عقد صلح چه نوع عقدی است؟

گاهی اوقات میان دو شخص نزاع و اختلافی حادث می‌­شود و آن­ها برای خاتمه دادن به دعوا یا جلوگیری از دعوا و اختلافی که احتمال دارد در آینده اتفاق بیفتد، عقد صلح منعقد می‌کنند. در واقع در این حالت هدف و کارکرد صلح فقط برقراری سازش و آشتی میان طرفین یک دعواست. در صورتی که قرارداد صلح با هدف پایان بخشیدن به منازعه و اختلاف یا جهت جلوگیری از ایجاد اختلاف در آینده منعقد شود، تابع احکام خاصی است که برخی از آن­ها با قواعد عمومی قراردادها مرتبط بوده و در قانون مدنی مطرح شده و برخی دیگر در قانون آیین دادرسی مدنی مورد اشاره قرار گرفته‌­است. یکی از مواردی که طبق قانون طرفین دعوا می‌توانند برای پایان بخشیدن به اختلافات خود این عقد را منعقد نمایند، «قتل عمد» است. اگر شخصی، دیگری را عمدا به قتل برساند، طبق قانون، اولیای‌­دم مقتول می‌­توانند تقاضای قصاص کنند. علاوه براین، آن­ها می­‌توانند از حق قصاص بگذرند و به‌جای آن مصالحه نمایند؛ یعنی در ازای دریافت دیه از حق قصاص خود بگذرند. این توافق در قالب عقد صلح میان اولیای‌­دم و قاتل صورت می­‌گیرد و از آن به مصالحه تعبیر می­‌شود. برخی از ویژگی‌­های این قسم از عقد صلح عبارتند از:

1. در حالتی که صلح در مقام واقعی خود منعقد می­‌شود و به یک دعوا خاتمه می­‌دهد، هیچ‌یک از طرفین نمی‌­توانند آن را برهم بزنند (فسخ کنند) مگر اینکه طرف مقابل به تعهدات قراردادی خود عمل نکند (تخلف نماید) یا اینکه در قرارداد حق برهم زدن قرارداد برای هریک از طرفین پیش­‌بینی شده باشد.
2. عقد صلح اگر برای رفع منازعه منعقد شده باشد، در شمار عقود معوض (غیررایگان یا غیرمجانی) قرار می­‌گیرد زیرا هنگامی که اختلافی میان دو نفر ایجاد می‌­شود و طرفین درگیر در این اختلاف برای پایان دادن به اختلافات خود اقدام به انعقاد عقد صلح می‌­نمایند، بدیهی است که می­‌پذیرند برای اینکه اختلافات‌­شان به اتمام برسد و مجبور نشوند دست به اقامه­‌ی دعوا بزنند، باید امتیازاتی را به طرف مقابل واگذار کنند و همچنین از برخی ادعاهای خود نیز بگذرند.
3. اگر اختلافی میان دو نفر ایجاد شود و یکی از آن­ها برای خاتمه دادن به این اختلافات درخواست صلح و سازش نماید به این معنا نیست که پذیرفته است حق با طرف مقابل است. به عبارت بهتر یک شخص می­‌تواند در عین حال که ادعای طرف مقابل خود را در خصوص موضوعی رد یا انکار می­‌کند، با او قرارداد صلح منعقد نماید و نمی­‌توان از این درخواست او سوءِاستفاده نمود و آن را اقرار به‌شمار آورد.
4. اگر شخصی دعوا یا اختلافی با دیگری داشته باشد و برای پیگیری امور مربوط به آن به یک نفر به عنوان وکیل وکالت بدهد، وکیل نمی­‌تواند آن دعوا را از طریق برقراری صلح و سازش خاتمه دهد مگر اینکه موکل در وکالت­نامه صراحتا به او اختیار داده باشد که از این طریق نیز می­‌تواند اختلاف حادث‌شده را حل­‌وفصل نماید.

ب. صلح در مقام معامله

عقد صلح صرفا محدود به حالتی نیست که اختلاف و نزاعی میان دو یا چند نفر ایجاد شده است. برخی مواقع بدون اینکه هیچ­‌گونه دعوا یا اختلافی میان دو نفر وجود داشته­ باشد، ممکن است قرارداد صلح میان آن­ها منعقد شود که به آن عقد صلح در مقام معامله گفته می­‌شود. در این حالت عقد صلح تبدیل به قالبی برای قراردادهای دیگر شده و به‌طور عرفی جایگزین عقود و قراردادهای دیگر می­‌شود. به عبارت بهتر در این حالت طرفین ضمن اینکه هیچ اختلافی با هم ندارند، قراردادی به نام صلح را میان خودشان منعقد می­‌کنند که شاید از لحاظ محتوا و ماهیت هم­چون خرید‌وفروش یا اجاره باشد اما نام خرید و فروش یا اجاره را بر آن نمی‌گذارند بلکه آن را تحت عنوان صلح منعقد می­‌کنند. در این حالت انعقاد عقد صلح هیچ­ ارتباطی به وجود اختلاف نداشته و به صورت یک عقد اصلی و ابتدایی منعقد می­‌شود. ویژگی‌­­های این قسم از عقد صلح عبارتند از:

