فرهنگ عامه مفهومی مشترک بین مردم یک جامعه است که علایق، باورها، افکار و رفتارهای مشترک ایجاد می‌کند. این عبارت با نام‌های دیگری مانند فرهنگ عمومی یا فرهنگ مردمی هم شناخته می‌شود. بخشی از آن از سنت‌ها و آداب قدیمی نشئت می‌گیرد و بخشی دیگر به باور و شیوه تفکرات نسل جدید برمی‌گردد. پیروان مکتب‌های خاص بر این باورند که فرهنگ عامه، ساده و سطحی است که به عمق هیچ‌چیز مربوط نمی‌شود. آن‌ها با این توضیحات از فرهنگ عمومی انتقاد می‌کنند. فرهنگ عامه در قلب جامعه وجود دارد و افراد بسیاری به‌صورت خودآگاه و ناخودآگاه از آن پیروی می‌کنند، پس ما نمی‌توانیم آن را تغییر بدهیم، اما با شناخت آن می‌توانیم تا حد زیادی مدیریتش کنیم. در این مقاله توضیح می‌دهیم فرهنگ مردمی چیست و روی چه چیزهایی تأثیر می‌گذارد. همچنین بررسی می‌کنیم فرهنگ عامه در ایران چگونه است.
تاریخچه فرهنگ عامه
فرهنگ عامه اصطلاحی بود که در قرن ۱۹ میلادی مطرح شد. در آن زمان فرهنگ عمومی به مردم معمولی جامعه که اغلب افرادی بی‌سواد بودند، مربوط می‌شد. در آن زمان قشر مرفه جامعه تحصیل می‌کردند و از «فرهنگ رسمی» پیروی می‌کردند. به‌مرور زمان، حتی افراد معمولی جامعه هم وارد مدارس شدند و توانستند هزینه بیشتری برای باسواد شدن و کسب علم و دانش بپردازند و در نتیجه فرهنگشان بیشتر از قبل رشد کرد و به فرهنگ رسمی قشر مرفه نزدیک شد.
جنگ جهانی دوم و رسانه‌هایی که در آن زمان استفاده شد، تغییرات بسیاری در تعریف فرهنگ عامه ایجاد کرد و آن را با مفاهیم دیگری مثل فرهنگ توده یا فرهنگی برای مصرف عموم مردم ترکیب کرد. این تغییرات، بیشتر از هرجایی، مردم ایالات متحده آمریکا را تحت تأثیر قرار داد. در دهه ۱۹۵۰ این تغییرات به حد چشمگیری روی مردم تأثیر گذاشت، تاجایی که واژه جدیدی به نام «Pop» که مخفف «Popular» بود،به واژگان اضافه شد و بعدا به زبان‌های دیگر هم راه پیدا کرد.
فرهنگ عامه چیست؟
فرهنگ عامه در انگلیسی با نام Popular culture و با مخفف Pop culture شناخته می‌شود. جان استورِی نویسنده کتابی به نام «نظریه فرهنگی و فرهنگ عامه» است که در آن تعریف‌های گوناگونی برای فرهنگ عمومی ارائه داده است. در این قسمت بررسی می‌کنیم تعریف‌های مختلف فرهنگ عمومی چیست و هرکدام به چه ویژگی‌هایی اشاره دارند.
- اولین و ساده‌ترین تعریف این مفهوم می‌گوید فرهنگ عمومی هرچیزی است که عموم مردم از آن استفاده می‌کنند و نظرات منفی زیادی درباره آن وجود ندارد.
- فرهنگ عامه چیزی است که بعد از شناخت «فرهنگ عالی» باقی می‌ماند و مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته این تعریف به نوعی فرهنگ مردمی را تخریب می‌کند و همان مفهوم اولیه را به آن می‌دهد، یعنی فرهنگی که تنها توسط اقشار پایین جامعه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- سران جوامع مختلف برای مصرف توده‌ها محصولات تجاری تولید می‌کنند و با فرهنگ مردمی آن‌ها را به استفاده از این محصولات ترغیب می‌کنند. او می‌گوید سران جوامع از این طریق می‌توانند مردم را کنترل کنند.
- فرهنگ عامه به عموم مردم برمی‌گردد. مردم تحت تأثیر آن قرار نمی‌گیرند، بلکه آن را ایجاد می‌کنند. این یک فرهنگ معتبر در جامعه است و نباید از آن برداشت تجاری شود.
- فرهنگ عامه چیزی است که سران جوامع و اقشار بالایی آن را تعیین می‌کنند، سپس عموم مردم انتخاب می‌کنند که کدام‌یک از رفتارها و عناصر تعیین‌شده در فرهنگ را مورد استفاده قرار بدهند و کدام‌یک را رد کنند. این تعریف حد واسطی بین تعریف سوم و چهارم محسوب می‌شود.
