یکی از مباحث مهمی که امروزه در حوزه‌ی اقتصاد و حقوق مطرح است قرارداد‌‌های لیسانس است. شاید در رسانه‌ها و بالاخص در تبلیغات شنیده باشید که یک محصول مشخص تحت لیسانس یک برند مشهور خارجی یا داخلی است. در این نوشته می‌خواهیم نگاهی مختصر به مفهوم قرارداد لیسانس بیندازیم.
امروزه تکنولوژی و دانش نقش بسیار مهمی در اقتصاد ایفا می‌کنند؛ به‌طوری که اقتصاد‌‌های پیشرفته اقتصاد‌‌های دانش‌محور خوانده می‌شوند. اصولا دو راه برای دستیابی به تکنولوژی و دانش وجود دارد: آن را بسازیم و تولید کنیم یا اینکه آن را بخریم. ساخت و تولید دانش و تکنولوژی کار ساده‌ای نیست و معمولا نیاز به صرف زمان بسیار و هزینه‌‌های هنگفت برای تحقیق و توسعه دارد. بنابراین منطقی است که با صرف هزینه و زمان کمتر اقدام به خرید تکنولوژی نماییم. یکی از بهترین و معمول‌ترین راه‌‌های خرید تکنولوژی و دانش هم از راه انعقاد قرارداد‌‌های لیسانس است که به آنها «مجوز‌‌های بهره‌برداری» هم گفته می‌شود. معمولا قرارداد‌‌های لیسانس در حوزه‌ی حقوق مالکیت فکری و به ویژه حق اختراع و علامت‌‌های تجاری مطرح می‌شوند (البته در مواردی مانند اسرار تجاری، دانش فنی، مدار‌‌های یکپارچه، طرح‌‌های صنعتی و… نیز وجود دارند). در بسیاری موارد در حق اختراع و موارد مشابه، مخترعین توانایی اقتصادی این را ندارند که خود بر روی محصول‌شان سرمایه‌گذاری کنند و آن را تولید کنند و بفروشند؛ بنابراین با افراد دیگری که منابع لازم را برای انجام دادن این کار در اختیار دارند، قرارداد لیسانس منعقد می‌کنند و در مقابل مبلغی پول به عنوان حقِ امتیاز دریافت می‌کنند. در مورد علامت تجاری وضع معمولا متفاوت است. در علامت‌‌های تجاری، دارنده‌ی یک علامت معتبر از قرارداد لیسانس برای گسترش قلمرو علامت خود استفاده می‌کند. به عنوان مثال دارنده‌ی رستوران‌‌های معروف مکدونالد تصمیم می‌گیرد شعبه‌‌های خود را در یک کشور دیگر گسترش بدهد و بازار‌‌های جدید برای خود ایجاد کند؛ پس با فردی که شرایط مورد نظر او را داشته باشد قرارداد لیسانس منعقد می‌کند و این شخص از این پس می‌تواند تحت عنوان مکدونالد رستوران بزند.
بنابراین لیسانس قراردادی است میان دارنده‌ی یک مال فکری – مانند مالک حق اختراع یا علامت تجاری- و فرد دیگری که می‌خواهد از این مال فکری بهره برداری کند. او در مقابل این استفاده به دارنده‌ی حق، مبلغی پول پرداخت می‌کند که رویالتی یا حق امتیاز خوانده می‌شود.
توجه داشته باشید که قرارداد لیسانس با فروش و واگذاری حق متفاوت است. به عبارت بهتر، دارنده‌ی حق در قرارداد لیسانس حق خود را نمی‌فروشد بلکه آن را برای مدتی معین در اختیار طرف قرارداد می‌گذارد و در طول این مدت خود هم چنان مالک حق است. می‌توان قرارداد لیسانس را به عقد اجاره تشبیه کرد (هر چند که دقیقا نمی‌توان آن را اجاره دانست چرا که با آن تفاوت‌‌هایی دارد) فرد ذی‌نفع می‌تواند برای مدت معینی از منافع مال فکری بهره برداری کند.