1. در صورتی که ماهیت و محتوای عقد صلح، اجاره، بیع یا هرکدام از قراردادهای دیگر باشد، تمامی قواعد و احکامی که اختصاص به بیع یا اجاره دارد، در خصوص قرارداد این دو شخص که تحت عنوان صلح منعقد شده­ است، جریان پیدا نخواهد کرد. برای مثال هبه یک قرارداد رایگان (مجانی) است که در آن قبض مال هبه­ شده از شرایط اساسی و ضروری برای انعقاد این قرارداد است. یعنی اینکه فرد هبه‌کننده حتما باید مالی را که هبه نموده­ است، در اختیار طرف مقابل قرار بدهد تا بتوان گفت عقد هبه منعقد شده­ است. با این حال اگر چنانچه هبه در قالب صلح منعقد شود یعنی به صورت صلح درآید، دیگر قبض از شرایط اساسی آن نخواهد بود.
2. باید توجه نمود که نمی­‌توان همه‌­ی قراردادها را در قالب صلح منعقد کرد بلکه صرفا عقود پنج­گانه‌­ی بیع، اجاره، هبه، عاریه و ابراء قابلیت منعقد شدن در این قالب را دارند. در واقع اگر صلح در مقام معامله منعقد شود، دو طرف می­‌توانند هریک از این قراردادهای پنج­گانه را در قالب صلح منعقد کنند و آثار مربوط به هریک از این قراردادها را از طریق این عقد به وجود آورند اما در این حالت نه می­‌توانند نام این قراردادها را بر قرارداد خود بگذارند و نه احکام مخصوص این قراردادها در خصوص قراردادشان جریان پیدا خواهد کرد. عقد صلح که در مقام معامله منعقد می­‌شود، قالبی است که قانون­گذار آن را برای تجلی و بروز حاکمیت اراده به رسمیت شناخته­ است و به همین علت احکام و قواعد خاص و مستقلی نیز برای آن پیش­‌بینی شده­ است.
3. در حالتی که قرارداد صلح در مقام معامله منعقد می‌­شود، نمی‌توان به تناسبِ ماهیتِ معامله­‌ای که صورت گرفته ­است، قواعد یکی از آن قراردادها را درباره‌­ی طرفین اجرا نمود. به عبارت دیگر، درست است که در این مواقع قراردادهای پنج­گانه‌­ای که مورد اشاره قرار گرفت، در قالب قرارداد صلح منعقد می­‌شود اما با توجه به اینکه طرفین قصد انعقاد عقد صلح را دارند، معامله­‌ی موردنظر عنوان صلح را خواهد داشت و قوانین مربوط به آن معامله­‌ی خاص در مورد صلح اجرا نمی‌­شود. با این حال ممکن است که طرفین یک قرارداد برای گریز از آثار قراردادی همچون بیع (خریدوفروش)، قراردادی با هم منعقد کنند و نام صلح را بر آن بگذارند در حالی که ماهیت عمل آن­ها خریدوفروش است. در این حالت برای جلوگیری از سوءِاستفاده، قانون­گذار به ماهیت معامله­‌ی انجام شده بیش­تر اهمیت می­‌دهد و به عنوانی که طرفین برای معامله ­ی خود انتخاب نموده‌­اند، توجه نمی­‌کند. برای مثال عقد اجاره موجب می‌­شود که مستأجر (اجاره­‌کننده) مالک منافع مورد اجاره شود. حال ممکن است دو شخص، قراردادی را با هم منعقد کنند و در عین حال که قصد اجاره کردن و اجاره دادن یک ملک را دارند، به‌جای آنکه قرارداد خود را به‌عنوان اجاره منعقد نمایند، عنوان «صلح منافع» را برای آن انتخاب کنند تا بدین طریق احکام و قواعد قرارداد اجاره در خصوص قراردادشان جریان پیدا نکند. در این حالت قانون­گذار صراحتا اعلام کرده است که اگر قصد طرفین انعقاد قرارداد اجاره است، رابطه‌ی مالک با چنین متصرفی تابع قواعد قرارداد اجاره خواهد بود و هرچند طرفین عنوان صلح را برای این قرارداد انتخاب نموده‌­اند اما با این قرارداد به عنوان قرارداد اجاره برخورد خواهد شد.
4. در حالتی که صلح به عنوان یک عقد ابتدایی و بدون وجود هیچ اختلافی منعقد می‌­شود، هیچ‌یک از طرفین نمی‌­توانند آن را برهم بزنند (فسخ کنند) مگر اینکه برای برهم‌­زدن آن با یکدیگر توافق نموده یا اینکه اختیار برهم زدن قرارداد برای هریک از آن­ها پیش­‌بینی شده باشد.
5. اگر عقد صلح به عنوان یک عقد ابتدایی و بدون وجود هیج اختلاف و نزاعی منعقد شود، می‌­تواند به‌صورت رایگان (بلاعوض یا مجانی) یا معوض باشد. بر همین اساس قانون مدنی صراحتا صلح رایگان را معتبر دانسته است. بنابراین اگر فردی قصد بخشیدن مال خود به دیگری را داشته باشد و بگوید «مالم را به تو صلح کردم»، عقد واقع شده صلح بوده و با وجود اینکه به‌صورت بلاعوض و رایگان منعقد شده­، دارای اعتبار است.