- ما در دنیای پست مدرن زندگی می‌کنیم، در نتیجه نمی‌توان مرز مشخصی بین آنچه برای تجارت و سودآوری تولید و توزیع می‌شود و آنچه که معتبر و مهم است، قائل شد. مردم آزادانه انتخاب می‌کنند. آن‌ها از هرآنچه به نظرشان خوب است استفاده می‌کنند و هرچه که دوست ندارند را رد خواهند کرد. این جدیدترین تعریف از فرهنگ مردمی است و بیشتر از سایر موارد به سبک زندگی انسان امروز نزدیک است.
فرهنگ عامه ایران امروز
فرهنگ عامه ایران امروز شباهت بسیاری به فرهنگ عالی در کشور ما دارد و تقریبا نمی‌توان مرز مشخصی بین فرهنگ اقشار متوسط و مرفه جامعه در نظر گرفت. این موضوع نه‌تنها در ایران، بلکه در تمام کشورهای جهان وجود دارد و فرهنگ عمومی بیش از هر زمان دیگری به فرهنگ عالی نزدیک شده است. با بررسی محصولات فرهنگی که امروزه نسل‌های مختلف جامعه با استفاده از اینترنت به آن دسترسی دارند متوجه می‌شویم که اکثر آن‌ها «پاپ» هستند و با فرهنگ عموم مردم مطابقت دارند.
جالب است بدانید که فرهنگ عامه ایران به فرهنگ عمومی در کشورهای مختلف جهان نزدیک شده است. ما ایرانی‌ها امروزه به موسیقی‌هایی گوش می‌کنیم و فیلم‌هایی را می‌بینیم که در کشورهای دیگر تولید شده‌اند، کتاب‌هایی را می‌خوانیم که نویسنده‌های کشورهای دیگر آن‌ها را نوشته‌اند و حتی در فضای مجازی با ترندها و رفتارهایی سر و کار داریم که مردم کشورهای دیگر آن را انجام می‌دهند و ما هم آن‌ها را تکرار می‌کنیم. اینترنت با تبدیل کردن دنیا به یک دهکده جهانی، توانسته فرهنگ عامه ایران را هم تا حد زیادی تحت تأثیر قرار بدهد.
این تشابه فرهنگ‌ها، جنبه‌های مثبت و منفی مختلفی دارد. جوانان ایرانی امروز با فرهنگ‌های مختلف آشنا هستند و نسبت به نسل‌های قبلی آگاهی بیشتری دارند، اما یک نقطه ضعف مهم هم وجود دارد. بعضی از عناصر فرهنگ‌های مردمی کشورهای دیگر با اعتقادات و سبک زندگی مردم ایران در تناقض است. پیروی جوانان از این فرهنگ‌های متناقض سبب ایجاد کنش و واکنش بین آن‌ها و والدین و آموزگارانشان می‌شود. رعایت اعتدال و آموزش استفاده از فرهنگ عامه روشی است که می‌تواند تا حدی این مشکل را حل کند.
نمونه‌هایی از فرهنگ عامه
تا این بخش از مقاله با تعاریف و مفهوم فرهنگ مردمی آشنا شدید. در ادامه نمونه هایی از فرهنگ عامه را بررسی می‌کنیم تا متوجه شوید این فرهنگ تا چه اندازه می‌تواند روی سبک زندگی و عادات ما تأثیر داشته باشد. انتخاب گزینه‌های ارائه‌شده در این فرهنگ، گاهی اختیاری و آگاهانه انجام می‌شود و گاهی هم ناخودآگاه و با پیروی از روندهایی است که مردم دنبال می‌کنند.
۱. فرهنگ عامه در موسیقی
موسیقی یکی از عناصری است که از فرهنگ مردم نشئت می‌گیرد؛ البته همه افراد موزیک‌هایی که به واسطه فرهنگ مردمی ترند می‌شوند را نمی‌پذیرند. تفاوت سلیقه‌ها در موسیقی بیشتر از سایر جنبه‌های فرهنگ عامه مشخص می‌شود. به‌عنوان مثال، با وجود اینکه موسیقی سنتی و کلاسیک جزو فرهنگ مردمی کنونی جامعه نیست، اما هنوز هنرمندانی هستند که موسیقی سنتی تولید و عرضه می‌کنند و مخاطبان خاص خود را هم دارند.
۲. فرهنگ عامه در ادبیات
تغییر فرهنگ عامه در ادبیات کم‌تر از موارد دیگر نمود پیدا می‌کند. تغییر این فرهنگ در ادبیات به زمان بیشتری نیاز دارد؛ مثلا شیوه نگارش و کتابهای جدید تفاوت چندانی با ۵ یا ۱۰ سال گذشته ندارند. برای بررسی تغییر فرهنگ عامه در ادبیات باید کتابهای کنونی را با کتاب‌هایی مقایسه کنیم که در ۵۰ تا ۱۰۰ سال قبل مطالعه می‌شد.
