در این نوشته قرار است به ویژگی‌های مسئولیت مدنی دولت بپردازیم. پیش از این در مقاله‌ی مسئولیت مدنی چیست به کلیات این موضوع پرداخته‌ایم. بنابراین از تکرار مسائل کلی پرهیز می‌کنیم و مستقیم سراغ اصل ماجرا می‌رویم تا ببینیم دولت در چه شرایطی مسئولیت جبران خسارات وارده به دیگران را برعهده دارد.
مهم‌ترین قانونی که در این باره وجود دارد، قانون مسئولیت مدنی است که پیش از انقلاب تصویب شده است. در این قانون پس از طرح مسائل کلی، در ماده‌ی ۱۱ می‌خوانیم:
«کارمندان دولت و شهرداری‌ها و مؤسسات وابسته به آنها که به مناسبت انجام وظیفه عمدا یا در نتیجه‌ی بی‌احتیاطی خساراتی به اشخاص وارد نمایند شخصا مسئول جبران خسارت وارده می‌باشند ولی هرگاه خسارات وارده مستند به عمل آنان نبوده و مربوط به نقصِ وسایلِ ادارات و یا مؤسسات مزبور باشد در این صورت جبران خسارت بر عهده ی اداره یا مؤسسه‌ی مربوطه است ولی در مورد اعمال حاکمیت دولت هرگاه اقداماتی که بر‌حسب ضرورت برای تأمین منافع اجتماعی طبق قانون به عمل آید و موجب ضرر دیگری شود دولت مجبور به پرداخت خسارات نخواهد بود.»
بنابراین، این قانون اصل را بر مسئولیت کارمندان دولت گذاشته است مگر در شرایط خاصی که دولت مسئول جبران خسارت است. این شرایط عبارتند از این که:
اولا خسارت مستند به عمل کارکنان دولت نباشد؛ ثانیا مربوط به نقص وسایل ادارات یا مؤسسات دولتی باشد.
نکته‌ی دیگر درباره‌ی این ماده این است که اگر دولت در مقام اعمال حاکمیت خسارتی وارد کند، مسئول جبران آن نخواهد بود. در توضیح این نکته باید بگوییم که به‌طور کلی اعمالی را که هر دولتی صورت می‌دهد، می‌توان به دو نوع تقسیم کرد. اگر دولت اقداماتی برای منفعت عمومی و در راستای انجام وظایف خود به عنوان قوه‌ی حاکم انجام دهد، به این اقدامات اِعمال حاکمیت می‌گویند. اما در نقطه‌ی مقابل گاهی دولت به اقداماتی دست می‌زند که هدف از آنها کسب سود و تجارت است. به این اَعمال، اِعمال تصدی می‌گویند. بنابراین اگر دولت در راستای منافع عمومی دست به عملی بزند، حتی اگر آن عمل منجر به خسارت شود، مجبور به پرداخت خسارت نخواهد بود. البته نگران نباشید؛ رویه‌ی قضایی و قوانین دیگر تا جای ممکن حتی در مورد این اَعمال از ملت حمایت می‌کنند. برای مثال در لایحه‌ی قانونیِ نحوه‌ی خرید و تملک اراضی و املاک برای اجرای برنامه‌های عمومی، عمرانی و نظامی دولت، حتی در مقام اعمال حاکمیت نیز دولت موظف به جبران خسارت شده است. حال سؤالی که پیش می‌آید این است: در صورتی که مدعیِ خسارت از سوی دولت یا کارمندان آن مطابق با این ماده باشیم، باید به کدام دادگاه دادخواست بدهیم؟
چه مرجعی به شکایات مردم از دولت رسیدگی می‌کند؟
مرجعی وجود دارد که به طور اختصاصی به تظلمات مردم از دولت، کارمندان دولت در مقام انجام وظایف، تصمیمات و اقدامات آنها رسیدگی می‌کند. نام این مرجع، دیوان عدالت اداری است. دیوان یکی از بهترین و عادلانه‌ترین مراجع قضایی است که در حال حاضر در نظام دادگستری ما وجود دارد. بنابراین از طرح دعوا در این مرجع هیچ‌گاه ناامید نباشید.
باید به خاطر داشته باشیم که دیوان عدالت اداری تنها در این باره تصمیم می‌گیرد که آیا خسارتی از سوی دولت یا کارمندانِ آن به اشخاص وارد شده است یا نه و تعیین میزان خسارت با دادگاه عمومی است. یعنی بعد از آن که دیوان به نفع شما رأی صادر کرد، باید دوباره به دادگاه عمومی حقوقی دادخواستی تقدیم کنید تا میزان خسارت وارده را تعیین کند. این امر با نظر کارشناس انجام خواهد شد.
قوانین خاصی هم در رابطه با مسئولیت دولت برای جبران خسارت وجود دارد. یکی از این قوانین درباره‌ی موضوع خاص مسئولیت ناشی از تصمیمات قضات است که پیشتر در مقاله‌ی نحوه شکایت از قاضی به آن پرداخته شده است.
قوانین خاص دیگری نیز در این زمینه وجود دارند. برای مثال قانون مجازات اسلامی در ماده‌ی ۱۳ می‌گوید:
«حكم به مجازات يا اقدام تأمينی و تربيتی و اجرای آنها حسب مورد نبايد از ميزان و كيفيتی كه در قانون يا حكم دادگاه مشخص شده است تجاوز كند و هرگونه صدمه و خسارتی كه از اين جهت حاصل شود، درصورتی كه از روی عمد يا تقصير باشد حسب مورد موجب مسئوليت كيفری و مدنی است و در غير اين‌صورت، خسارت از بيت‌المال جبران می‌شود.»
یعنی دولت در شرایط خاصی مسئول جبرانِ خسارتِ ناشی از مجازاتِ ناروا دانسته شده است.
به هر حال آنچه اهمیت دارد این است که از حق خود نگذریم و البته این امر را با صبوری، متانت و ثبات قدم پیش ببریم. هر کدام از ما در ساختن نظام حقوقی کشورمان نقشی ایفا می‌کنیم و زمانی که به دنبال احقاق حقوق خود هستیم، به عنوان شهروندی مسئول در حال خدمت به جامعه نیز هستیم.