ویژگی­‌های مشترک اقسام عقد صلح

برخی از ویژگی‌­های مرتبط با عقد صلح میان دو قسمی که مورد اشاره قرار گرفت، مشترک است. برخی از این ویژگی­‌های مشترک در ماده‌­ی ۱۹۰ قانون مدنی و برخی در مواد دیگر مورد اشاره قرار گرفته‌­اند. این ویژگی­‌ها عبارتند از:

الف. طرفین عقد صلح مانند هر قرارداد دیگری باید برای انعقاد این قرارداد قصد و رضایت داشته باشند؛ یعنی اینکه بخواهند این قرارداد را منعقد کنند و این خواستن نیز کاملا ارادی باشد. در صورتی که طرفین قصد انعقاد این قرارداد را نداشته باشند، عقد باطل است؛ یعنی گویا هیچ قراردادی منعقد نشده ­است. در صورتی هم که یکی از طرفین برای انعقاد قرارداد صلح رضایت نداشته و اکراه شده باشد، طبق قانون این عقد نافذ نخواهد بود. منظور از نافذ نبودن عقد این است که قرارداد اعتبار نخواهد داشت مگر اینکه شخص مُکرَه (ناراضی) آن را تأیید نماید.

ب. طبق ماده‌ی ۷۵۳ قانون مدنی طرفین عقد صلح باید اهلیت داشته باشند؛ یعنی باید عاقل، بالغ و رشید باشند. علاوه‌­بر این تاجر ورشکسته نیز نمی‌تواند قرارداد صلح را منعقد نماید؛ خواه برای خاتمه دادن به دعاوی و اختلافات خود باشد و خواه به عنوان یک قرارداد مستقل. این ممنوعیت به علت عدم اهلیت تاجر ورشکسته نبوده بلکه برای حفظ حقوق طلبکاران اوست. هم­چنین نمی‌­توان اموال متعلق به دیگری را از طریق قرارداد صلح به شخصی دیگر انتقال داد.

پ. در صورتی که در شخصیت طرف مصالحه اشتباه صورت بگیرد، عقد صلح باطل است؛ یعنی اینکه گویا هیچ قراردادی منعقد نشده­ است. علت وضع چنین حکمی آن است که در این قرارداد شخصیت هریک از طرفین بسیار اهمیت دارد. بخصوص در حالتی که عقد صلح برای خاتمه دادن به اختلافات منعقد می­‌شود، گاه طرفین براساس شخصیت طرف مقابل خود می‌پذیرند که اختلاف خود را از طریق صلح و سازش حلوفصل نمایند.

ت. مطابق ماده‌­ی ۷۵۴ قانون مدنی اگر موضوع صلح یک امر نامشروع باشد، قرارداد باطل خواهد بود. برای مثال والدین یک کودک نمی­‌توانند با انعقاد قرارداد صلح حضانت فرزند خود را به شخص دیگری واگذار نمایند.

ث. در صورتی که پس از انعقاد عقد صلح معلوم شود که موضوع صلح از ابتدا منتفی بوده و وجود نداشته­، عقد صلح باطل است. برای مثال اگر دو شخص برای خاتمه­ دادن به اختلافات خود دست به انعقاد این عقد بزنند اما پس از آن مشخص شود که اختلاف آن­ها پیش از این به‌موجب حکم دادگاه رفع شده­ است، قراردادِ منعقدشده باطل خواهد بود. این حکم در ماده­‌ی ۷۶۷ قانون مدنی مورد اشاره قرار گرفته­ است.

ج. برای اینکه طرفین عقد صلح بتوانند قرارداد خود را در دادگاه اثبات کنند، باید آن را در قالب سند رسمی تنظیم نمایند.

در نگارش این مطلب از کتاب «دوره مقدماتی حقوق مدنی؛ درس­‌هایی از عقود معین»، نوشته ی دکتر امیرناصر کاتوزیان بهره گرفته­‌ایم.