ویژگی‌‌های قرارداد لیسانس
۱. قرارداد لیسانس ممکن است انحصاری یا غیرانحصاری باشد. قرارداد انحصاری به این معناست که لیسانس‌دهنده حق ندارد به فرد دیگری به‌جز لیسانس‌گیرنده -معمولا در یک قلمرو مشخص- قرارداد منعقد کند. به عنوان مثال اگر شرکت الف یک قرارداد انحصاری با مکدونالد منعقد کرده باشد که در تهران یک شعبه رستوران بزند، مکدونالد حق نخواهد داشت که در شهر تهران با افراد دیگری هم قرارداد لیسانس ببندد. قرارداد غیرانحصاری هم همان‌طور که از نام آن پیداست این نوع محدودیت را برای لیسانس‌دهنده ایجاد نمی‌کند و او می‌تواند به هر میزان و در هر کجا که مایل باشد به سایرین لیسانس بدهد.
۲. مهم‌ترین بخش یک قرارداد لیسانس انتقالِ اطلاعات و دانش فنی به لیسانس‌گیرنده است. به موجب این قرارداد لیسانس‌دهنده یا دارنده‌ی حق باید همه‌ی دانش فنی، اطلاعات و حتی اسراری را که برای تولید محصول یا ارائه‌ی خدمتِ مورد نظر ضروری است، به لیسانس‌گیرنده منتقل کند. علاوه بر این غالبا در قرارداد‌‌های لیسانس شرطی برای ارائه‌ی خدمات فنی و مهندسی در طول مدت قرارداد (مثلا با اعزام دو جانبه کارشناس و متخصص) و حتی بعضا شرطی برای آموزش نیروی انسانی لیسانس‌گیرنده وجود دارد.
۳. بخش مهم دیگر در یک قرارداد لیسانس، شرط کنترل کیفیت و نظارت است. غالبا لیسانس‌دهنده استاندارد‌‌های خاصی برای تولید/فروش/توزیع در نظر دارد که لیسانس‌گیرنده باید آنها را رعایت کند. چرا که کیفیت کالاها و خدماتی که با استفاده از لیسانس، تولید و به بازار عرضه می‌شوند در شهرت و میزان ارزش آنها مؤثرند؛ به ویژه در مورد علامت‌‌های تجاری که عموم افراد تصور خاصی از کیفیت آنها دارند. به این ترتیب دارنده‌ی حق/لیسانس‌دهنده این حق را دارد که اگر کالاها یا خدمات تولیدی را دارای کیفیت و استاندارد‌‌های مورد نظر خود ندید، مانع از عرضه‌ی آنها به بازار شود. به همین جهت معمولا در قرارداد‌‌های لیسانس محدودیت‌‌های خاصی برای لیسانس‌گیرنده در نظر گرفته می‌شود تا کیفیت کالا یا خدمت حفظ شود. از جمله این شروط می‌توان به این شرط اشاره کرد که مواد اولیه باید حتما از سوی خود لیسانس‌دهنده تأمین شوند. دقت داشته باشید که موضوع یک قرارداد لیسانس می‌تواند تولید یک محصول، فروش و توزیع آن یا همه‌ی این موارد باشد.
۴. لیسانس‌گیرنده در مقابل اطلاعات و اجازه‌ای که برای بهره‌برداری از مال فکری کسب می‌کند، باید مبلغی پول را به عنوان حق امتیاز به لیسانس‌دهنده پرداخت کند. به علاوه او متعهد به یک امر مهم دیگر است: رازداری. ارزش و مزیت تجاری بسیاری از اطلاعات و دانش فنی در محرمانگی آنهاست. بنابراین لیسانس‌گیرنده باید این اطلاعات را نزد خود نگه دارد و آنها را فاش نکند. معمولا در خود قرارداد مشخص می‌شود که کدام دسته از اطلاعات محرمانه هستند و نباید فاش شوند.
قرارداد‌‌های لیسانس امروزه بسیار شایع هستند و استفاده از آنها در انتقال تکنولوژی بسیار متداول است.
