در فناوری اطلاعات و ارتباطات به انتخاب کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی؛
- یک نفر از نمایندگان عضو کمیسیون قضائی و حقوقی مجلس به انتخاب این کمیسیون به تائید مجلس شورای اسلامی؛
- رئیس سازمان تبلیغات اسلامی؛
- رئیس سازمان صدا و سیما؛
نحوه فیلترینگ
اقدام به فیلترینگ از سوی کارگروه به سه روش صورت می‌پذیرد: گزارشات مردمی، واحدهای رصد فضای مجازی و ربات‌های هوشمند.
فرایند فیلترینگ در ایران
اگر اقدام به فیلترینگ در پی ثبت گزارشات باشد، در صورت ثبت بودن سایت مورد نظر در «سامانه ستاد ساماندهی پایگاه‌های اینترنتی وزارت ارشاد»، ابتدا به صورت کتبی به مدیر سایت اخطار داده و در صورت عدم ترتیب اثر در مهلتی کوتاه، اقدام به فیلتر کردن سایت می‌شود. اما در صورتی که سایتی دارای محتوایی اساسا مجرمانه باشد یا دستور مقامات قضایی برای فیلترینگ صادر شده باشد، سایت بدون اخطار و مستقیما، فیلتر خواهد شد .
صلاحیت کارگروه
یکی از سوالاتی که ممکن است در این میان پیش بیاید آن است که اگر محتوای مجرمانه‌ای محل دعوا بین دو شخصِ خصوصی باشد آیا کارگروه صلاحیت رسیدگی دارد یا خیر؟
طبق اصل ۳۵ قانون اساسی، حكم به مجازات و اجرای آن بايد تنها از طريق دادگاه صالح و به موجب قانون باشد. از طرفی براساس تبصره‌ی ۲ ماده‌ی ۲۲ قانون جرایم رایانه‌ای، پالایش محتوای مجرمانه‌ی موضوعِ شکایت خصوصی، صرفا با دستور مقام قضایی رسیدگی‌کننده به پرونده انجام خواهد شد و كارگروه تعيين مصاديق محتوای مجرمانه مجاز به رسيدگی به دعاوی خصوصی افراد نیست. بنابراین افراد در اين‌گونه موارد می‌توانند از طريق دادگاه‌ها و دادسراهای سراسر كشور یا به‌طور خاص از طریق دادسرای ویژه‌ی جرایم رایانه‌ای اقدام نمايند.
مصادیق محتوای مجرمانه
مصادیق محتوای مجرمانه فهرست بسیار بلندبالا و گسترده‌ای را شامل می‌شود که هر کدام در قوانین مختلف به صورت پراکنده ذکر شده است اما ذکر آن در این یادداشت ضروری به نظر نمی‌رسد. بنابراین به ذکر سرفصل‌های این مصادیق بسنده می‌کنیم و جزئیات را به جست‌وجوی مخاطبان محول می‌کنیم:
- محتوا علیه عفت و اخلاق عمومی: جرایمی نظیر اشاعه‌ی فحشا و منکر، استفاده‌ی ابزاری از زنان، راه‌اندازی سایت‌های همسریابی بدون مجوز، تسهیل، تحريك، تشويق، ترغيب، تهديد يا تطميع افراد به دستيابی به محتويات مستهجن و مبتذل و مواردی نظیر اینها.
- محتوا علیه مقدسات اسلامی مانند اهانت به دین مبین اسلام و مقدسات آن، اهانت به هر یک از انبیا یا معصومین (علیهم السلام) و غیره.
- محتوا علیه امنیت و آسایش عمومی مانند تشكيل جمعيت، دسته، گروه در فضای مجازی (سایبر) با هدف برهم زدن امنيت كشور، تهدید به بمب گذاری، تحریک یا اغوای مردم به جنگ یا کشتار یکدیگر، انتشار اسرار محرمانه نیروهای مسلح و نظایر اینها.
- محتوا علیه مقامات و نهادهای دولتی و عمومی مانند اهانت و هجو نسبت به نهادها و شخصیت‌های حکومتی، افترا و نشر اکاذیب نسبت به مقامات و نهادها و غیره.
- محتوایی که برای ارتکاب جرایم رایانه‌ای به کار می‌رود همچون انتشار يا توزيع و در دسترس قرار دادن يا معامله‌ی داده‌ها يا نرم‌افزارهایی كه صرفا برای ارتكاب جرايم رايانه‌ای به كار می‌رود و جعل پایگاه‌های اینترنتی بانک‌ها، سازمان‌ها و نهادهای دولتی و عمومی.
- محتوایی که تحریک، ترغیب، یا دعوت به ارتکاب جرم میکند مانند تبليغ و ترويج مصرف مواد مخدر، مواد روان‌گردان و سيگار.
- محتوای مجرمانه مربوط به امور سمعی و بصری و مالکیت معنوی نظیر عرضه‌ی تجاری آثار سمعی و بصری بدون مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و تشویق و ترغیب به نقض حقوق مالکیت معنوی.
- محتوای مجرمانه مرتبط با انتخابات ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان رهبری مانند درج محتوای تبلیغاتی نامزدهای انتخاباتی خارج از مدت زمان مقرر شده برای فعالیت انتخاباتی و مواردی مانند آن.