البته تغییر فرهنگ را در موضوع کتاب‌ها می‌توان دید. در حال حاضر کتابهای انگیزشی و توسعه فردی بیشتر از هر زمان دیگری ترند شده‌اند و افراد زیادی به مطالعه این کتابهای روی آورده‌اند. این موضوع می‌تواند نمونه‌ای از تغییر فرهنگ عامه در ادبیات باشد.
۳. فرهنگ مردمی در پوشش
اگر از نسل‌های قدیمی‌تر و متولد دهه‌های ۵۰ و ۶۰ باشید، به‌خوبی شاهد تغییر فرهنگ مردمی در پوشش بوده‌اید. البته کوچک‌ترها هم به‌لطف کاریکاتورهای فضای مجازی با این تغییر فرهنگ آشنا هستند. پوشش یکی از مهم‌ترین عناصری است که از باورها و تفکرات مردم نشئت می‌گیرد و جزو اولین مواردی است که با تغییر فرهنگ همراه می‌شود. حتی در همین چند سال اخیر هم چند بار ترندهای مختلف پذیرفته شد و اکثر مردم جامعه از آن استفاده کردند، اما بعد از مدتی آن طرز لباس پوشیدن را کنار گذاشتند و به‌سراغ ترندهای مدرن‌تر رفتند.
۴. فرهنگ عمومی در بازی‌های کودکان
بازی‌های کودکان یکی از واضح‌ترین تغییراتی است که در فرهنگ عمومی بین نسل‌های مختلف ایجاد شده. بچه‌های نسل‌های گذشته اکثر زمانشان را در کوچه‌ها و پارک‌ها سپری می‌کردند. بازی‌هایی مثل لی‌لی، گرگم‌‌به‌هوا، گل‌کوچیک، خاله‌بازی و هفت‌سنگ بازی‌های متداول نسل‌های گذشته بودند. در مقابل، کودکان امروزی اکثر زمانشان را با موبایل، تبلت و کامپیوتر بازی می‌کنند.
۵. فرهنگ عامه در ارتباطات
فرهنگ مردمی روی ارتباطات هم تأثیر دارد. خانواده‌های ایرانی در گذشته عادت به دیدوبازدید داشتند و حداقل هفته‌ای یک بار به منزل یکدیگر می‌رفتند یا مهمانی‌های دوره‌ای برگزار می‌کردند اما در حال حاضر اکثر ارتباطات ما مجازی است و به تماس‌های صوتی، تصویری و پیام‌های متنی محدود می‌شود. این فرهنگ به‌مرور زمان و به‌خاطر عواملی چون توسعه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، شیوع ویروس کرونا و کاهش وقت آزاد مردم ایجاد شد.
۶. فرهنگ عمومی در غذاها
فرهنگ مردمی امروز در ایران، استفاده از غذاهای آماده و سرو غذا در رستوران‌ها را پذیرفته است. نزدیک به نیمی از ایرانی‌ها، حداقل ماهانه یک بار به رستوران می‌روند و نزدیک به ۲ درصد از افراد بیشتر از ۵ بار در ماه، در بیرون از منزل غذا می‌خورند. این رفتار در گذشته یک فرهنگ عمومی نبود و مردم اکثر وعده‌هایشان را در خانه سرو می‌کردند. خانواده‌ها در گذشته حتی وقتی قرار بود بیرون از خانه غذا بخورند و به پیک‌نیک بروند هم غذایشان را در خانه آماده می‌کردند، اما امروزه غذا خوردن در بیرون از خانه و مصرف فست‌فود به تفریح و عادت برای ما ایرانی‌ها تبدیل شده است.
کلام آخر
فرهنگ عامه هر روز در حال تغییر و تحول است و از عوامل مختلف تأثیر می‌پذیرد. ممکن است چیزی که امروز فرهنگ مردمی محسوب می‌شود، مدتی بعد دیگر جزو فرهنگ نباشد. پوشش مردم ایران در دهه‌های ۶۰، ۷۰، ۸۰ و ۹۰ را به یاد بیاورید. این نوعی از تغییر در فرهنگ مردمی است. اکنون هر مفهومی می‌تواند به‌عنوان بخشی از فرهنگ عامه پذیرفته شود و مورد استفاده عمومی مردم قرار بگیرد. این موضوع به انتخاب مردم و اینکه مدیران رسانه‌ها چه خواسته‌ای دارند، بستگی دارد.
ما می‌توانیم با افزایش آگاهی و بررسی دقیق درباره محصولات فرهنگی که استفاده می‌کنیم، محتواهایی که می‌بینیم و رسانه‌هایی که دنبال می‌کنیم، تصمیم بگیریم چه چیزی را به‌عنوان فرهنگ عامه بپذیریم. این موضوع تأثیر بسزایی در سطح آزادی ما خواهد داشت.
